«مەملەكەت مەرەكەسىن قۇتتىقتايمىز! شينجياڭ ۇيعۇر اۆتونوميالى رايونى قۇرىلعاندىعىن قۇتتىقتايمىز!» − 1955 - جىلى 10 - ايدىڭ 1 - كۇنگى «شينجياڭ گازەتىنىڭ» 1 - بەتىندەگى ٴبىر جول ۇلكەن ٴارىپ ەكى كورنەكتى لەپ بەلگىسىمەن تيانشان الابىنداعى ٴار ۇلت ۇلاندارىنىڭ جۇرەك جاردى قۋانىشىن بەينەلەدى.

  ۇلتتىق وڭىرلىك اۆتونوميا مەملەكەتتىڭ ٴبىر تۇتاس باسشىلىعىندا، از ۇلتتار ٴجيى قونىستانعان جەرلەردە وڭىرلىك اۆتونوميا جۇرگىزىپ، اۆتونوميا ورگانىن قۇرىپ، اۆتونوميا ۇقىعىن جۇرگىزۋدى مەڭزەيدى. 1955 - جىلى شينجياڭ ۇيعۇر اۆتونوميالى رايونى قۇرىلدى، وسى ٴبىر ۇلى باستاما شينجياڭنىڭ بۇگىنگى جاراسىمدىلىعى مەن ورنىقتىلىعىنىڭ، گۇلدەنىپ - كوركەيۋى مەن دامۋىنىڭ نەگىزىن قالاپ، ۇلتتار ىنتىماقتاسا العا باسقان داڭق پەن نۇر شۇعىلانى تۇلعالادى.

  بايسالدى دا ورنىقتى قادام

  «قورعاس اۋدانى شەجىرەسىندەگى» ٴبىر تاريحي سۋرەت كوزگە وتتاي باسىلادى − كۇرە جولدا قار - مۇز، ماقتالى كيىم كيىنگەن ادامدار قىزىل تۋدى بيىك ۇستاپ، داڭعارا قاعىپ، بارابان سوعۋدا، كورىنىسى وتە دۋماندى. بۇل 1953 - جىلى 11 - ايدىڭ 15 - كۇنى قورعاس اۋدانى يچىگاشان سىبە ۇلتتىق اۆتونوميا اۋماعى (اۋىل) قۇرىلعان كەزدەگى كورىنىس.

  1953 - جىلى شينجياڭ ۇلتتىق وڭىرلىك اۆتونوميا قىزمەتىن ورىستەتىپ، قورعاس اۋدانىنداعى سىبە ۇلتى ٴجيى قونىستانعان يچىگاشاندى تۇيىندە سىناق ەتۋگە تاڭداپ، يچىگاشان سىبە ۇلتتىق اۆتونوميا اۋماعىن (اۋىل) قۇردى. ۋاقىت بىلىنبەي ٴوتىپ، 2014 - جىلعا كەلگەندە يچىگاشان سىبە ۇلتتىق اۋىلى قورعاس قالاسىنا قاراتىلدى، الايدا وسى شۇعىلالى تاريح ٴالى دە ادامداردىڭ ەسىنەن كوتەرىلە قويعان جوق. ول رايونىمىزدىڭ ۇلتتىق وڭىرلىك اۆتونوميانى جۇزەگە اسىرۋ جولىنداعى نىق قادامىن ەستەلىككە الدى.

  1949 - جىلى 9 - ايدىڭ سوڭىندا جۇڭگو حالىق ساياسي ٴماسليحات كەڭەسىنىڭ 1 - كەزەكتى جالپى ٴماجىلىسى ماقۇلداعان «جۇڭگو حالىق ساياسي ٴماسليحات كەڭەسىنىڭ ورتاق تۇعىرناماسىندا» مىناداي ايقىن بەلگىلەمە بار: «ٴارقايسى از ۇلتتار شوعىرلى قونىستانعان وڭىرلەر ۇلتتىق وڭىرلىك اۆتونوميا اتقارىپ، ۇلتتار شوعىرلى قونىستانعان جان سانىنىڭ از - كوپتىگى جانە ٴوڭىرىنىڭ ۇلكەن - كىشىلىگى بويىنشا جەكە - جەكە ٴتۇرلى ۇلتتىق اۆتونوميا قۇرىلىمدارىن قۇرۋىنا بولادى».

  1952 - جىلى 9 - ايدا شينجياڭ ۇلتتىق وڭىرلىك اۆتونوميا دايىندىق كوميتەتى قۇرىلعاننان كەيىن جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسى شينجياڭ بولىمشە بيۋروسىنىڭ باسشىلىعىندا، قۇرۋعا دايىندىق قىزمەتتەرى بەلسەندى ىلگەرىلەتىلدى.

  «دايىندىق كوميتەتى» بۇكىل شينجياڭ كولەمىندە حانزۋ، ۇيعۇر، قازاق، موڭعۇل، سىبە، ورىس سياقتى كوپ ۇلت جازۋىنداعى ۇلتتىق وڭىرلىك اۆتونوميا ۇگىت ماتەريالدارىن قۇراستىرىپ باستىردى؛ كوپ رەت اڭگىمە ٴماجىلىس اشىپ، ٴارقايسى جىكتەن ۇلتتىق وڭىرلىك اۆتونوميا جونىندە كەڭ كولەمدە پىكىر الدى؛ باسقا از ۇلت وڭىرلەرىنە ادام جىبەرىپ، ولاردىڭ ۇلتتىق وڭىرلىك اۆتونوميا جۇرگىزۋ تاجىريبەلەرىن ۇيرەندى.

  تەكسەرۋ - زەرتتەۋ نەگىزىندە، 1953 - جىلى جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسى ورتالىق كوميتەتى شينجياڭ بولىمشە بيۋروسى پارتيا ورتالىق كوميتەتىنە «شينجياڭنىڭ ۇلتتىق وڭىرلىك اۆتونوميانى اتقارۋ جوسپارىن (جوبا)» جولدادى. 1954 - جىلى 4 - ايدىڭ 13 - كۇنى پارتيا ورتالىق كوميتەتى شينجياڭ بولىمشە بيۋروسىنا تەلەگرامما قايتارىپ، وسى جوباعا نەگىزىنەن قوسىلدى.

  جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسى ورتالىق كوميتەتى شينجياڭداعى ۇلت ماسەلەسىنىڭ ماڭىزدىلىعىنا، كۇردەلىلىگىنە مەڭزەس، شينجياڭنىڭ ۇلتتىق وڭىرلىك اۆتونوميا جۇرگىزۋىنە ىلگەرىندى - كەيىندى ٴبىرسىپىرا ماڭىزدى نۇسقاۋ بەردى، ونىڭ ماڭىزدى تۇيىندەرى مىنالاردى قامتىدى: ٴسوز جوق، پارتيانىڭ باسشىلىعىن كۇشەيتىپ، دايىندىق قىزمەتتەرىن تولىق ويداعىداي ىستەۋ؛ ٴسوز جوق، وتانشىلدىق تاربيەنى كۇشەيتۋ؛ ٴسوز جوق، «بايسالدى دا ورنىقتى بولۋ» باعىتىن دايەكتىلەندىرۋ...

  پارتيانىڭ ۇلت ساياساتىن بىلەتىن، ۇلتتىق وڭىرلىك اۆتونوميا ساياساتىن يگەرگەن ٴبىر توپ ٴار ۇلت كادرلارىن باۋلۋ ٴۇشىن، شينجياڭ بولىمشە بيۋروسى 1953 - جىلى 6 - ايدان 9 - ايعا دەيىن ولكەلىك كادرلار مەكتەبىندە ۇلتتىق وڭىرلىك اۆتونوميا كادرلار كۋرسىن وتكىزدى. ۇيعۇر، قازاق، قىرعىز، حۇيزۋ، موڭعۇل سياقتى ۇلتتاردىڭ مىندەتتەگى كادرلارى جانە وتانشىل دەموكرات قايراتكەرلەر قاتارلىلاردان 296 ادام تاربيە قابىلداپ، شينجياڭنىڭ ۇلتتىق وڭىرلىك اۆتونوميانى ىلگەرىلەتۋىندەگى تىرەكتىلەرگە اينالدى.

  1953 - جىلى 10 - ايدان باستاپ شينجياڭ ۇيعۇر ۇلتىنان باسقا از ۇلتتار ٴجيى قونىستانعان جەرلەردە ۇلتتىق وڭىرلىك اۆتونوميانى تۇيىندە سىناق ەتۋ قىزمەتىن باستادى. 1954 - جىلدىڭ سوڭىندا ىركەس - تىركەس ياركەن اۋدانى ٴزاراپشات تاجىك اۆتونوميا اۋماعى سياقتى 16 اۋماق، اۋىل دارەجەلى ۇلتتىق وڭىرلىك اۆتونوميالى جەرلەر قۇرىلدى؛ يانچي حۇيزۋ اۆتونوميالى اۋدانى سياقتى 6 اۋدان دارەجەلى ۇلتتىق وڭىرلىك اۆتونوميالى جەرلەر قۇرىلدى؛ بايىنعولين موڭعۇل اۆتونوميالى وبلىسى سياقتى 4 ٴۋالي مەكەمەسى دارەجەلى ۇلتتىق وڭىرلىك اۆتونوميالى جەرلەر قۇرىلدى. اكىمشىلىك مەكەمە دارەجەلى ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىسى 1954 - جىلى 11 - ايدىڭ 29 - كۇنى قۇرىلدى.

  شينجياڭ ۇيعۇر اۆتونوميالى رايونى قۇرىلعاندىعىن تويلادى

  بيىل 76 جاستاعى مەملەكەتتىك ساياسي كەڭەس ۇلت جانە ٴدىن كوميتەتى كەڭسەسىنىڭ بۇرىنعى مەڭگەرۋشىسى ەلسۇيەر بۇرھاننىڭ قىزى. ونىڭ ەسىندە مىنا ٴبىر كورىنىس باستان - اياق انىق ساقتالدى: 1955 - جىلى 10 - ايدىڭ 1 - كۇنى شينجياڭ ۇيعۇر اۆتونوميالى رايونى قۇرىلعاندىعى جاريالاندى. ٴۇرىمجى حالىق الاڭىندا باستاۋىش مەكتەپتىڭ 3 - جىلدىعىن وقىپ جاتقان ول ساباقتاستارىمەن بىرگە بۇقارالىق شەرۋ قوسىنىنا قوسىلدى، بارلىق جەردى بارابان ٴۇنى، ٴان - ٴبي اۋەنى كەرنەپ، شاتتىق راي شىرقاۋ بيىككە كوتەرىلدى. سول كۇنى اكەسى ٴتوراعالار مىنبەسىندە تۇردى. قوسىنداعى ول اكەسىمەن بىرگە شاتتىققا بولەندى.

  شينجياڭ ۇيعۇر اۆتونوميالى رايونىنىڭ قۇرىلۋى − پارتيانىڭ ۇلتتىق وڭىرلىك اۆتونوميا ساياساتىنىڭ ۇلى جەڭىسى، شينجياڭداعى ٴار ۇلت حالقىنىڭ ساياسي ومىرىندەگى ٴىرى ٴىس.

  ۇلتتىق وڭىرلىك اۆتونوميا جونىندەگى ۇگىت تاربيەنى كۇشەيتۋ قىزمەتى − دايىندىق قىزمەتىندەگى ماڭداي الدى ٴىرى ٴىس. 1955 - جىلى 2 - ايدان باستاپ گازەت - جۋرنال، راديو سياقتى كوپتەگەن فورمالار ارقىلى بۇكىل شينجياڭ كولەمىندە جان - جاقتى، ىشكەرىلەي ۇگىت تاربيە قيمىلى جۇرگىزىلدى. اۆتونوميالى رايوندىق پارتكوم پارتيا مەكتەبىنىڭ بۇرىنعى ورىنباسار مەكتەپ باستىعى لا ديشىڭ بىلاي دەدى: ۇگىت تاربيە ارقىلى بۇكىل شينجياڭداعى ٴار ۇلت، ٴار جىك حالقى ۇلتتىق وڭىرلىك اۆتونوميانى جۇرگىزۋ مەن اۆتونوميالى رايون قۇرۋدىڭ كەلەلى ٴمانىن ٴتۇسىنىپ، وتانشىلدىق سانانى ٴوسىرىپ، ۇلتتار ىنتىماعىن كۇشەيتىپ، ٴار ۇلت حالقىنىڭ وتاندى كوركەيتۋ بەلسەندىلىگىن ونان ارى قاۋلاتتى.

  ولكە دارەجەلى اۆتونوميالى رايون قۇرۋدا ونىڭ اتاۋى ماڭىزدى ماسەلە. «شينجياڭ اۆتونوميالى رايونى» دەپ، الدە «شينجياڭ ۇيعۇر اۆتونوميالى رايونى» دەپ اتاۋ جونىندە مۇنان بۇرىن پىكىر بىرلىگىنە كەلە قويعان جوق بولاتىن. جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسى شينجياڭ بولىمشە بيۋروسى 1955 - جىلى 2 - ايدىڭ 28 - كۇنى شينجياڭنىڭ ۇلتتىق وڭىرلىك اۆتونوميانى اتقارۋىنداعى اتاۋ ماسەلەسى جونىندە ٴتوراعا ماۋ زىدۇڭعا، پارتيا ورتالىق كوميتەتىنە نۇسقاۋ سۇراۋ تەلەگرامماسىن جولداپ، «شينجياڭ ۇيعۇر اۆتونوميالى رايونى» دەپ اتاعان ٴجون دەگەن ۇسىنىس بەردى. جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسى ورتالىق كوميتەتى بەكىتۋ جاساپ، وسى پىكىرگە قوسىلدى ٴارى حانزۋ كادرلار اراسىنداعى زور حانزۋشىلدىق يدەياسىنان، ٴسوزسىز، ۇزدىكسىز ساقتانۋ جانە جويۋ، سونىمەن بىرگە ۇيعۇر ۇلتى كادرلارى اراسىنداعى زور ۇلتشىلدىق يدەياسى نىسايىن جويۋ جونىندە نۇسقاۋ بەردى.

  ۇگىت تاربيەنى ونان ارى كۇشەيتىپ، دايىندىق قىزمەتىن اناعۇرلىم ويداعىداي ىستەۋ ٴۇشىن، شينجياڭ بولىمشە بيۋروسى اسىلگى جوسپارداعى 1955 - جىلى 5 - ايدىڭ 1 - كۇنى شينجياڭ ۇيعۇر اۆتونوميالى رايونىن قۇرۋدى 10 - ايدا قۇرۋعا وزگەرتتى. 1955 - جىلى 9 - ايدىڭ 13 - كۇنى مەملەكەتتىك حالىق قۇرىلتايى تۇراقتى كوميتەتى 21 - رەتكى ٴماجىلىسىن وتكىزدى، ٴماجىلىس مەملەكەتتىك كەڭەستىڭ زۇڭليى جوۋ ىنلاي ورتاعا قويعان كەڭەس جوبانى بەكىتىپ، شينجياڭ ۇيعۇر اۆتونوميالى رايونىن قۇرۋ، شينجياڭ ولكەسى قۇرىلىمىن كۇشىنەن قالدىرۋ جونىندەگى قاۋلىنى ماقۇلدادى.

  1955 - جىلى 9 - ايدىڭ 20 - كۇنى شينجياڭ ولكەلىك 1 - رەتكى حالىق قۇرىلتايىنىڭ 2 - رەتكى ٴماجىلىسى ۇرىمجىدە اشىلدى. جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسى ورتالىق كوميتەتى ورتالىق كوميتەت ساياسي بيۋروسىنىڭ مۇشەسى، ەڭ جوعارى حالىق سوتى مەكەمەسىنىڭ باستىعى، مەملەكەتتىك ساياسي كەڭەستىڭ ورىنباسار ٴتوراعاسى دۇڭ بي - ۋدى ماجىلىسكە قاتىناسۋعا جىبەردى. ٴماجىلىس قاتىستى قاۋلىنى ماقۇلداپ، شينجياڭ ۇيعۇر اۆتونوميالى رايوندىق حالىق كوميتەتىنىڭ مۇشەلەرىن سايلادى ٴارى سايپيدەن ازەزدى اۆتونوميالى رايوندىق حالىق كوميتەتىنىڭ ٴتوراعالىعىنا سايلادى.

  1955 - جىلى 10 - ايدىڭ 1 - كۇنى شينجياڭ ۇيعۇر اۆتونوميالى رايونى قۇرىلعاندىعى جاريالاندى.

  لا ديشىڭ بىلاي دەدى: شينجياڭ ۇيعۇر اۆتونوميالى رايونىنىڭ قۇرىلۋى − شينجياڭنىڭ تاريحي دامۋىنداعى شەشۋشى ساتتە جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ شينجياڭداعى ٴار ۇلت حالقىنا باسشىلىق ەتىپ جاساعان تاريحي تالعامى. وسى بارىستا ٴار ۇلت حالقىنىڭ ٴبىر تۇتاس كوپ ۇلتتى وتان ۇلى شاڭىراعىنا بولعان تانىمى ونان ارى تەرەڭدەپ، وتانشىلدىق ىنتا - ىقىلاسى ونان ارى تاسقىنداپ، ۇلتتار اراسىنداعى سەنىم مەن ىنتىماق ونان ارى نىعايدى.

  ۇزدىكسىز قايراتتانا العا ىلگەرىلەدى

  پانار شام، كەتپەن، تاس تيىرمەن، اعاش سوقا سياقتى كونە ۇلگىدەگى ەگىس قۇرالدارى سىندى ناقتى زاتتار قىستاق تۇرعىندارىنىڭ وندىرىسىندەگى، تۇرمىسىنداعى سول ٴبىر كەزدەردەگى جاپا - ماشاقاتتى ەستەلىككە الدى؛ شىت جاڭا قىستاق كوميتەتى، مەكتەپ، جول سياقتىلاردىڭ سۋرەتتەرى ادامداردىڭ شالقىعان تۇرمىس تىرشىلىگىن، كوتەرىڭكى دە العا باسقان بەت - بەينەسىن ايگىلەدى... قورعاس قالاسى يچىگاشان سىبە ۇلتتىق اۋىلىنىڭ يچىگاشان قىستاق تاريحى سارايىندا قىستاق تۇرعىنى دۇڭ شينمين: «ۇلتتىق وڭىرلىك اۆتونوميا ٴتۇزىمى ٴبىز از ۇلت بۇقاراسىنا بىردەي ۇقىق جانە مارتەبە بەرىپ، ٴبىزدىڭ بىرگە گۇلدەنىپ دامۋىمىزعا مۇمكىندىك جاسادى. قازىر ٴبىزدىڭ تۇرمىسىمىز بارعان سايىن جاقسارىپ كەلەدى» دەدى.

  يچىگاشان سىبە ۇلتتىق اۋىلى ەرەكشە ەگىمشىلىك، باعىمشىلىق سياقتىلاردى دامىتۋ ارقىلى 2020 - جىلى بۇكىل اۋىلدىڭ جان باسىندىق قولداعى تابىسى 19 مىڭ يۋاننان استى. وسى جەردە جاساپ جاتقان سىبە، حۇيزۋ، حانزۋ، ۇيعۇر سياقتى 20 ۇلت تاتۋ - ٴتاتتى ٴوتىپ، ۇلتتار ىنتىماعى گۇلى ۇزاق ۋاقىت قۇلپىردى.

  لا ديشىڭ بىلاي دەدى: ۇلتتىق وڭىرلىك اۆتونوميا ٴتۇزىمىنىڭ شينجياڭدا اتقارىلۋى ٴار ۇلت حالقىنىڭ ىنتىماعىن ونان ارى كۇشەيتتى، شينجياڭنىڭ ساياسي، ەكونوميكا جانە مادەنيەت ىستەرىنىڭ دامۋىن جەبەپ، شينجياڭنىڭ ەكونوميكالىق دامۋىن جانە قوعامدىق العا باسۋىن تىڭ ساتىعا ىلگەرىلەتتى. 1955 - جىلى بۇكىل رايوننىڭ ٴوندىرىس جالپى ٴونىم قۇنى ٴبىر ميلليارد 230 ميلليون يۋان بولاتىن، بۇل كۇندەرى ٴبىر تريلليون 300 ميلليارد يۋاننان استى. سۇيەمدەي تەمىر جولى بولماۋدان جوعارى جىلدامدىقتى تەمىر جول داۋىرىنە قادام تاستاۋعا دەيىن؛ تۇيىق، مەشەۋ شەتكەرى جەردەن جىبەك جولى ەكونوميكالىق بەلدەۋى وزەكتى رايونىن قۇرۋعا دەيىن؛ بۇقارانىڭ تۇرمىسى ىشەر اس، كيەر كيىمگە جارىماۋدان تىنىش ٴومىر، شات - شادىمان تىرشىلىك كەشىرۋگە دەيىن... تاريح مىنانى تالاسسىز دالەلدەدى: پارتيانىڭ ۇلت ساياساتى مۇلدە دۇرىس، ۇلتتىق وڭىرلىك اۆتونوميا ٴتۇزىمى شەكسىز ابزال.

  «ٴبىز باس شۋجي شي جينپيڭنىڭ <ۇلتتىق وڭىرلىك اۆتونوميا تۇزىمىنە تاباندى بولىپ جانە كەمەلدەندىرىپ، ٴبىر تۇتاستىق پەن اۆتونوميانى ۇشتاستىرۋ، ۇلت فاكتورى مەن وڭىرلىك فاكتوردى ۇشتاستىرۋ> سىندى ماڭىزدى نۇسقاۋىنىڭ رۋحىن باتىل دايەكتىلەندىرۋىمىز، تياناقتاندىرۋىمىز، ۇلتتىق وڭىرلىك اۆتونومياعا قاتىستى زاڭ - ەرەجەلەر مەن ساياساتتاردى ويداعىداي زەرتتەپ، ويداعىداي اتقارىپ، ۇلتتىق وڭىرلىك اۆتونوميا ٴتۇزىمىنىڭ ابزالدىلىعىن شينجياڭنىڭ بايتاق دالاسىندا اناعۇرلىم ويداعىداي ساۋلەلەندىرۋىمىز كەرەك» دەدى لا ديشىڭ.

  ٴار ۇلت بۇقاراسىنىڭ ٴوز - وزىنە قوجايىن بولۋ ۇقىعىن شىن مانىندە قامتاماسىز ەتىپ، از ۇلت كادرلارىن زور كۇشپەن باۋلىپ، تاڭداپ ٴوسىرىپ، ۇلتتاردىڭ كەڭ كولەمدە ارالاسۋىن، جاپپاي ىشتەسۋىن، تەرەڭدەي توعىسۋىن جەبەدى... ۇلتتىق وڭىرلىك اۆتونوميانىڭ شۇعىلالى جولىندا شينجياڭ ۇزدىكسىز قايراتتانا ىلگەرىلەپ كەلەدى.

 شينجياڭ گازەتىنىڭ ٴتىلشىسى لي ياڭ