«ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىسىنىڭ جابايى جەمىس ورمانى بايلىعىن قورعاۋ ەرەجەسىنىڭ (جوبا نۇسقا)» جاسالۋى جونىندە تۇسىنىك

(2023 - جىلى 6 - ايدىڭ 19 - كۇنى اۆتونوميالى وبلىستىق 15 - كەزەكتى حالىق قۇرىلتايى تۇراقتى كوميتەتىنىڭ 8 - ماجىلىسىندە جاسالدى)

وبلىستىق حالىق قۇرىلتايى زاڭ - ٴتۇزىم كوميتەتىنىڭ مەڭگەرۋشى مۇشەسى  جاڭارسىن نۇراش ۇلى

قازىر مەن «ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىسىنىڭ جابايى جەمىس ورمانى بايلىعىن قورعاۋ ەرەجەسىنىڭ (جوبا نۇسقا)» جاسالۋ جاعدايى جونىندە تومەندەگىدەي تۇسىنىك جاسايمىن:

ٴبىرىنشى، جاساۋدىڭ قاجەتتىلىگى

ىلە اڭعارى − كوپتەگەن وسىمدىكتەردىڭ ەرەكشە تۇقىمى، سيرەك كەزدەسەتىن تۇقىمى جانە الاپاتتان امان قالعان از تۇقىمى ساقتالعان، دۇنيە جۇزىندەگى جەر شارىندىق مانگە يە ورگانيزمدەردىڭ الۋان تۇرلىلىگىندەگى 36 شەشۋشى رايوننىڭ ٴبىرى، جابايى الما، جابايى جاڭعاق، جابايى الشا، جابايى ورىك سياقتى مەملەكەت ٴتۇيىندى قورعايتىن سيرەك كەزدەسەتىن، باعالى جابايى وسىمدىكتەر ساقتالعان، ول ەلىمىزدەگى، ٴتىپتى، دۇنيە جۇزىندەگى ماڭىزدى بيولوگيالىق گەن قامباسى. ىلە وبلىسىندا (التاي، تارباعاتاي ايماقتارىن قامتيدى) قازىر مەملەكەتتىك ٴتۇيىندى قورعالاتىن جابايى وسىمدىكتەردىڭ 30 ٴتۇرى بار، مۇنىڭ ىشىندە ىلە اڭعارىندا مەملەكەتتىك 2 ـ دارەجەلى ٴتۇيىندى قورعالاتىن جابايى وسىمدىكتەردىڭ 21 ٴتۇرى بار. ىلەدەگى جابايى جەمىس ورمانىنىڭ كولەمى شامامەن 350 مىڭ مۋدان اسادى، نەگىزىنەن ىلە وبلىسىنىڭ كۇنەس، توعىزتاراۋ، قورعاس، قۇلجا اۋداندارىنا تارالعان، جابايى الما، جابايى ورىك، جابايى جاڭعاق، دولانا، الشا سياقتى جابايى وسىمدىكتەر وسەدى. ىلە جابايى جەمىس ورمانى تيانشان جابايى جەمىس ورمانىنىڭ ماڭىزدى قۇرامداس بولەگى، دۇنيە جۇزىندەگى الما، جاڭعاق، ورىك، المۇرت سياقتى كوپ ٴتۇرلى جەمىس اعاشتارىنىڭ قاينار توركىنىنىڭ ٴبىرى، جۇڭگونىڭ ەكونوميكالىق جەمىس اعاشى بايلىعىنداعى تابيعي گەن قامباسى تارالعان ماڭىزدى رايون، سونداي - اق دۇنيە جۇزىندەگى قوڭىرجاي بەلدەۋلىك جەمىس اعاشتارىنىڭ ماڭىزدى ساپالى گەن قامباسى، ەلىمىزدىڭ جەمىس ورمان شارۋاشىلىعىن باياندى دامىتۋداعى ماڭىزدى جابايى ٴتۇر قاينارى كەپىلى. مۇنىڭ ىشىندە مەملەكەتتىك ٴتۇيىندى جابايى وسىمدىكتەر تىزىمدىگىنە ەنگىزىلگەن جابايى جەمىس ورمانى 4 ٴتۇرلى (جابايى الما، جابايى ورىك، الشا اعاشى، جابايى بادام)، اۆتونوميالى رايوندىق ٴتۇيىندى جابايى وسىمدىكتەر تىزىمدىگىنە ەنگىزىلگەنى 5 ٴتۇر (جابايى جاڭعاق، تيانشان شيەسى، جوڭعار دولاناسى، ەۆروپا مويىلى، شينجياڭ ٴيت ٴجۇزىمى). 

كەزەكتە شەكتەن تىس مال باعۋ جانە زياندى ورگانيزمدەردىڭ شابۋىلداۋىنا بايلانىستى، بۇل بايلىقتار اۋماعى كۇرت ازايۋ، زياندى جاندىكتەردىڭ اۋىر بولۋى، بيولوگيالىق تىزبەكتىڭ ٴۇزىلۋى، ەكولوگيالىق تەپە - تەڭدىكتىڭ بۇزىلۋى سياقتى تىرشىلىك داعدارىسىنا تاپ بولىپ، شارا قولدانىپ، قورعاۋدى كۇشەيتۋدى شۇعىل قاجەت ەتۋدە، ويتپەگەندە، وسى سيرەك كەزدەسەتىن تابيعي باعالى گەن قامباسى بايلىعى قۇرىپ جوعالۋ حاۋپىنە ۇشىرايدى. ال قازىرگى جابايى جەمىس ورمانى بايلىعىن قورعاۋ قىزمەتىنىڭ ونىمدىلىگىنەن قارايتىن بولساق، ٴسوز جوق، تاۋدى قورىپ، ورمان ٴوسىرۋ، قالپىنا كەلتىرۋ، زياندى ورگانيزمدەردەن ساقتانۋ، جونگە سالۋ جانە قاجەتتى كوشىرۋ شارالارىن اتقارۋ كەرەك. ال قازىر جوعارعى زاڭدارداعى جابايى جەمىس ورمانى بايلىعىن قورعاۋ ٴبىرشاما جالپىلامالىق پرينسيپ بولعاندىقتان، اتقارۋدا قولايسىزدىقتار بولۋدا. سونىمەن بىرگە، جابايى جەمىس ورمانى بايلىعىن ويداعىداي قورعاۋ نەگىزىندە، جابايى جەمىس ورمانى بايلىعىن ٴتارتىپتى اشۋ مەن ۇيلەسىمدى پايدالانۋدى كۇشەيتىپ، بايلىقتى قورعاۋ مەن اشىپ پايدالانۋدىڭ ٴبىرىن - ٴبىرى تولىقتايتىن جاعدايىن قالىپتاستىرۋدى ىلگەرىلەتۋ كەرەك.  سوندىقتان، جابايى جەمىس ورمانى بايلىعىن قورعاۋ جانە پايدالانۋ جونىندە جەرگىلىكتى زاڭ - ەرەجە جاساپ، جابايى جەمىس ورمانى بايلىعىن قورعاۋ مەن اشۋدىڭ باياندى دامۋىن زاڭ بويىنشا جەبەۋ جانە قامتاماسىزداندىرۋ قاجەت بولدى. 

ەكىنشى، بەلگىلەۋ بارىسى

اۆتونوميالى وبلىستىق حالىق قۇرىلتايى تۇراقتى كوميتەتىنىڭ 2023 - جىلدىق زاڭ شىعارۋ قىزمەت جوسپارىنا ساي، جىل باسىندا «ىلە وبلىسىنىڭ جابايى وسىمدىكتەردى قورعاۋ ەرەجەسى» جونىندە زاڭ شىعارۋ ٴتۇرى بەلگىلەندى. بۇل ٴتۇر تۇراقتى كوميتەتتىڭ قاراۋىنا ۇسىنىلۋدان بۇرىن، كوپ جاقتىڭ تالقىسىنان وتكىزۋ ارقىلى «ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىسىنىڭ سيرەك كەزدەسەتىن جابايى وسىمدىكتەردى قورعاۋ ەرەجەسى» دەپ وزگەرتىلدى ٴارى اۆتونوميالى وبلىستىق 15 - كەزەكتى حالىق قۇرىلتايى تۇراقتى كوميتەتىنىڭ 7 - ماجىلىسىندە قارالدى. ماجىلىستە تۇراقتى كوميتەت قۇرامىنداعىلار بۇل ەرەجەنىڭ اتى، قورعاۋ كولەمى، قورعاۋ شارالارى سياقتىلار توڭىرەگىندە باسقاشا پىكىرلەرىن ورتاعا قويىپ، ەرەجەنىڭ قورعاۋ كولەمى ايقىن بولماعان، قورعاۋ وبيەكتىسى كەڭەيىپ كەتكەن، قورعاۋ شاراسىندا مال باعۋعا تيىم سالۋ مەن مالشىلاردىڭ مۇددەسى اراسىنداعى قاتىناس ويداعىداي ٴبىر جاقتى ەتىلمەگەن، ونىڭ ۇستىنە ەرەجەنىڭ اتى مەملەكەتتىڭ، اۆتونوميالى رايوننىڭ جابايى وسىمدىكتەردى قورعاۋ زاڭىمەن قارايلاس بولىپ، جەرگىلىكتى ەرەكشەلىك كورنەكتىلەنبەگەن دەپ قارادى. وسى سەبەپتى، زاڭ - ٴتۇزىم قىزمەت كوميتەتى مۇقيات اقىلداسۋ ارقىلى شينجياڭنىڭ جابايى الماسىنىڭ ىلە ەرەكشەلىگى مەن شۇعىل قورعاۋدى قاجەت ەتەتىن كوكەيتەستىلىگىن ەسكەرىپ، ەرەجەنىڭ اتىن «ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىسىنىڭ جابايى جەمىس ورمانى بايلىعىن قورعاۋ ەرەجەسى» دەپ وزگەرتتى. 

زاڭ شىعارۋ قىزمەتىنىڭ ونىمدىلىگىن جوعارىلاتۋ ٴۇشىن، زاڭ شىعارۋ تەكسەرۋ - زەرتتەۋ گرۋپپاسى چيڭحاي مەن گۇيجوۋدىڭ زاڭ شىعارۋ قىزمەت جاعدايىن ۇيرەنۋ، تەكسەرۋ نەگىزىندە، چيڭحاي ولكەسى حايشي وبلىسىنىڭ جابايى الاقاتتى قورعاۋ ەرەجەسىن، حايشي وبلىسىنىڭ قۇمدى وڭىردەگى جابايى وسىمدىكتەردى قورعاۋ ەرەجەسىن جاساۋداعى وزىق زاڭ شىعارۋ تاجىريبەلەرىنەن ۇلگى الىپ، ىلە وبلىسىنىڭ جابايى وسىمدىكتەردى قورعاۋ ەرەجەسىن قاراۋ بارىسىندا جيناعان پىكىر - ۇسىنىستارمەن بىرلەستىرىپ، «ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىسىنىڭ جابايى جەمىس ورمانى بايلىعىن قورعاۋ ەرەجەسىن (پىكىر الۋ نۇسقاسى)» جاسادى ٴارى جابايى جەمىس ورمانىنىڭ تارالعان اۋماعى كەڭ قۇلجا اۋدانىنا، قورعاس اۋدانىنا، كۇنەس اۋدانىنا جانە توعىزتاراۋ اۋدانىنا حات جولداپ، ۇسىنىس - پىكىر جيناپ، جۇڭگو عىلىم اكادەمياسى ىلە وسىمدىك باقشاسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى گۋان كاييۋان پروفەسسوردى جەتەكشىلىك ەتۋگە ۇسىنىس ەتىپ، ٴار جاقتىڭ پىكىرىن جيناقتاپ، ەرەجەگە ىشكەرىلەي وزگەرىس ەنگىزىپ، قازىرگى جوبا نۇسقاسىن قالىپتاستىردى. 

ٴۇشىنشى، ەرەجەنىڭ قۇرىلىمى جانە باستى مازمۇنى 

جەرگىلىكتى ورىنداردىڭ زاڭ شىعارۋىنىڭ شاعىن، تەز ٴارى يكەمدى بولۋ ەرەكشەلىگىن ايگىلەۋ  ٴۇشىن، ەرەجە قايتالاي تاراۋ - تاراۋشا بولىپ ورنالاستىرىلمادى، جالپى 24 تارماقتان تۇرادى. تارماقتاردىڭ مازمۇنىنان قاراعاندا، التى جاقتاعى مازمۇنعا سايادى. 

ٴبىرىنشى، زاڭ شىعارۋ ماقساتى. بۇل بولىمدە نەگىزىنەن زاڭ شىعارۋ ماقساتى، قولدانىلۋ كولەمى، قىزمەت پرينسيپى، پلان ورنالاستىرىلۋى، قاراجات قامتاماسىزدىعى جانە مىندەت ٴبولىسى سياقتىلار باياندالادى. (1 - تارماقتان 6 - تارماققا دەيىن)

ەكىنشى، قورعاۋ شارالارى. نەگىزىنەن بايلىقتى جاپپاي تەكسەرۋ، ٴوسۋ ورتاسىن باقىلاۋ - ولشەۋ، وسىمدىك كورمە بازاسى قۇرىلىسى جانە ۇگىتى، قورعاۋ تۇيىندەرىن (شاعىن ٴوڭىر) قۇرۋ جانە باسقارۋ، زيانعا ۇشىراعان مالشىلاردىڭ ەكونوميكالىق تولەمى سياقتىلار بەلگىلەندى. (7 - تارماقتان 17 - تارماققا دەيىن)

ٴۇشىنشى، پايدالانۋعا دەم بەرۋ. باستى مازمۇنى تۇقىم جەتىلدىرۋ بازاسىن قۇرۋ، زەرتتەۋ جەتىستىكتەرىن كادەگە جاراتۋ، پايدالانۋ، جاڭا سورت جەتىلدىرۋ، جەمىس ورمانى ونىمدەرىن جىنتىكتەي مانەرلەۋدى ىلگەرىلەتۋ، قىستاق تۇرعىندارىن بىرلەسۋ نەمەسە اينالىمعا سالۋ سياقتى تاسىلدەردى قولدانىپ، اۋىل ـ قىستاق ساياحات تيجاراتىنا قاتىناسۋعا شابىتتاندىرۋ، ينجەنەريا قۇرىلعىلارىنىڭ قورعاۋ تۇيىنىندەگى ورماندى جەردى يەمدەنىپ الۋدان ساقتانۋ سياقتىلاردى قامتيدى. (18 - تارماقتان 20 - تارماققا دەيىن)

ٴتورتىنشى، اشكەرەلەۋ جانە شاعىم بەرۋ. (21 - تارماق) 

بەسىنشى، زاڭدىق جاۋاپكەرشىلىك. (22 - تارماقتان 23 - تارماققا دەيىن)

التىنشى، ەرەجەنىڭ كۇشكە يە بولۋ ۋاقىتى بەلگىلەندى. (24 ـ تارماق) 

جوعارىداعى تۇسىنىكتى ەرەجەنىڭ جوبا نۇسقاسىمەن قوسا قاراپ شىققايسىزدار.