حالىقارالىق ۇيىمدار امەريكا ۇكىمەتىنىڭ قولىندا ويناتاتىن اعاش قۋىرشاعىنا اينالىپ قالماۋى كەرەك

لين زىحان

ۇزاق ۋاقىتتان بەرى امەريكا حالىقارالىق ۇيىم ونىڭ ەركى بويىنشا جۇگىرەدى، امىرىنە باعىنادى دەگەن اعات سەزىمدە بولىپ كەلە جاتقان سياقتى. تاياۋدا امەريكانىڭ مۇنداي قيالداۋ اۋرۋى قايتا ۇستادى.

 وسى ەلدىڭ مەملەكەت ىستەرى حاتشىسى بلينكەن تاياۋدا كۆەيتتە دۇنيە جۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمىنىڭ باس جوراسى تان دىسايمەن كەزدەسىپ، دۇنيە جۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمىن نايزا ۇشىن جۇڭگوعا كەزەي وتىرىپ ايتىلمىس جاڭا تيپتى ايدارشا ۆيرۋستىڭ 2 - كەزەڭدىك تەگىن انىقتاۋ جۇمىسىن ورىستەتۋگە تاعى دا زورلادى، تاعى «كوپ جاقتىلىق ٴتاسىل ارقىلى» «دۇنيە جۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمىنا ۇزدىكسىز رەفورما جۇرگىزۋ جانە ونى كۇشەيتۋ كەرەكتىگىن» ايتتى.

 ٴبىر جىلدىڭ الدىندا دۇنيە جۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمىنان قاسارىسىپ شەگىنگەن ٴارى قوماقتى مۇشە قاراجاتىن تولەمەي جۇرگەن امەريكانىڭ قازىر دۇنيە جۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمىمەن ٴجيى بارىس - كەلىس جاساۋى ٴوزىنىڭ حالىقارالىق مىندەتىن كەنەت ەسىنە العاندىعى ما؟ جاۋابى استە مۇنداي قاراپايىم ەمەس. قازىرگى امەريكاعا قاراساڭىز، ەل ىشىندە ىندەت ٴورشىپ، «ۆيرۋس قاينارى»، «ۆيرۋستى تاراتۋ» كۇمانى بارعان سايىن اۋىرلاسۋدا، مۇنى نەمەن اقتاماقشى؟ تەك پالەنى جۇڭگوعا جاپقاندا عانا ٴوزىنىڭ «كىناسىزدىعىن» دالەلدەي الادى. سونىمەن امەريكا ٴوزى بىلەك سىبانىپ العا شىعىپ قانا قالماستان، ٴبىر توپ اتقوسشى دا ەرتتى، اۋەلى، دۇنيە جۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمىنىڭ جازاسىن دا بەرمەكشى بولدى.

 دۇنيە ٴجۇزى تاريحىنان ساۋاتى بار ادام امەريكانىڭ بۇل ارەكەتىنە ەشقانداي تاڭعالۋدىڭ قاجەتى جوق ەكەنىن بىلەدى. «قولايىنا جاقسا پايدالانىپ، جاقپاسا كەۋدەدەن يتەرۋ» لوگيكاسىن اتقاراتىن امەريكا حالىقارالىق ۇيىمنان پايدالانىپ ٴوزىنىڭ باس پايداسىن عانا كوزدەپ وتىر: ٴوز مۇددەسىنە ۇيلەسپەيتىندىگىن سەزىنە قالسا بولعانى، قالاعانىنشا «توپتان شەگىنەدى»؛ قاي كۇنى حالىقارالىق ۇيىمنىڭ ٴالى پايدالانۋ قۇنى بار ەكەنى كەنەت ەسىنە تۇسسە بولعانى، شىمىرىكپەي جالت بۇرىلىپ «توپقا قوسىلادى». الىستى ايتپاي وسى ەكى كەزەك امەريكا ۇكىمەتىنىڭ «توپتان شەگىنۋ»، «توپقا قوسىلۋ» ويىنىن ايتايىق −

 الدىڭعى كەزەك امەريكا ۇكىمەتى بيلىك جۇرگىزگەن كەزدە امەريكانىڭ ەڭ كوڭىلدەگىدەي مۇددەسىنە ۇيلەسپەيدى دەگەندى سىلتاۋ ەتىپ، دۇنيە جۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمىن قامتىعان 10 حالىقارالىق ۇيىمىنان جانە حالىقارالىق كەلىسىمنەن شەگىندى. وسى كەزەك امەريكا ۇكىمەتى 2021 - جىلدىڭ باسىندا بيلىك باسىنا شىققاننان كەيىن، دەرەۋ الدىڭعى كەزەك ۇكىمەتتىڭ شەشىمىن تەرىسكە شىعارىپ، دۇنيە جۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمىنا قايتا ورالاتىندىعىن جاريالادى. «توپقا قايتا قوسىلعاننان» كەيىن، امەريكا ۇكىمەتى بار زەيىن - زەردەسىن شوعىرلاندىرىپ ٴبىر «ٴىرى ىسپەن» شۇعىلداندى، ياعني دۇنيە جۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمىن جۇڭگو - دۇنيە جۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمىنىڭ جاڭا تيپتى ايدارشا ۆيرۋستىڭ تەگىن انىقتاۋ بىرلەسكەن زەرتتەۋ مالىمەتىن مويىنداماي، جۇڭگوعا باعىتتالعان ايتىلمىس «ەكىنشى رەتكى تەگىن انىقتاۋدى» باستاۋعا ماجبۇرلەدى. شۆەتساريا بيولوگى ەۆداردس ماقالاسىندا بىلاي دەپ اتاپ كورسەتتى: دۇنيە جۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمى 1 - كەزەڭدىك ۆيرۋستىڭ تەگىن انىقتاۋ زەرتتەۋىن اياقتاتقاننان كەيىن، امەريكا جاق قاتىناسقان عالىمداردى ۇزدىكسىز داتتاپ، ولارعا قۇقاي كورسەتىپ، وسى زەرتتەۋ گرۋپپاسىنىڭ ۋاكىلدىك سيپاتى كەمشىل دەدى، ونداعى ماقساتى ٴوز ەلىنىڭ جانە وداقتاستارىنىڭ ماماندارىن 2 - كەزەڭدىك زەرتتەۋ گرۋپپاسىنىڭ تىزىمىنە ەنگىزۋ ەدى. «بۇگىنگى رەسەي» سايتىنىڭ شولۋىندا بىلاي دەلىنگەن: دۇنيە جۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمىنىڭ بايلانىستىرىپ جۇمىس جۇرگىزە الماۋى ۆاشينگتون زورلاپ تاڭعان وڭىرلىك ساياسي فاكتوردىڭ كەدەرگىسىنە ۇشىراپ وتىرعاندىعىن ايگىلەيدى.

 دۇنيە جۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمىن قاتارعا تۇرۋعا قىساۋدان سىرت، امەريكا تاعى دۇنيە جۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمى جەتەكشىلىك ەتكەن جاڭا تيپتى ايدارشا ۆيرۋس وكپە قابىنۋ ىندەتى ۆاكسيناسىن اتقارۋ جوسپارىنا (COVAX) كەدەرگىلىك جاساپ، وركەندەپ كەلە جاتقان ەلدەردىڭ شۇعىل قاجەت بولعان جان قۇتقارۋ ۆاكسيناسىنا قول جەتكىزۋىنە بوگەت بولدى. رەيتەر اگەنتتىگىنىڭ حابارىنا قاراعاندا، امەريكا ەكونوميكالىق جازا قولدانعاندىقتان، لاتىن امەريكاسى ەلدەرىنىڭ COVAX عا تولەگەن ۆاكسينا قاراجاتى توسقاۋىلعا ۇشىراپ، COVAX نىڭ ۆاكسينانى ۋاعىندا تاراتىپ بەرە الماۋىنا مۇرىندىق بولعان. مۇنان سىرت، امەريكا تاعى COVAX قا جىلۋعا 500 ميلليون دانا ۆاكسينا بەرەمىز دەگەن ۋادەسىن ورىنداۋدى كەشەۋىلدەتىپ، ەل ىشىندە زور مولشەردەگى جاڭا تيپتى ايدارشا ۆيرۋس ۆاكسيناسىن ۇزدىكسىز باسىپ قويدى. جىلۋعا اتايمىز دەپ ۋادە ەتكەن ۆاكسينادان قازىرگە دەيىن جىلۋعا اتالعانى 20 ميلليون داناعا دا جەتپەيدى. «ۆاشينگتون پوچتا گازەتىنىڭ» حابارىنا قاراعاندا، امەريكا باسىپ قويعان ۆاكسينا اسا كوپ بولعاندىقتان، از دەگەندە 13 ميلليون ادامنىڭ ەگۋىنە جەتەتىن ۆاكسينانىڭ جۋىق ارادا مەرزىمى ٴوتىپ كەتەدى ەكەن.

 حالىقارالىق ۇيىم جونىنەن العاندا، امەريكانىڭ ادال دوس بولا المايتىندىعىن تاريح باياعىدا - اق دالەلدەگەن. بىرلەسكەن مەملەكەتتەر ۇيىمىنىڭ بۇرىنعى باس حاتشىسى پان جي - ۋىن جۋىقتا باسپادان شىققان ەسسەسىندە: 2015 - جىلى نيۋ - يوركتە اشىلعان بىرلەسكەن مەملەكەتتەر ۇيىمىنىڭ بەيبىتشىلىكتى قورعاۋ باسشىلار كەڭەسىندە سول كەزدەگى امەريكانىڭ باسشىسى امەريكانىڭ بىرلەسكەن مەملەكەتتەر ۇيىمىنىڭ بەيبىتشىلىكتى قورعاۋ قيمىلىنا قوسقان ۇلەسىنىڭ تىم ماردىمسىز بولعان امالياتىن ەسكەرۋسىز قالدىرىپ، جايماشۋاقتاتىپ ٴوتىپ كەتكەندىگىن، - اتاپ كورسەتتى. امەريكا «ديپلوماتيالىق ساياسات» جۋرنالى سايتىنىڭ ايتۋىنشا، امەريكانىڭ كۇنى بۇگىنگە دەيىن بىرلەسكەن مەملەكەتتەر ۇيىمىنىڭ بەيبىتشىلىكتى قورعاۋ قاراجاتىنان ٴبىر ميلليارد امەريكا دوللارىنان اساتىن قاراجاتتى، دۇنيە جۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمىنا بەرىلەتىن مۇشەلىك قاراجاتىنان 200 ميلليون امەريكا دوللارىن كەشىكتىرىپ بەرمەي وتىر ەكەن.

 «بىرلەسكەن مەملەكەتتەر ۇيىمى ۋستاۆىنىڭ» كىرىسپەسىندە مۇشە ەلدەر، ٴسوزسىز، اتقارۋعا ٴتيىستى «بىرلەسكەن مەملەكەتتەر ۇيىمىنا مۇشە ەلدەر حالقى ورتاق ٴبىر نيەتتە بولامىز» دەگەن اقىليا ٴسوز بار. ال بۇگىنگى كۇندە بىرلەسكەن مەملەكەتتەر ۇيىمىن قۇرۋشى ەلدەردىڭ ٴبىرى بولعان امەريكا 76 جىلدىڭ الدىنداعى سالتاناتتى ۋادەنى باياعىدا - اق قايىرىپ قويىپ، ايتىلمىس «قاعيدانى نەگىز ەتكەن حالىقارالىق ٴتارتىپتى» ولەرمەندەنە جۇرگىزىپ، «جالعان كوپ جاقتىلىقتى» بىرلەسكەن مەملەكەتتەر ۇيىمىنىڭ تۋى استىنداعى كوپ جاقتىلىقتىڭ ورنىن باستىرۋعا، ٴوزىنىڭ بۇكىل الەمدەگى زورەكەرلىك ورنىن ۇزدىكسىز ساقتاپ قالۋعا ۇرىنىپ، بۇكىلدەي حالىقارالىق ۇيىمدى بىلىقتىرۋشىعا، كوپ جاقتىلىقتى بۇلدىرۋشىگە اينالدى. مۇنى دۇنيە ٴجۇزى كوزبەن كورىپ وتىر.

 7 - ايدىڭ 14 - كۇنگى بىرلەسكەن مەملەكەتتەر ۇيىمى ادامدىق ۇقىق القالار كەڭەسىنىڭ 47 - رەتكى ماجىلىسىندە 90 نان استام مەملەكەت بىرگە مالىمدەمە جاريالاپ نەمەسە جەكە دارا ٴسوز سويلەپ، امەريكانىڭ ادامدىق ۇقىق سۇرقيالىعىن اشكەرەلەپ، امەريكانىڭ «ۆيرۋستىڭ تەگىن انىقتاۋدى» بارىنشا ساياسيلاندىرعاندىعىن قاتاڭ ايىپتادى. ويلاپ كورسەڭىز، ٴماجىلىستىڭ الدىندا، ٴماجىلىس كەزىندە امەريكا، اۋەلى، بار قۋلىعىن سالىپ، وسىنداي تاماشا ورايدان پايدالانىپ جۇڭگونى تىعىرىققا الماقشى بولدى. جۇڭگودا ٴمۇيىز سۇرايمىن دەپ ٴجۇرىپ قۇلاعىنان ايرىلىپتى دەگەن ٴتامسىل بار. وسى جولى امەريكا شىنىمەن دە سونىڭ كەبىن كيدى.

 امەريكا مىنانى بىلۋگە ٴتيىس: حالىقارالىق ۇيىم حالىقارالىق قوعامعا ٴتان. حالىقارالىق ۇيىمداردى امەريكا ۇكىمەتىنىڭ قولىندا ويناتاتىن اعاش قۋىرشاعىنا اينالدىرۋعا بولمايدى! دۇنيە ٴجۇزى كوپ ۇيەكتىلىككە جەدەل بەت العان داۋىردە حالىقارالىق ۇيىمدى ٴمالىم ٴبىر مەملەكەتتىڭ امىرىنە باعىنۋعا ماجبۇرلەۋدى، جالعان كوپ جاقتىلىق تۇعىردان پايدالانىپ زورەكەرلىك جۇرگىزۋدى كوزدەيتىن ونداي ساياسي قاسكۇنەمدىك سايىپ كەلگەندە شىرىن ٴتۇس قانا، مۇلدە جۇزەگە اسپايدى.

 (8 - ايدىڭ 7 - كۇنگى «حالىق گازەتىنىڭ شەتەلشە باسىلىمىندا» باسىلعان)