تىلشىلەرىمىز بەرىك وقاباي ۇلى، ساي ليپىڭ، ەرىكتى ٴتىلشى جياڭ بىنجىڭ

سۋرەتتە: 64 - تۋان مەكتەبىنىڭ وقۋشىلارى قاھارمانعا ازا بىلدىرۋدە. ساي ليپىڭ فوتوسى

4 - ايدىڭ 1 - كۇنى، سانداۋحى وزەنىنىڭ جاعاسىنداعى 4 - شى 64 - تۋانىنىڭ 11 - ليانىندە باستاۋىش مەكتەپ پيونەرلەرى ٴبىر ەسكەرتكىشتىڭ الدىندا سالەم جاساپ ٴۇنسىز ازا ٴبىلدىردى، جاڭادان وزگەرتىپ جاسالعان ەسكەرتكىش الاڭىنىڭ ەكى جاعىنا جاسىل ارشالار قاز - قاتار ەگىلگەن.

61 جىلدان بەرى ٴار جىلى وسى مەزگىلدە مۇندا ازا ٴبىلدىرىپ كەلگەن ادامداردىڭ اياعى ٴۇزىلىپ كورگەن ەمەس، ادامداردىڭ ٴبارى سۇڭ لۋانچي ەسىمدى ازاماتتى ساعىنىشپەن ەسكە الادى.

«شينجياڭ ٴوندىرىس - قۇرىلىس بيڭتۋانىنىڭ ٴىرى ىستەر ەستەلىگىندە» بىلاي دەلىنگەن: 1961 - جىلى 6 - ايدىڭ 15 - كۇنى اۋىل شارۋاشىلىق 4 - شى كوكدالا ەگىس الاڭىنىڭ (قازىرگى 64 - تۋان الاڭى) حانزۋ قىزمەتشىسى، كوممۋنيستىك جاستار وداعىنىڭ مۇشەسى سۇڭ لۋانچي سۋعا كەتكەن 14 جاستاعى قازاق بالا جۇماش  تۇستىكباي ۇلىن (شىن اتى جۇماتاي) قۇتقارۋ ٴۇشىن ەرلىكپەن قۇربان بولدى، سول جىلى 25 جاستا ەدى. 1963 - جىلى وسى ٴبىر «ۇلتتار ىنتىماعىنىڭ ۇلگىسىن» ەسكە ٴتۇسىرۋ ٴۇشىن سول كەزدەگى تۋان الاڭى پەرزەنتتەر مەكتەبىنىڭ جەمىس باقشاسىندا ونىڭ قابىرى مەن ەسكەرتكىش مۇناراسى جاسالدى.

1987 - جىلى 4 - ايدا اۆتونوميالى رايوندىق پارتكوم، حالىق ۇكىمەتى سۇڭ لۋانچي جولداسقا «توڭكەرىستىك قۇربان» دەگەن داڭقتى اتاق بەردى.

ٴبىر ادامعا ورناتىلعان وسى ٴبىر ەسكەرتكىش جەرگىلىكتى بۇقارانىڭ كوكەيىنەن وشپەستەي ورىن العان.

قاھارمان سۇڭ لۋانچيدىڭ ەرلىگى تۋرالى «شينجياڭ ٴوندىرىس - قۇرىلىس بيڭتۋانى 64 - تۋانىنىڭ شەجىرەسى»، «شينجياڭ ٴوندىرىس - قۇرىلىس بيڭتۋانى 64 - تۋانىنىڭ قىسقاشا تاريحى» سياقتى تاريحي ماتەريالداردا ەگجەي - تەگجەيلى تانىستىرىلعان، سول كەزدە 25 جاستاعى، شينجياڭعا كەلگەنىنە نەبارى ەكى جىل عانا بولعان حۋناندىق جاستىڭ ەرلىگى تۋان الاڭىنداعى نەشە ۇرپاق ادامعا تەرەڭ ىقپال جاسادى.

بيىل 71 جاسقا كەلگەن تيان شيڭلان اجەيدىڭ ٴۇيى قاھارمان سۇڭ لۋانچيدىڭ ەسكەرتكىشىنە تاياق تاستام جەردە عانا. «ول مەنىڭ <كونە كورشىم>، قولىم بوساي قالعاندا جۇبايىم ەكەۋىمىز ونىڭ قابىرىنا بارىپ ازا بىلدىرەمىز، وسىنداي وسكەلەڭ رۋحتى ادام قازا بولعانىمەن، ونىڭ رۋحى ماڭگى ٴبىزدىڭ جۇرەگىمىزدە ساقتالادى» دەدى ول. كەزىندە لياننىڭ جۇمىسشى ۇيىمىندا قىزمەت ىستەگەن جان تيڭفىڭ 20 نەشە جىلدىڭ الدىندا ەسكەرتكىش مۇناراسىنىڭ جانىنا كوشىپ كەلىپ قونىستانعان، سۇڭ لۋانچي تۋرالى اڭگىمە بولعاندا ول بىلاي دەيدى: «بوتەن ادام قاتەرگە جولىققاندا ٴارى - ٴسارى بولماستان باسىن ٴباي تىگۋدەن ايانبايتىن وسىنداي قاھارمانداردى ەرەكشە قۇرمەتتەيمىن، اكە - شەشەم كىشكەنتاي كەزىمىزدە ونىڭ قاھارماندىق ىستەرىن اڭگىمەلەپ بەرگەن، وقۋعا تۇسكەننەن بەرى ٴار جىلى مۇعالىمنىڭ باستاۋىندا ساباقتاستارىممەن بىرگە مەكتەپتەن جاياۋ وسىندا كەلىپ ازا بىلدىرەتىنبىز، بۇگىنگى كۇندە مەنىڭ بالالارىم دا ٴار جىلى قابىر سىپىرۋعا قاتىناسادى، ۇلى رۋحتى قاي - قاشاندا جالعاستىرۋ جانە وعان مۇراگەرلىك ەتۋ كەرەك».

قاھارمان سۇڭ لۋانچيدىڭ قابىرىن 1993 - جىلى 4 - شى «ۇلتتار ىنتىماعى نەگىزگى تاقىرىپتىق تاربيە بازاسى» دەپ تۇراقتاندىردى، 2001 - جىلى 12 - ايدا اۆتونوميالى رايوندىق وداق كوميتەتى جاعىنان «ۇلتتار ىنتىماعى نەگىزگى تاقىرىپتىق تاربيە بازاسى» دەگەن ات بەرىلدى ٴارى اۆتونوميالى رايوننىڭ وتانشىلدىق تاربيە بازاسى بولدى. 2015 - جىلى قاھارمان سۇڭ لۋانچي «جاڭا جۇڭگونىڭ تىڭ يگەرىپ، شەكارانى قورعاۋداعى بيڭتۋاندى تەبىرەنتكەن 100 قايراتكەردىڭ» ٴبىرى بولىپ باعالانادى.

سۇڭ لۋانچي قۇربان بولعاننان كەيىن، 64 - تۋان ٴار جىلى پارتيالى كادرلار مەن ورتا - باستاۋىش مەكتەپ وقۋشىلارىن ۇيىمداستىرىپ، توڭكەرىستىك قۇربان باقشاسىندا «ۇلتتار ىنتىماعىن ۇرپاقتارعا جالعاستىرۋ»، «چيڭميڭدە قۇرباندارعا ازا ٴبىلدىرۋ، جۇڭحۋا رۋحىن ورتاق سومداۋ» سياقتى نەگىزگى تاقىرىپتىق ولەڭ وقۋ، مانەرلەپ وقۋ، پارتيا مۇشەلەرى مەن وداق مۇشەلەرى سەرت بەرۋ سياقتى قيمىلداردى ورىستەتەدى. وسىنداي قيمىلداردى ورىستەتۋ ارقىلى 64 - تۋاندا قاھارمان سۇڭ لۋانچيدىڭ ٴىزىن باسقان ياۋ فىڭيۇي، سۋ ۋىنجيە، ٴابىلاحات قاسىم سياقتى ۇلتتار ىنتىماعىنداعى ۇزدىك ۇلگىلەر جارىققا شىقتى، ولار جاستىق كوكتەمى مەن ٴومىرى ارقىلى ۇلتتار ىنتىماعىنىڭ ماداق جىرىن اسقاقتاتا شىرقادى.

ارينە، ٴار جىلى چيڭميڭدە جۇماش تۇستىكباي ۇلى ٴوزىن قۇتقارۋ جولىندا جانىن قيعان وسى ٴبىر ارداقتى ادامنىڭ قابىرىنا بارۋدى ادەتكە اينالدىرعان، كەيىن بالاسى مەن نەمەرە قىزىن ەرتىپ قاھارمان سۇڭ لۋانچيدىڭ قابىرىنا بارىپ گۇل شوقتارىن قويىپ، قابىردى سىپىرىپ تازالاپ، قابىر باسىندا قاھارمانعا ٴتىل قاتىپ، ٴوزىن قۇتقارعان اعاسىمەن سىرلاسادى. 2021 - جىلدىڭ 1 - ايىندا جۇماش قارت ناۋقاستان قايتىس بولعانعا دەيىن وسى ادەتىن جالعاستىرعان ەدى.

بۇگىنگى كۇندەرى جۇماشتىڭ ۇلى داۋلەت قاراشاڭىراق يەسى بولسا، بەس قىزى ۇزاتىلىپ بولەك وتاۋ كوتەردى، ولاردىڭ كەيبىرەۋى مال باقسا، كەيبىرى ەگىنشىلىكپەن، ساۋدامەن شۇعىلدانۋدا، جۇماشتىڭ جيەن نەمەرەسى جازيرا دۇيسەنتاي قىزى داشۋەدە وقيدى، وسى ٴبىر وتباسى باقىتتى تۇرمىس كەشىرۋدە.

جۇماشتىڭ جۇبايى جاڭىلقان تۇسىپبەك قىزىنىڭ ايتۋىنشا، جۇماش ٴوزىن قاتەردەن اراشالاۋ ٴۇشىن جانىن قيعان حۋناندىق اعاسىن ٴومىر بويى ۇمىتقان ەمەس، اكە - شەشەسى وزىنەن كەيىن تۋىلعان قارىنداسىنا «بەيجيڭگۇل» دەپ ات قويعان، سۇڭ لۋانچي بولماسا ٴبىزدىڭ بۇگىنگى كۇنىمىز بولماس ەدى دەپ ۇل - قىزدارى مەن نەمەرلەرىنە سول كەزدەگى ٴوزىن قۇتقارعان قاھارمان سۇڭ لۋانچيدىڭ ىزگى ىستەرىن ۇنەمى بايانداپ بەرەدى. جۇماشتىڭ كەلىنى ٴناسيحات باقىتبەك قىزى ٴسوز كەزەگىندە اتاسىنىڭ كەيىنگى كەزدەرى مي سولۋ ناۋقاسىنا شالدىعىپ، ەسى كىرەسىلى - شىعاسىلى بولعان كەزدەرىندە سۇڭ لۋانچيدىڭ ەسىمى اۋىزعا الىنسا تەبىرەنىپ كوزىنە جاس الاتىنىن ايتىپ بەردى.

كەيبىر ىستەر ماڭگى ۇمىتىلمايدى، كەيدە ساعىنىش ادامنىڭ ٴون بويىنا، رۋحىنا سىڭىرىلگەن.

كەزىندەگى «ىلە گازەتىنىڭ» ٴتىلشىسى، اقىن وقاباي تويىنبايەۆتىڭ سۇڭ لۋانچيدىڭ ەرلىگىن ارقاۋ ەتىپ، 1962 - جىلى جازعان «ەردىڭ سالتى ـ ەلدىڭ سالتى» دەگەن داستانى 1975 -، 1979 - جىلدارى جەكە - جەكە اۆتونوميالى رايوندىق جانە بۇكىل مەملەكەتتىك از ۇلتتاردىڭ ادەبي تۋىندىلار بايقاۋىندا 2 - دارەجەلى جانە 3 - دارەجەلى جۇلدەنى ەكى مارتە ەنشىلەگەن. داستاندا مىناداي جولدار بار:

«سۇڭ لۋانچيدىڭ ەرلىك داڭقىن،

قازىر بۇكىل ەل بىلەدى.

جىر ەتۋگە ەرلىك سالتىن،

اقىن جۇرەك ەلجىرەدى.

قازىر نۇڭچاڭ باقشاسىندا،

كوز تارتادى ٴبىر مۇنارا.

مۇنارانىڭ ٴدال قاسىندا،

باتىر جاتىر دەمىن الا.

تاسقا ويىلىپ جازىلىپتى،

سۇڭ لۋانچيدىڭ بارٴومىرى.

ونان ەرلىك داڭقىن ۇقتى،

كەڭ دالانىڭ بار ٴوڭىرى.

كۇن - كۇن سايىن توپ - توپ ادام،

گۇل قويادى قابىرىنا.

ەردىڭ ٴىسىن جاتتاپ العان،

ايتىپ بارار اۋىلىنا.

پيونەرلەر جاقسى اعاسىن،

مەزگىل سايىن ەسكە الادى.

جۇماش توگىپ كوزدىڭ جاسىن،

مۇناراعا كوپ بارادى.

بار ٴومىرىن ول ەلىنە،

اياماي - اق ارناپ كەتتى.

قالعان جاسىن ومىرىنە ـ

جاس ۇرپاقتىڭ جالعاپ كەتتى».

قاھارمان سۇڭ لۋانچيدىڭ ەسكەرتكىشى تۋرالى 4 - شى مەن جەرگىلىكتى ورىنداعى پارتيا، ۇكىمەت تە بۇرىندى - سوڭدى 2018 - جىلى ەسكەرتكىش قۇلىپتاسىن جاڭارتتى جانە اينالاسىنا اعاش ەگىپ، جەرىن تەگىستەپ، ورتاسىن وزگەرتتى، بىلتىردان باستاپ رەتتەۋ جۇرگىزدى. 64 - تۋان قوعامدىق ىستەرگە قىزمەت وتەۋ ورتالىعىنىڭ جاۋاپتىسى جاڭ دۇڭحۇڭ تانىستىرىپ بىلاي دەدى: كەلەسى قادامدا بۇل جەرگە اعاش ەگىپ، جولىن جاساپ، تۇلعالىق قۇرىلعىلارىن كەمەلدەندىرىپ، «قاھارماندار قابىرعا سۋرەتىن» سىزدىرىپ، «قاھارمان سۇڭ لۋانچي ەسكەرتكىش الاڭىن» قۇرىپ شىقپاقشىمىز، قاھارماندىق رۋحتى جالعاستىرىپ جانە مۇراگەرلىك ەتىپ، ۇلتتار ىنتىماعى رۋحى مەن تايسالماس رۋحىن ونان ارى جالعاستىرىپ، جاڭا كەزەڭدەگى جىگەردى تاسقىنداتاتىن، ٴتىپتى دە كوپ ادامعا ىقپال جاسايتىن جانە ىتالاندىراتىن قۇدىرەتتى رۋحاني كۇشكە اينالدىرۋعا قۇلشىنامىز.

«جۇماش اتام ٴتىرى كەزىندە ماعان ۇنەمى ادامدا العىس ايتۋ سەزىمى بولۋى كەرەك دەپ تاربيە بەرەتىن، ٴبىز سۇڭ لۋانچي اتايدىڭ ٴون بويىنداعى قۇربان بولۋدان قورىقپايتىن، ۇلتتاردىڭ ىنتىماعىن قورعايتىن رۋحىن ماڭگى ۇمىتپايمىز، اتام دا كەلمەسكە كەتكەنىمەن، مەن ۇنەمى سۇڭ لۋانچي اتايدىڭ قابىرىنا بارىپ تۇرامىن...» دەدى جۇماشتىڭ نەمەرەسى، 4 - شى 64 - تۋان باستاۋىش مەكتەبىنىڭ 11 جاستاعى وقۋشىسى ناديا داۋلەت قىزى چيڭميڭ قارساڭىندا ٴوزى جازعان ماقالاسىندا.

الدىڭعىلاردىڭ ٴىزىن باسىپ ازا ٴبىلدىرۋ - قۇرباندى ماڭگى ەستە ساقتاۋ ٴۇشىن، اۆانگاردتىق رۋحتى ساۋلەلەندىرۋ، قىزىل ٴتۇستى گەنگە مۇراگەرلىك ەتۋ جانە ونى جالعاستىرۋ، ٴسوز جوق، ۋاقىتتىڭ ۇزارۋىنا بايلانىستى جاڭا مانگە يە بولادى.