ۆيرۋستىڭ تەگىن انىقتاۋدا امەريكا ٴوز باسىنا ۇيىرىلگەن قات - قابات كۇمان بۇلتىنان ايىققانى ٴجون
لي جىۋي، شيە ياحۇڭ
ٴبىراز ۋاقىتتان بەرى امەريكانىڭ ساياسي الاياقتارى ۆيرۋستىڭ تەگىن انىقتاۋ ماسەلەسىن جەلەۋ ەتىپ تولاسسىز ساياسي ويىن قويۋمەن اينالىسىپ، امەريكانىڭ وزىندە بولعان باستاپقى كەزدەگى ناۋقاستار مەن بيولوگيالىق تاجىريبەحانا جونىندەگى قات - قابات كۇمانداردان قاشقالاقتاپ، ٴتىس جارماي وتىر. قازىردىڭ وزىندە كوپتەگەن دەرەكتەر جاڭا تيپتى ايدارشا ۆيرۋسىنىڭ 2019 - جىلدىڭ سوڭىنان بۇرىن امەريكانىڭ ٴبىرتالاي جەرىندە پايدا بولعاندىعىن كورسەتۋدە. كوپ ەلدىڭ اقپارات قۇرالدارى، ماماندارى قاتارلىلار ىركەس - تىركەس مىنالاردى ٴبىلدىردى: امەريكا اشىق - جاريا، جاۋاپكەرشىلىك ارقالاي بىلەتىن پەيىل كورسەتىپ، العاشقى كەزدەگى ناۋقاستاردىڭ ساندى مالىمەتىن جاريالاپ جانە تەكسەرىپ، حالىقارالىق قوعامنىڭ دەتريك فورتى جانە امەريكانىڭ شەتەلدەگى 200 دەن استام بيولوگيالىق تاجىريبەحاناسىن ٴۇزىلدى - كەسىلدى تەكسەرۋىنە رۇقسات ەتۋگە ٴتيىس.
«جۇقپالى تۇماۋ نەمەسە وكپە قابىنۋ ناۋقاسى دەپ اعات ەسەپتەلگەن، ناعىندا جاڭا تيپتى ايدارشا ۆيرۋسپەن جۇعىمدالعان زايىرى قانشا ادام بار؟»
2019 - جىلدىڭ سوڭعى جارتىسىنان بەرى امەريكاداعى كەيبىر الەۋمەتتىك دەنساۋلىق ساقتاۋ وقيعالارى قات - قابات كۇدىك - كۇمان تۋدىردى. امەريكانىڭ ٴبىرسىپىرا اقپارات قۇرالدارىنىڭ حابارلاۋىنشا، امەريكانىڭ ۋيسكونسين شتاتىندا 2019 - جىلى 7 - ايدا «ەلەكتروندىق تەمەكى وكپە قابىنۋى» كەڭ كولەمدە تۋىلعان ٴارى ول ٴبىرتالاي شتاتتى شارپىعان، ناۋقاستاردىڭ وكپەسىن CT تەكسەرۋىنەن وتكىزگەندە ٴبىر ٴبولىم اۋماعى جەنتەك ٴتارىزدى بۋالدىر اق ٴتۇس كورسەتىپ، «ۇلكەن اق وكپە» كۇيى بايقالىپ، جاڭا تيپتى ايدارشا ۆيرۋس وكپە قابىنۋ ىندەتىنىڭ بەلگىلەرىمەن وتە ۇقساس شىققان. انگليا راديو سەرىكتەستىگى 2019 - جىلى 9 - ايدا مۇنى «امەريكاداعى ەلەكتروندىق تەمەكى وكپە قابىنۋ اۋرۋ تولقىنى» دەپ اتاعان، «ناۋقاس بەلگىلەرى جوتەلۋ، دەمىگۋ، قالجىراۋدى قامتيدى، ٴبىر ٴبولىم ادامداردا لوقسىعان نەمەسە ٴىشى وتكەن جايت كورىلگەن».
2019 - جىلى 7 - ايدا ۆيرگينيا شتاتىندا بەلگىسىز سەبەپتەن بولعان تىنىس جولى جۇيەسى اۋرۋى بايقالعان، ماريلەند شتاتىنداعى دەتريك فورتى بيولوگيالىق تاجىريبەحاناسىنا جاقىن 2 قارتتار ۇيىنەن بەلگىسىز سەبەپتەن وكپە قابىنعان تىنىس جولى اۋرۋى شىققان. 2019 - جىلى 9 - ايدا ماريلەند شتاتى «ەلەكتروندىق تەمەكى وكپە قابىنۋىنا» شالدىققان ناۋقاستار سانىنىڭ ٴبىر ەسەگە كوبەيگەندىگىن مالىمدەگەن.
امەريكانىڭ اۋرۋدى تىزگىندەۋ جانە ونىڭ الدىن الۋ ورتالىعىنىڭ مالىمەتىندە 2019 - جىلى 7 - ايدان باستاپ، 2807 ادامنىڭ «ەلەكتروندىق تەمەكى وكپە قابىنۋىنا» شالدىعىپ، 68 ناۋقاستىڭ ولگەندىگى ايتىلعان. قىزۋى ورلەگەن، قۇرعاق جوتەلگەن، تىنىس الۋى قيىنداعان، تۇلا بويى دارمەنسىزدەنگەن، كۇڭگىرت اينەك ٴتارىزدى «اق وكپە» كەسكىنى شىققان − شيپاگەرلەردىڭ ناۋقاس جاعدايىن سۋرەتتەۋىنىڭ جاڭا تيپتى ايدارشا ۆيرۋس وكپە قابىنۋ ىندەتىنىڭ بەلگىلەرىنەن پالەندەي ايىرماشىلىعى بولماعان، ونىڭ ۇستىنە اۋرۋدىڭ سەبەبى دە بەلگىسىز دەپ كورسەتىلگەن. ٴبىراق 2020 - جىلى 2 - ايدا جاڭا تيپتى ايدارشا ۆيرۋس وكپە قابىنۋ ىندەتى تارالا باستاعان سوڭ، اۋرۋدى تىزگىندەۋ جانە ونىڭ الدىن الۋ ورتالىعى «ەلەكتروندىق تەمەكى وكپە قابىنۋىنا» قاتىستى ساندى مالىمەتتەردى ساناققا الۋدى توقتاتقان. امەريكا اقپارات قۇرالىنىڭ تاعى ٴبىر حابارىندا 2019 - جىلى 7 - ايدا ۆيرگينيا شتاتىنداعى ٴبىر قارتتار ۇيىندە جاڭا تيپتى ايدارشا ۆيرۋس وكپە قابىنۋ ىندەتىنە توتەنشە ۇقساپ كەتەتىن «تىنىس جولى جۇيەسى اۋرۋى قاۋىرت تارالعان».
امەريكا سىمدى تەلەۆيزيا جاڭالىقتار سايتىنىڭ حابارىندا «ەلەكتروندىق تەمەكى وكپە قابىنۋىنىڭ» جاڭا تيپتى ايدارشا ۆيرۋس وكپە قابىنۋ ىندەتىنەن بۇرىنعى «امەريكانىڭ شەشۋشى الەۋمەتتىك دەنساۋلىق ساقتاۋ داعدارىسى» ەكەندىگى ايتىلىپ، «ونان سوڭ ٴبىز بۇل ٴىستى تالقىلاۋدى دوعاردىق» دەلىنگەن. مەجەگە سۇيەنسەك، امەريكادا 2019 - جىلدىڭ قىس ماۋسىمىندا جۇقپالى تۇماۋمەن اۋىرعان، از دەگەندە 32 ميلليون ناۋقاس بولعان. بيولوگيا سالاسىنداعى ايگىلى زەرتتەۋ قۇرىلىمى سكريپپس زەرتتەۋ ورنىنىڭ گەنەتيگى ەريك توپول 2020 - جىلى 4 - ايدا اقپارات قۇرالىنىڭ سۇحباتىن قابىلداعاندا: «جۇقپالى تۇماۋ نەمەسە وكپە قابىنۋ ناۋقاسى دەپ اعات ەسەپتەلگەن، ناعىندا جاڭا تيپتى ايدارشا ۆيرۋسپەن جۇعىمدالعان زايىرى قانشا ادام بار؟» دەپ كۇمان بىلدىرگەن.
«امەريكادا سيرەك كەزدەسەتىن بىتىراڭقى ناۋقاستار ٴتىپتى دە ەرتەرەك پايدا بولعان بولۋى ابدەن مۇمكىن»
امەريكاداعى ىندەتتىڭ العاشقى كەزىندەگى ناۋقاستارعا قاتىستى ساندى مالىمەتتەر جايلى كۇدىك - كۇماندار دا وتە كوپ. امەريكانىڭ رەسمي ساندى مالىمەتتەرىندە كورسەتىلۋىنشە، امەريكادا جاڭا تيپتى ايدارشا ۆيرۋس وكپە قابىنۋىنا شالدىققان العاشقى ناۋقاس 2020 - جىلى 1 - ايدىڭ 21 - كۇنى جاڭا تيپتى ايدارشا ۆيرۋس وكپە قابىنۋىنان ولگەن العاشقى ناۋقاس 2020 - جىلى 2 - ايدىڭ 29 - كۇنى مالىمدەلگەن.
امەريكانىڭ «پالما قايراڭى پوچتا گازەتى» مەن «مايامي اۆانگارد گازەتىنىڭ» جۋىقتا پاش ەتۋىنشە، فلوريدا شتاتتىق دەنساۋلىق ساقتاۋ ٴبولىمىنىڭ سايتىندا كەزىندە سول جەردە 2020 - جىلى 1 - ايدا جانە 2 - ايدا جاڭا تيپتى ايداشا ۆيرۋس وكپە قابىنۋ ىندەتىنىڭ بەلگىلەرى بايقالعان نەمەسە جاڭا تيپتى ايدارشا ۆيرۋس تەكسەرۋ ناتيجەسى بولىمدى بولعان 171 ناۋقاستىڭ ساندى مالىمەتتەرى كورسەتىلگەنىمەن، بۇل ساندى مالىمەت 2020 - جىلى 5 - ايدىڭ 4 - كۇنى كەشتە سايتتان وشىرىلگەن، كەيىن اتالعان شتاتتىڭ دەنساۋلىق ساقتاۋ ٴبولىمى ساندى مالىمەتتەردى ٴوشىرۋ ناۋقاس ٴنومىرىنىڭ ٴۇزىلىپ قالۋىنا اپارىپ سوعاتىندىعىن بايقاپ، قاتىستى ساندى مالىمەتتەردى قايتا قالپىنا كەلتىرۋگە ٴماجبۇر بولعان.
امەريكا اۋرۋدى تىزگىندەۋ جانە ونىڭ الدىن الۋ ورتالىعىنىڭ زەرتتەۋشى قىزمەتكەرلەرى 2020 - جىلى 11 - ايدا امەريكانىڭ «كلينيكالىق جۇقپالى اۋرۋلار» اتتى جۋرنالىنداعى مالىمەتىندە وزدەرىنىڭ امەريكا قىزىل كرەست قوعامى 2019 - جىلى 12 - ايدىڭ 13 - كۇنىنەن 2020 - جىلى 1 - ايدىڭ 17 - كۇنىنە دەيىنگى جيناعان 7389 قان ۇلگىسىن تەكسەرىپ، ناتيجەدە 106 سىندا جاڭا تيپتى ايدارشا ۆيرۋس انتيدەنەسى بار ەكەندىگىن بايقاعاندىعىن ايتقان. امەريكا اۋرۋدى تىزگىندەۋ جانە ونىڭ الدىن الۋ ورتالىعى تىنىس جولى ۆيرۋسى يممۋنيتەت عىلىمى ۇجىمىنىڭ باس زەرتتەۋشىسى ناتالي سورنبروگ وسى زەرتتەۋلەردىڭ ەڭ سوڭىندا بىردەي «امەريكادا سيرەك كەزدەسەتىن بىتىراڭقى ناۋقاستار ٴتىپتى دە اناعۇرلىم ەرتەرەك پايدا بولعان بولۋى ابدەن مۇمكىن» دەگەن پىكىرگە كەلگەندىگىن ٴبىلدىردى.
امەريكا «ۆەلل ستريت گازەتىنىڭ» حابارىندا بىلاي دەلىنگەن: قان ۇلگىسىندە كورسەتىلۋىنشە، امەريكانىڭ 5 شتاتىندا جاڭا تيپتى ايدارشا ۆيرۋس وكپە قابىنۋ ىندەتىنىڭ پايدا بولۋ ۋاقىتى ادامداردىڭ وسىدان بۇرىن بىلگەنىنەن الدەقايدا ەرتە بولعان، بىرەۋلەر 2019 - جىلى 12 - ايدا - اق وسى ۆيرۋسپەن جۇعىمدالعان. كەيبىر اقپارات قۇرالدارىنىڭ حابارىندا بىلاي دەلىنگەن: وسى تەكسەرۋ ناتيجەسى شىققاننان كەيىن، امەريكا ۇكىمەتىنىڭ جوعارى دارەجەلى ٴمانساپتىلارى «جۇڭگوعا قاراتىلعان ۆيرۋستىڭ تەگىن انىقتاۋ قىزمەتىنە كەدەرگىلىك جاسايدى، امەريكانىڭ مەملەكەت حاۋىپسىزدىگىنە ٴتيىمسىز» دەگەن سىلتاۋمەن وسى تەگىن انىقتاۋ تەكسەرۋ نىسانىن توقتاتىپ، 2020 - جىلى 1 - ايدىڭ 2 - كۇنىنەن بۇرىنعى قان ۇلگىسىن پەشەتتەپ، قايتا تەكسەرتپەدى.
«حالىقارالىق قوعام، ٴسوز جوق، شىندىققا كوز جەتكىزۋى كەرەك»
بىرنەشە كۇننەن بەرى كوپ ەلدىڭ ماماندارى مەن اقپارات قۇرالدارى ىركەس - تىركەس ٴۇن قاتىپ، امەريكاعا، دەتريك فوردى بيولوگيالىق تاجىريبەحاناسىنا تەگىن انىقتاۋ تەكسەرۋىن جۇرگىزۋدى قولدادى. بۇل تاجىريبەحانا امەريكا قۇرلىق ارمياسى جۇقپالى اۋرۋلار مەديتسينالىق زەرتتەۋ ورنىنىڭ ٴبىر پۋنكتى ەدى، 2019 - جىلى 7 - ايدا اياق استىنان جابىلعان. مالىمەتتە كورسەتىلۋىنشە، وسى وزگەشە تاجىريبەحانادا ەبولا، شەشەك، سارس، مەرس جانە جاڭا تيپتى ايدارشا ۆيرۋس سياقتى ٴتۇرلى - ٴتۇستى جان العىش ۆيرۋستار ساقتالعان.
فيليپپين − بريكس ەلدەرى ستراتەگيالىق زەرتتەۋ ورنى سياقتى كوپ قۇرىلىم جۋىقتا ينتەرنەت جەلىسى تالقى مىنبەرى جانە «ناسىلشىلدىك ۆيرۋسىنىڭ جارامدى ۆاكسيناسى جوق» اتتى جاڭا كىتاپتى تاراتۋ سالتىن بىرلەسىپ وتكىزدى. كوپتەگەن وقىمىستىلار جاڭا تيپتى ايدارشا ۆيرۋستىڭ تەگىن انىقتاۋ ماسەلەسى جونىندە ينتەرنەتتە بىرلەسىپ ٴوتىنىش جاريالاپ، حالىقارالىق قوعامدى تەكسەرۋ كولەمىن كەڭەيتۋگە، اسىرەسە، امەريكا ارمياسى دەتريك فوردى بيولوگيالىق تاجىريبەحاناسىن تەكسەرۋگە ۇندەدى. قازىر ينتەرنەتتە وتىنىشكە قول قويۋ ٴالى ورىستەتىلىپ، ٴار سالانىڭ كەڭىنەن نازارىن اۋداردى.
ٴوتىنىشتى ورتاعا قويۋشىلاردىڭ ٴبىرى، بۇرىن فيليپپيننىڭ امەريكادا تۇراتىن باس ەلشىلىگىنىڭ اقپارات ٴمانساپتىسى پاگليناۋان «ناسىلشىلدىك ۆيرۋسىنىڭ جارامدى ۆاكسيناسى جوق» دەگەن جاڭا كىتابىن جاريالادى. پاگليناۋان مىنالاردى ٴبىلدىردى: ٴار ەل ىندەتكە قاتىستى تالقى تاقىرىپتارىنا عىلمي پوزيتسيا ۇستانۋى، كەرىسىنشە ساياسي جاقتان كيلىكپەۋى كەرەك. ٴوتىنىشتى ورتاعا قويۋشىلاردىڭ تاعى ٴبىرى، فيليپپيننىڭ ارنايى ستون جازۋشىسى لاۋرال مىنانى ٴبىلدىردى: دۇنيە جۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمى باستاعان جاڭا تيپتى ايدارشا ۆيرۋستىڭ تەگىن انىقتاۋدا تەكسەرۋ كولەمىن كەڭەيتۋ، دەتريك فوردى بيولوگيالىق تاجىريبەحاناسىن قامتۋ كەرەك. جينالىسقا قاتىناسقان كوپتەگەن ادام امەريكانىڭ دەتريك فوردى بيولوگيالىق تاجىريبەحاناسىنا تەكسەرۋ جۇرگىزۋدى اشىق ۇستاپ، دۇنيە ٴجۇزىنىڭ ۆيرۋستىڭ تەگىن انىقتاۋ شىندىعىنا دەگەن كۇشتى تالابىنا جاۋاپ بەرۋى ٴتيىس ەكەندىگىن ٴبىلدىردى.
قيمىلدى ۇيىمداستىرعان ينتەرنەتتەگى وتىنىشتە مىنالار ٴبىلدىرىلدى: دەتريك فوردى بيولوگيالىق تاجىريبەحاناسى كۇنى بۇگىنگە دەيىن دۇنيە جۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمى ماماندارى ەلەۋسىز قاراي المايتىن جۇمباق بولىپ وتىر، كوپتەگەن ٴىز - بەلگىلەر وسى تاجىريبەحانانىڭ «ەرەكشە قاتەرلى» ەكەندىگىن كورسەتەدى. فيليپپيندىك توراپتاستار پىكىرلەرىندە بىلاي دەستى: «امەريكانىڭ پالەنى ۋحان تاجىريبەحاناسىنا اۋدارۋى ادامداردىڭ دەتريك فوردقا قاراتقان نازارىن ٴبولۋ ٴۇشىن»، «امەريكانىڭ ٴتاسىل تالعاماي، دۇنيە جۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمىنىڭ تەكسەرۋىن تويتارۋى اناعۇرلىم كوپ سۇرقيا قۇپيالىقتارىنىڭ اشكەرەلەنۋىنەن قورىققانى»، «حالىقارالىق قوعام، ٴسوز جوق، شىندىققا كوز جەتكىزۋى كەرەك».
وڭتۇستىك افريكا دەموكراتيالىق - دەربەستىك پارتياسىنىڭ ٴتوراعاسى، كەيپتاۋىن قالاسىنىڭ پارلامەنت مۇشەسى ٴانۋار ادامس جۋىقتا جەرگىلىكتى نەگىزگى اقپارات قۇرالى «جۇلدىز گازەتى» سياقتىلاردا شولۋ ماقالاسىن جاريالاپ، امەريكاداعى ٴبىر ٴبولىم ادامداردىڭ جاڭا تيپتى ايدارشا ۆيرۋستىڭ تەگىن انىقتاۋدى ساياسيلاندىرعاندىعىن سىندادى ٴارى دۇنيە جۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمى امەريكانىڭ دەتريك فوردى بيولوگيالىق تاجىريبەحاناسىنا تەگىن انىقتاۋ تەكسەرۋىن جۇرگىزۋدى ويلاستىرۋى كەرەك دەپ قارادى.
رەسەي «ەڭبەك گازەتىنىڭ» شولۋشىسى ميحايل مولوتسوۆ جۋىقتا رەسەي ەركىن اقپارات قۇرالى سايتىندا ماقالا جاريالاپ، بىلاي دەپ اتاپ كورسەتتى: امەريكانىڭ كەيبىر ۆيرۋس عىلىمى وقىمىستىلارى مەن ٴمانساپتىلارى جۇڭگودا ىندەت تۋىلۋدان بۇرىن امەريكادا جاڭا تيپتى ايدارشا ۆيرۋس وكپە قابىنۋىنان ولگەن ناۋقاستار بولعاندىعىن كوپ رەت مويىنداعان، الايدا بۇل جاعداي تولىق نازارعا الىنباعان. دۇنيە جۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمىنىڭ ماماندار گرۋپپاسى امەريكا ارمياسى دەتريك فوردىنا جانە امەريكا جاقتىڭ دۇنيە جۇزىنە تارالعان بيولوگيالىق تاجىريبەحانالارىنا بارىپ تەكسەرۋ ورىستەتۋى ٴتيىس.
(8 - ايدىڭ 16 - كۇنگى «حالىق گازەتىندە» باسىلعان)