− مەملەكەتتىك «حالىق رازى مەملەكەت قىزمەتكەرى» اتاعىنا يە بولعان ىلە وبلىستىق ورمان شارۋاشىلىعى جانە جايىلىم مەكەمەسى جاراتىلىستىق قورىقتاردى قورعاۋ - باسقارۋ باسقارماسىنىڭ باستىعى نۇرمات جايىرباي ۇلى جونىندە

لي جيان (ٴوز ٴتىلشىمىز)

كەيبىرەۋلەر 30 جىلدا كوپتەگەن ىسپەن شۇعىلدانادى، مۇنداعى ماقساتى تۇرلىشە ٴومىردى باستان كەشىرۋ ٴۇشىن؛ كەيبىرەۋلەر ٴبىر ٴىستى 30 جىل ىستەپ، ٴۇن - ٴتۇنسىز ەڭبەكتەنەدى، شەن - شەكپەنىمەن ساناسپايدى.

8 - ايدىڭ 30 - كۇنى مەملەكەتتىك «حالىق رازى مەملەكەت قىزمەتكەرى» اتاعىنا يە بولعان ىلە وبلىستىق ورمان شارۋاشىلىعى جانە جايىلىم مەكەمەسى جاراتىلىستىق قورىقتاردى قورعاۋ - باسقارۋ باسقارماسىنىڭ باستىعى نۇرمات جايىرباي ۇلى سوڭعى توپقا جاتادى، ول 30 جىل بويى ىلەنىڭ اڭعارلارىن، تاۋ - وزەندەرىن ارالاپ، ىلە ورگانيزمدەرىنىڭ الۋان تۇرلىلىگىن قورعاۋعا كۇش سالىپ، بۇل ارانىڭ تۇنىق سۋ، كوك اسپانىن قورعادى.

30 جىل بويى تابانداپ ىستەگەن قىزمەتىنە قايىرىلا قاراعاندا، ول: «وسىلاي ىستەۋگە تاتيدى» دەدى.

بۇل ارا − ٴبىزدىڭ مەكەنىمىز ٴارى سولاردىڭ دا تۇراعى

نۇرمات تىلشىگە بىلاي دەدى: ىلە اڭعارىندا جابايى حايۋاناتتار مەن وسىمدىكتەر بايلىعى مول، قازىرگى ساندى مالىمەتكە نەگىزدەلگەندە، 363 ٴتۇرلى جابايى حايۋانات، 3 مىڭنان استام جابايى وسىمدىك ٴتۇرى بار.

1991 - جىلى نۇرمات نانجيڭ ورمان شارۋاشىلىعى داشۋەسىنەن وقۋ بىتىرگەننەن كەيىن نانجيڭدە قالۋ ورايىنا يە بولعان ەدى، ٴبىراق ول ىلەگە قايتۋدى تاڭدادى. «ازدى - كوپتى ۇيرەنگەنىمدى تۋعان جەرىمنىڭ كادەسىنە جاراتقىم كەلدى». ول بىلاي دەدى: بۇل قىزمەتتى باستاپ ىستەگەننەن قازىرگە دەيىن 30 جىل بولدى، ٴوزىم قۇتقارۋ جۇمىسىنا تىكەلەي قاتىناسقان قابىلان، ٴتورت اياقتى قۇرلىق تاسباقاسى، بۇركىت، دۋاداق سياقتى سيرەك كەزدەسەتىن، تۇقىمى قۇرۋعا تاياعان باعالى جابايى حايۋاناتتار 500 دەن استى.

2012 - جىلى 5 - ايدىڭ ٴبىر كۇنى نۇرماتقا ورتالاۋ مەكتەپتىڭ 2 - جىلدىعىندا وقيتىن قىزى قول تەلەفون ارقىلى 2 نۇسقا قيما سۋرەت جولداپتى. قيما سۋرەتتى ساياحاتشىلار ميكرو بلوك ارقىلى جاريالاپتى، وندا ٴدوڭمازار - نارات جوعارى قارقىندىق تاس جولىنىڭ اسىل تۇقىمدى قوي فەرماسى وڭىرىندەگى جۇمىس بولەگىندە بالاپان باسىپ جاتقان قىزعىلت تورعايلاردىڭ ۇيالارى قۇرىلىس سەبەبىنەن بۇلىنگەنى بەينەلەنىپتى.

قىزعىلت تورعايلار − ٴبىر ٴتۇرلى مەكەن جاڭالاعىش جىل قۇسى، ول نەگىزىنەن شەگىرتكەنى ازىق ەتەدى. ٴار جىلى 4 - ايدىڭ سوڭى مەن 5 - ايدىڭ باسىندا توپ - توبىمەن ىلەگە ۇشىپ كەلىپ، وسى ارادا تىرشىلىك ەتىپ، ازىعىن اۋلايدى.

قىزى جولداعان حاتىندا: «اكە، مۇنى تەكتەيسىزدەر مە؟» دەپ كەلتە سۇراۋ قويىپتى. نۇرمات قىزىنا: «ٴسوزسىز، تەكتەيمىز» دەپ جاۋاپ قايتارادى.

نۇرمات دەرەۋ جۇمىس ورنىنان ٴبىر ماشينا شىعارتىپ قۇرىلىس مايدانىنا بارادى. سونىمەن بىرگە، ول كۇنەس اۋدانىنىڭ قاتىستى باسشىلارىنا تەلەفون شالىپ، قۇرىلىس ورنىندا كەزدەسۋگە كەلىسەدى.

قۇرىلىس ورنىنا كەلگەندە ولار قۇرىلىس ورنىنىڭ جانىنداعى ٴبىر تۇمسىقتا كوپتەگەن قىزعىلت تورعايدىڭ ۇيا سالىپ جاتقانىن كورەدى.

نۇرمات بىلاي دەدى: «ايتار بولساق، قۇرىلىس جۇرگىزۋشى جاقتىڭ دا جازىعى جوق، سول بولەكتە جول سالىنىپ جاتىر، اسىلىندە تاستاق تاۋ ەكەن، قۇرىلىس جۇرگىزۋشى جاق تاۋدىڭ تۇمسىعىنداعى تاستى جونىپ الىپ ٴبىر جاققا ٴۇيىپ قويعان. وسى كەزدە قىزعىلت تورعايلار كەلە قالعان، ولاردىڭ ٴبىر ادەتى تاستىڭ قۋىستارىندا جۇمىرتقالايدى. قۇرىلىس ورنىنا ۇيىلگەن وسى تاس قىزعىلت تورعايلاردىڭ جايلى ۇياسىنا اينالعان».

الايدا، مەيلى قالاي بولماسىن، بالاپان شىعارۋدىڭ قالىپتى جۇرىلۋىنە كەپىلدىك ەتۋ كەرەك. نۇرمات جوعارى دارەجەلى تاراۋلارعا جاعدايدى اڭىس ەتىپ، جوعارى قارقىندىق تاس جول باسقارۋ مەكەمەسىمەن پىكىرلەستى. ول قۇرىلىس جۇرگىزۋشى ورىننىڭ جاۋاپتىسىنا: «قۇرىلىس جايىراق جۇرگىزىلسە دە بولادى، ٴبىراق ەكولوگيا بۇلىنسە، قالپىنا كەلتىرۋگە وتە ۇزاق ۋاقىت كەتەدى. قۇرىلىس جۇرگىزۋشى كاسىپورىن ەكولوگيالىق ورتانى قورعاۋدا ۇلگى بولۋى كەرەك، سولاي ما؟» دەيدى.

ەڭ سوڭىندا قۇرىلىس جۇرگىزۋشى كاسىپورىن وسى جول بولەگىندە قورشاۋ سالىپ، ەسكەرتۋ تاقتاسىن ورناتىپ، 10 مىڭنان استام قىزعىلت تورعايدى حاۋىپسىز تۇراقپەن قامدادى.

سول كەزدە نۇرمات ٴار كۇنى قۇلجا قالاسىنان سول جەرگە بارىپ تۇردى. وندا سايا بولارلىق اعاش جوق، كۇن شاڭقيىپ تۇسەدى، تاۋ قاعىر، ٴبىر ٴتاۋىرى بالشىق جەرلەرى بار. نۇرمات ىستىقتى ەلەمەي كىشكەنتاي قۇستاردىڭ شەگىرتكە اۋلاعانىن باقىلايدى. تاستاردىڭ جاپسارىنان قۇس بالاپاندارىنىڭ داۋىسىن ەستىگەندە كوڭىلى جاي تابادى. بۇل جاڭا تىرشىلىكتىڭ ٴۇنى، ۇلى تابيعاتتىڭ ٴۇنى ەدى.

ٴبىر ايدان استام ۋاقىتتان كەيىن وسى ارادا دامىلداعان بارلىق قىزعىلت تورعاي كوككە سامعاپ، ىلەدەن الىستاپ كەتە بەردى. وسىدان كەيىن بۇل جولدا قايتادان جۇمىس باستالدى.

تاعى ٴبىر جولى قۇلجا اۋدانى سامىجۇزى قالاشىعى سالا قىستاعىندا 3 جابايى اققۋ توسىننان ٴولىپ قالادى. نۇرمات تىزگىن ۇشىمەن سول جەرگە بارعاننان كەيىن، ٴبىر قىستاق تۇرعىنى اشۋ شاقىرىپ: «بار بولعانى بىرنەشە اققۋ ٴولدى، جۇقپالى اۋرۋعا شالدىعىپتى، دەرەۋ تۇگەلدەي ۇستاپ ٴبىر جاقتى ەتۋ كەرەك، بىزگە زالالى ٴتيىپ جۇرمەسىن!» دەيدى.

نۇرمات مۇنى ەستىگەن سوڭ سۋىرىلىپ شىعىپ: «سەنىڭ ٴبىر جاقتى ەتپەكشى بولعانىڭ بىرنەشە اققۋ عانا ەمەس، ونان دا ماڭىزدىسى، ٴبىر ٴتۇر. بۇل ارا ٴبىزدىڭ مەكەنىمىز ٴارى ولاردىڭ دا تۇراعى» دەيدى. ىلە - شالا ول وبلىستىق اۋرۋدى تىزگىندەۋ ورتالىعى مەن قۇلجا اۋدانىنىڭ قاتىستى تاراۋلارىن سايكەستىرىپ، اققۋدىڭ ولەكسەسىنەن ۇلگى الىپ تەكسەرۋگە جىبەرۋمەن بىرگە، ادام مەن اققۋدى بىردەي باسقارۋ شاراسىن قولدانىپ، H5N6 قوسالقى تيپتى اۋرۋ قوزدىرعىش قۇس تۇماۋىنىڭ تارالۋىن ٴونىمدى تىزگىندەپ، قىستاق تۇرعىندارىن قورعادى، اققۋدىڭ مەكەنىن دە قورعادى.

مەملەكەت دارەجەلى جاراتىلىستىق قورىق رايونىن ٴوتىنىش ەتۋگە بار كۇشىن سالدى

قورعاس اۋدانى − مەملەكەتتىك 1 - دارەجەلى قورعالاتىن حايۋانات ٴتورت اياقتى قۇرلىق تاسباقاسىنىڭ تارالعان ٴوڭىرى. ٴتورت اياقتى قۇرلىق تاسباقاسىن قورعاۋ ٴۇشىن، اۆتونوميالى رايون وسى وڭىردە ٴتورت اياقتى قۇرلىق تاسباقاسى قورىعىن قۇردى.

الايدا، 350 شارشى كيلومەترلىك قورىق رايونىنا ەكى باسقارۋشى عانا ورنالاستىرىلعان ەدى. پالەندەي قارجى قوسىلىمى، تەحنيكالىق قولداۋى جوق، ونىڭ ۇستىنە جىلان، بۇركىت سياقتى كوپتەگەن قاس جاۋلارى بار، سونداي - اق ورتانى قورعاۋ تانىمى كەمشىل ادامداردىڭ اۋلاۋى سالدارىنان ٴتورت اياقتى قۇرلىق تاسباقاسىنىڭ سانى كۇرت ازايعان بولاتىن.

2005 - جىلدان باستاپ نۇرمات ماقالا جاريالاۋ، اقپارات قۇرالدارىندا ۇگىت جۇرگىزۋ سياقتى تاسىلدەر ارقىلى ٴتورت اياقتى قۇرلىق تاسباقاسىن قورعاۋدى كۇشەيتۋگە ۇندەدى.

2013 - جىلى اۆتونوميالى رايون مەملەكەت دارەجەلى 2 جاراتىلىستىق قورىق رايونىنا ٴوتىنىش بەرۋگە دايىندالدى. بۇل حاباردى ەستىگەن نۇرمات دەرەۋ قىزمەت ورنىنىڭ ٴوتىنىشىن ازىرلەپ بەيجيڭگە باردى. بەيجيڭگە بارعان سوڭ ول مەملەكەتتىك ورمان شارۋاشىلىعى مەكەمەسىنىڭ قاتىستى باسشىسىن ىزدەپ بارىپ: «ٴبىز ٴتورت اياقتى قۇرلىق تاسباقاسى مەملەكەت دارەجەلى جاراتىلىستىق قورىق رايونىنا ٴوتىنىش بەرەمىز» دەدى.

نۇرمات تانىستىرىپ بىلاي دەدى: «سول كەزدە قورىقتى مەملەكەت دارەجەلى جاراتىلىستىق قورىق دەڭگەيىنە كوتەرگەندە عانا، مەملەكەتتىڭ قورعاۋ قارجىسىنا قول جەتكىزۋگە بولادى دەپ ويلادىم. قارجى بولعان سوڭ ٴبىز كوپتەگەن ٴىستى ىستەي الامىز». وسىدان كەيىن ول اۆتونوميالى رايوننىڭ، ىلە وبلىسىنىڭ، قورعاس اۋدانىنىڭ قاتىستى تاراۋلارىمەن بەلسەنە سايكەسىپ، الدىڭعى مەرزىمدىك قىرۋار دايىندىق قىزمەتىن ىستەدى. 2014 - جىلى 12 - ايدا مەملەكەتتىك ورمان شارۋاشىلىعى مەكەمەسىنىڭ، مەملەكەتتىك ەكولوگيالىق ورتا مينيسترلىگىنىڭ 2 رەتكى ماماندار باعالاۋ ماجىلىسىندە ول شينجياڭ ۋاكىلى رەتىندە ٴتورت اياقتى قۇرلىق تاسباقاسى مەملەكەت دارەجەلى جاراتىلىستىق قورىق رايونىن قۇرۋدىڭ قاجەتتىلىگىن تانىستىرىپ، مامانداردىڭ سۇراۋلارىنا جان - جاقتى، كاسىپتىك تۇرعىدان جاۋاپ قايتارىپ، ەڭ سوڭىندا ماماندار گرۋپپاسىنىڭ داۋىسقا سالىپ ماقۇلداۋىنا يە بولدى. «2016 - جىلى 5 - ايدا ٴبىز ٴوتىنىش ەتكەن مەملەكەت دارەجەلى 2 جاراتىلىستىق قورىق رايونى بەكىتىلىپ قۇرىلدى، ٴبىرى، شينجياڭ قورعاس ٴتورت اياقتى قۇرلىق تاسباقاسى مەملەكەت دارەجەلى جاراتىلىستىق قورىق رايونى، ەندى ٴبىرى، شينجياڭ ىلە ۇساق جاپىراقتى ەرەن اعاشى مەملەكەت دارەجەلى جاراتىلىستىق قورىق رايونى».

مەملەكەتتىڭ نىسان قارجىسى بولعاندىقتان، باسقارۋشىلار تياناقتانىپ، قورعاۋ سەرپىنى ارتىپ، تەحنيكالىق كۇشتەر دە تولىقتانىپ، قولداۋعا يە بولدى. وسى نەگىزدە جاساندى جولمەن ٴوسىرۋ ارقىلى ٴتورت اياقتى قۇرلىق تاسباقاسىنىڭ سانى بىرتىندەپ قالپىنا كەلدى.

30 جىلدا نۇرمات اۆتونوميالى رايوندىق جابايى حايۋاناتتاردى قۇتقارۋ ورتالىعىنان كەيىنگى بۇكىل شينجياڭداعى 2 - قۇتقارۋ ورتالىعى ىلە وبلىستىق جابايى حايۋاناتتاردى قۇتقارۋ ورتالىعىن قۇرۋعا جەتەكشىلىك ەتتى، بۇل ايماق، وبلىستارداعى ەڭ ۇلكەن جابايى حايۋاناتتاردى كاسىپتىك قۇتقارۋ ورنى سانالادى؛ قاتىستى اۋدان، قالالاردى ۇيىمداستىرىپ، سايكەستىرىپ، موڭعۇلكۇرە ٴتاڭىر تاۋى ارشاسى جاراتىلىستىق قورىعى سياقتى اۋدان دارەجەلى 5 جاراتىلىستىق قورىق رايونىن قۇردى، بۇلار وبلىسقا توتە قاراستى ورىندارداعى ٴار تۇردەگى تابيعي قورعالاتىن 35 جەردى ساپالىلاندىرىپ رەتتەۋ قىزمەتىنە جاۋاپتى بولىپ، قورىق رايونىنىڭ قۇرىلىس ورەسىن زور دارەجەدە جوعارىلاتتى؛ شينجياڭ قورعاس ٴتورت اياقتى قۇرلىق تاسباقاسى مەملەكەت دارەجەلى جاراتىلىستىق قورىق رايونى، شينجياڭ ىلە ۇساق جاپىراقتى ەرەن اعاشى مەملەكەت دارەجەلى جاراتىلىستىق قورىق رايونى سىندى ەكى مەملەكەت دارەجەلى جاراتىلىستىق قورىق رايونىن قۇرۋدى ٴوتىنىش ەتۋگە جەتەكشىلىك ەتتى، «شينجياڭ ٴتاڭىر تاۋى دۇنيە جۇزىلىك جاراتىلىستىق مۇرا ورنى قاراجون - كولدەنەڭ اۋماعىنىڭ» قۇرىلىم قۇرىلىسى، جالپى تۇلعالىق جوباسى، مۇرا ورنىن قورعاۋ قىزمەتتەرىن سايكەستىرىپ ورىندادى؛ نەشە ون جىلدى ٴبىر كۇندەي وتكىزىپ، جابايى حايۋاناتتار مەن وسىمدىكتەر بايلىعىن قورعاۋعا جانە ۇگىتتەۋگە كۇش سالىپ، ٴار ۇلت بۇقاراسىنىڭ جابايى حايۋاناتتار مەن وسىمدىكتەردى قورعاۋ تانىمىن جوعارىلاتتى...

قازىر قاراپ كورسەك، نۇرمات اۋەلدەگى «ازدى - كوپتى ۇيرەنگەنىمدى تۋعان جەرىمنىڭ كادەسىنە جاراتقىم كەلدى» دەگەن ىلەگە ورالۋ ارمانىن جۇزەگە اسىرىپتى.

باس شۋجي شي جينپيڭ بۇكىل ەلدەگى «حالىق رازى مەملەكەت قىزمەتكەرىنىڭ» جانە «حالىق رازى مەملەكەت قىزمەتكەرلەرى كوللەكتيۆىنىڭ» ۋاكىلدەرىمەن كەزدەسكەندە، نۇرمات 4 - قاتاردا تۇرىپتى، باس شۋجيمەن ارالىعى 4 - 5 مەتر عانا بولعان. «باس شۋجي جۇرتشىلىقپەن ەرەكشە جاناسىمدى ەكەن، قازىرگە دەيىن ەرەكشە باقىتتى سەزىنەمىن، ەرەكشە ماقتانىش سەزىنەمىن» دەدى نۇرمات.

وسى رەت مەملەكەتتىك «حالىق رازى مەملەكەت قىزمەتكەرى» اتاعىن الۋىنا بايلانىستى نۇرمات باس شۋجي شي جينپيڭنىڭ ولارمەن كەزدەسكەندە ايتقان «بورىشتى، جاۋاپكەرشىلىكتى ەستە بەرىك ساقتاپ، باتىلدىقپەن جاۋاپكەرشىلىك ارقالاۋ كەرەك» دەگەن ٴسوزىن ەسىندە بەرىك ساقتايتىنىن ايتتى.