«863» جوسپارىن العاش العا قويعاندار:

اسا كورەگەن ستراتەك عالىمدار

شينحۋا اگەنتتىگىنىڭ تىلشىلەرى چىن فاڭ، حۋ جي

«863» جوسپارىن العاش العا قويعاندار.               سۋرەتتى شينحۋا اگەنتتىگى تاراتقان 

  شەشۋشى ساتتەردىڭ بارىندە ٴبىر توپ اسقار تاۋداي ابىرويى بار قارت عالىمدار باستان - اياق وتان مەن حالىقتى جادىنان شىعارماي، مەملەكەتتىڭ دامۋى مەن عىلىم - تەحنيكانىڭ العا باسۋىنا باسا نازار اۋدارىپ كەلدى.

  دۇنيە جۇزىندە جوعارى تەحنيكا ۇشقان قۇستاي دامىپ، كۇن سايىن شيەلەنىسكەن حالىقارالىق باسەكەنىڭ قاتاڭ سايىسى الدىندا، جۇڭگو قايتۋ كەرەك؟ ولار باتىلدىقپەن الدا ٴجۇرىپ، اقىل - پاراساتىن، كۇش - جىگەرىن ارناپ، بەلسەندىلىكپەن سىندارلى اقىل - كەڭەس بەردى، «جوعارى عىلىم - تەحنيكانى دامىتۋ» وسىدان باستاپ ەلىمىزدىڭ عىلىم - تەحنيكانى وسىزامانداندىرۋداعى ٴبىر ماڭىزدى ستراتەگيالىق ورنالاستىرۋىنا اينالدى...

  1986 - جىلى 3 - ايدا ۋاڭ داحىڭ، ۋاڭ گانچاڭ، ياڭ جياچى، چىن فاڭيۇن سياقتى 4 عالىم «شەتەلدەردىڭ ستراتەگيالىق جوعارى تەحنيكانى دامىتۋىن سوڭىنان ٴتۇسىپ زەرتتەۋ جونىندەگى ۇسىنىستى» ورتاعا قويدى، جوۋ گۋاڭيا سياقتى عالىمدار دا بۇل ۇسىنىستى بارىنشا دارىپتەيدى.

  جان - جاقتى دالەلدەۋ نەگىزىندە پارتيا ورتالىق كوميتەتى، مەملەكەتتىك كەڭەس باتىل شەشىم جاسادى. وسى جوسپار «ۇسىنىسىن» جەبەۋدىڭ ورتاعا قويىلۋى مەن پارتيا ورتالىق كوميتەتىندەگى باسشى جولداستاردىڭ بەكىتۋى تۇگەلدەي 1986 - جىلى 3 - ايدا بولعاندىقتان، بۇل جوسپار «863» جوسپارى دەپ اتالدى.

  1987 - جىلى 3 - ايدا «863» جوسپارى رەسمي اتقارىلا باستادى. وسىدان باستاپ جۇڭگونىڭ جوعارى تەحنيكانى زەرتتەۋى جاڭا دامۋ ساتىسىنا قادام تاستادى. ون مىڭداعان عالىم ٴتۇرلى سالالاردا سايكەسە سەلبەسىپ، بىرلەسىپ قامال الىپ، تەز ارادا قوماقتى ناتيجەگە قول جەتكىزدى.

  اماليات جوعارى عىلىم - تەحنيكانى سۇراپ تا، ساتىپ تا الا المايتىندىعىن تولىق دالەلدەدى. ال «863» جوسپارى جاسالۋدان ىلگەرگى ٴبىر مەزگىل ۋاقىتتا قوعامدا «باسقارىلمالى بومبى جاساۋ شايعا پىسىرعان جۇمىرتقانى ساتۋعا جەتپەيدى، وپەراتسيا پىشاعىن قولعا الۋ ۇستارانى قولعا الۋعا جەتپەيدى» دەگەن سياقتى ەمەۋرىندەر جارىققا شىققان ەدى.

  جۇڭگو قايتكەندە ٴوزىنىڭ ناعىز جوعارى عىلىم - تەحنيكاسىن پايدالانىپ، ستراتەگيالىق باسەكەنىڭ ىرىقتىلىق ۇقىعىن يگەرە الادى؟ «ەكى بومبى، ٴبىر جاساندى سەرىك» عىلمي زەرتتەۋىنەن قامال الۋدى باستان كەشىرگەن قارت عالىمدار ۋاڭ داحىڭ، ۋاڭ گانچاڭ، ياڭ جياچى، چىن فاڭيۇن قاتارلىلار بۇعان ەرەكشە كوڭىل ٴبولدى.

  «مەنىڭ تاعاتىم تاۋسىلىپ بولدى!» جاڭا ٴبىر كەزەكتى عىلىم - تەحنيكا توڭكەرىسىنىڭ كەلۋىنە ساي، سول ۋاقىتتا جۇڭگو كەڭىستىك تەحنيكاسىن زەرتتەۋ اكادەمياسى عىلىم - تەحنيكا كوميتەتىنىڭ ورىنباسار مەڭگەرۋشىسى ياڭ جياچىنىڭ تاعاتى تاۋسىلىپ، ٴتۇن بويى كوز ىلە المادى.

  «بۇل ٴبىر رەتكى دۇنيە جۇزىلىك سيپات العان جوعارى عىلىم - تەحنيكانى دامىتۋ ورايى، مەنشە، جۇڭگو وسى ورايدى مىقتاپ يگەرۋى كەرەك». كوزىنىڭ تىرىسىندە سۇقبات بەرگەن كەزىندە ياڭ جياچى ٴوزىنىڭ كوزقاراسىن وسىلاي بايىمداعان بولاتىن.

  ياڭ جياچى ايگىلى عارىش مامانى، بۇرىن ەلىمىزدىڭ تۇڭعىش جاساندى جەر سەرىگىن، تۇڭعىش اتوم بومبىسىن جانە قايتا ورالاتىن جاساندى جەر سەرىگىن، «اماليات 1 - ٴنومىرلى» جاساندى جەر سەرىگىن، سونداي - اق «ٴبىر راكەتا، ٴۇش جاساندى سەرىكتى» زەرتتەپ جاساۋ جانە جوبالاۋ قىزمەتىنە قاتىناسقان، وتە - موتە، جاساندى سەرىكتى اۆتوماتتى مەڭگەرۋ جاعىندا وتانعا ەلەۋلى ۇلەس قوسقان.

  1983 - جىلى وسى قارت اكىمشىلىك باسشىلىق مىندەتىن ەندىگارى وتەمەيتىن بولدى، وسىدان باستاپ ول بار نازارىن دۇنيە جۇزىنە كوبىرەك اۋدارىپ، مەملەكەتتىڭ ستراتەگياسى تۇرعىسىنان جۇڭگو كەڭىستىك تەحنيكاسىنىڭ بولاشاعىنا جانە جوعارى تەحنيكانىڭ دامۋ ماسەلەسىنە وي جۇگىرتە باستايدى.

  ياڭ جياچىنىڭ ەسكە الۋىنشا، ٴتۇرلى تالقى ماجىلىستەرىندە ٴوز كوزقاراسى ۋاڭ داحىڭ، ۋاڭ گانچاڭ، چىن فاڭيۇن قاتارلى عالىمدارمەن جۋىقتاۋ كەلگەن. كوپشىلىك ٴبىر اۋىزدان بىلاي دەپ قاراعان: «وسى كەزدە ٴبىزدىڭ ەكونوميكالىق ناقتى كۇشىمىز جوعارى عىلىم - تەحنيكانى جاپپاي دامىتۋعا جەتپەگەنىمەن، ٴبىراق ٴىشىنارا باسىم سالالاردا الدىمەن ناتيجەگە جەتۋىمىز بۇكىلدەي مۇمكىن».

  1986 - جىلى جىل باسىنىڭ ٴبىر كەشىندە چىن فاڭيۇن ۋاڭ داحىڭنىڭ ٴۇيىنىڭ ەسىگىن قاعادى. ۇزاق اڭگىمەدەن كەيىن ەلىمىزدىڭ جوعارى تەحنيكاسىن دامىتۋ نىسانى جونىندەگى ۇسىنىس حاتتىڭ العاشقى نۇسقاسىن ۋاڭ داحىڭنىڭ جازۋى جونىندە ەكەۋى بەكىمگە كەلەدى.

  ٴتۇن اسىرىپ جۇمىس ىستەۋ چىن فاڭيۇن مەن ۋاڭ داحىڭ جونىنەن ايتقاندا داعدىلى ٴىس بولاتىن. چىن فاڭيۇن ەلىمىزدىڭ ايگىلى سىمسىز تەلەگراف ەلەكترونيكا عالىمى جانە جاساندى سەرىكتى ولشەۋ - مەڭگەرۋ مامانى، ەلىمىزدىڭ تۇڭعىش جاساندى جەر سەرىگى «دۇڭفاڭحۇڭ 1 - ٴنومىرلىنىڭ» ولشەۋ، مەڭگەرۋ جۇيەسىن ول باستى جاۋاپتى بولىپ زەرتتەپ جاساعان.

  ۋاڭ داحىڭ ەلىمىزدىڭ وپتيكا ىستەرىنىڭ كوشباسشىسى، 20 - عاسىردىڭ 60 - جىلدارىنىڭ باسىندا ەلىمىز ەلىمىزدىڭ اتوم بومبى، باسقارىلمالى بومبى تەحنيكاسىن دەربەس ٴوز كۇشىنە سۇيەنىپ دامىتۋىن ۇيعارعاندا، ۋاڭ داحىڭ ٴىرى تيپتەگى وپتيكالىق وق جولىندىق باسقارىلمالى بومبى ولشەۋ جۇيەسى نىسانىنىڭ باس ينجەنەرى مىندەتىن ارقالايدى، 5 جىلدان استام ۋاقىت قۇلشىنىس جاساۋ ارقىلى تابىسقا جەتىپ، ەلىمىزدىڭ وپتيكا تەحنيكاسىنىڭ تاعى دا الدىعا قاراي زور قادام تاستاۋىنا مۇمكىندىك جاسايدى.

  وتاننىڭ بولاشاعى مەن تاعدىرىنا دەگەن وسكەلەڭ جاۋاپكەرشىلىك سەزىم مەن بورىشتىلىق سەزىم كەزىندە وشپەس ۇلەس قوسقان وسى قارت عالىمداردى ارەكەتكە كەلتىردى، جاسى ۇلعايسا دا اۋەلگىدەي وتاننىڭ عىلم - تەحنيكاسىنىڭ دامۋىمەن جانە العا باسۋىمەن تىلەكتەس بولدى.

  «ەلىمىزدىڭ وسىزاماندانۋىن ۇزدىكسىز العا باستىرۋ ٴۇشىن، ٴبىز وسى جاڭا سايىستى قارسى الۋىمىز كەرەك، قۋىپ جەتۋىمىز ٴتيىس، استە، ەلەۋسىز قاراۋعا بولمايدى...» ۋاڭ داحىڭ ٴبىز بىرنەشەۋىمىز، مىقتاعاندا، كاتاليزاتورلىق رول اتقارا الدىق نەمەسە «863» جوسپارىنا ٴبىر تال سىرىڭكە جاقتىق دەگەن بولاتىن.

  بۇل ۇسىنىس حاتتى ۋاڭ داحىڭ باس - اياعى ٴبىر ايدان استام ۋاقىت جازدى، قايتا - قايتا وڭدەپ، رەتتەپ، ەڭ سوڭىندا «شەتەلدەردىڭ ستراتەگيالىق جوعارى تەحنيكانى دامىتۋىن سوڭىنا ٴتۇسىپ زەرتتەۋ جونىندەگى ۇسىنىستىڭ» العاشقى نۇسقاسىن جازدى. العاشقى نۇسقا جازىلىپ بولعاننان كەيىن ۋاڭ داحىڭ دەرەۋ چىن فاڭيۇنگە پىكىر قوسۋعا بەرەدى، چىن فاڭيۇن ۇسىنىس حاتقا جوعارى عىلىم - تەحنيكا جانە حالىق شارۋاشىلىعى مازمۇنىن تولىقتاپ قوسادى. سونان كەيىن ۇسىنىس حات ۋاڭ گانچاڭ مەن ياڭ جياچىعا جەكە - جەكە جەتكىزىلەدى.

  ۋاڭ گانچاڭ ايگىلى يادرو فيزيكا عالىمى، ىلگەرى 20 - عاسىردىڭ 50 - ، 60 - جىلدارىندا فانشيگىما تەرىس گيپەروندى بايقاعان. 1961 - جىلدان 1978 - جىلعا دەيىن ۋاڭ گانچاڭ جۇڭگونىڭ تۇڭعىش اتوم بومبىسىن زەرتتەپ جاسايدى، قۇپيالىقتىڭ قاجەتىنە ساي، ول ٴوزىنىڭ اتىن ۋاڭ جيڭ دەپ وزگەرتىپ، اتى - ٴجونىن 17 جىل بويى جاسىرادى.

  ۋاڭ داحىڭ العاشقى نۇسقاسىن جازعان ۇسىنىس حاتتى كورگەننەن كەيىن ۋاڭ گانچاڭ مەن ياڭ جياچى تولىق قۇپتايتىندىقتارىن بىلدىرەدى. ۇسىنىس حاتتىڭ ٴاربىر ٴسوز - سويلەمىن وي ەلەكتەرىنەن وتكىزگەننەن كەيىن 4 عالىم سالتاناتتى تۇردە ٴوزىنىڭ اتى - جوندەرىن جازىپ، ۋاڭ داحىڭ، ۋاڭ گانچاڭ، ياڭ جياچى، چىن فاڭيۇن دەپ قول قويادى.

  «حالىقارالىق وزىق ورەگە جەتۋدە»، «قازىرگى بار جوعارى تەحنيكا تىرەكتىلەرىنىڭ رولىن ساۋلەلەندىرۋدە»، «كوكەيتەستىلىك سەزىم بولۋ كەرەك، جوعارى تەحنيكانى دامىتۋ ۋاقىتتى قاجەت ەتەدى، كەشىرەك قيمىلداۋ ٴوزىمىزدى - ٴوزىمىز كەنجە قالدىرۋمەن تەڭ، قايتا باستاۋ قيىنعا سوعادى...». بۇل كۇندەرى ادامدار 4 قارت عالىم جازعان العاشقى نۇسقانى قايتالاي وقىعاندا ولاردىڭ كوپتەگەن ماڭىزدى تۇجىرىمدارىنىڭ ۋاقىتىنىڭ ٴالى وتپەگەنىن سەزىنەدى.

  «863» جوسپارى رەفورما جاساعاننان، ەسىك اشقاننان بەرى ەلىمىزدىڭ ورتاعا قويعان مەملەكەت مۇددەسىن نىسانا ەتكەن جوعارى تەحنيكانى دامىتۋ جوسپارى، ول جالپى جاعدايلىق، ورتا، ۇزاق مەزگىلدىك، كەلەلى ستراتەگيالىق مىندەت ارقالاعان، ەلىمىزدىڭ جوعارى تەحنيكانى زەرتتەۋ سالاسىنداعى تۇيىننەن اۋماققا بەت الۋدى، سوڭىنا تۇسۋدەن جاڭالىق اشا دامىتىپ باسىپ وزۋدى جۇزەگە اسىرىپ، عىلىم - تەحنيكادا ٴوزىن قۇدىرەتتەندىرۋدىڭ، ٴوزىن - ٴوزى الۋەتتەندىرۋدىڭ ٴبىر ماڭىزدى تاريحي بەلەسىنە اينالىپ، باستان - اياق عىلىم - تەحنيكادا قۋاتتى مەملەكەت قۇرىلىسىن ىلگەرىلەتۋدىڭ جويقىن قوزعاۋشى كۇشى بولدى.

  ادامدار 35 جىلدىڭ الدىنداعى سول ٴبىر كوكتەمدە، وتاننىڭ زور ىسىنە ىنتا - ىقىلاسىن ارناعان 4 قارت عالىمنىڭ اسا كورەگەن ماڭىزدى ۇسىنىسىن ەستە ماڭگى ساقتاۋى ٴتيىس.

  (شينحۋا اگەنتتىگىنىڭ 6 - ايدىڭ 13 - كۇنى بەيجيڭنەن بەرگەن حابارى)