− شينجياڭ ۇيعۇر اۆتونوميالى رايونىنىڭ بەيجيڭدە اشقان 16 - رەتكى شينجياڭعا ساياتىن ماسەلەلەر جونىندەگى اقپار جاريالاۋ ماجىلىسىنەن ەستەلىك
شينجياڭ گازەتىنىڭ ٴتىلشىسى جىڭ جو
جاقىندا شەكارا سىرتىنداعى جۇڭگوعا قارسى كۇشتەر ايتىلمىس «ۇيعۇر ەرەكشە سوتىن» جوسپارلاپ ەسىرىپ، كەيبىر ايتىلمىس «مامان، وقىمىستىلاردى» وزىنە تارتىپ، ايتىلمىس «ىسپات تىڭداۋ قيمىلىن» جۇرگىزىپ، ەل ٴىشى - سىرتىنىڭ نازارىن اۋداردى.
9 - ايدىڭ 9 - كۇنى شينجياڭ ۇيعۇر اۆتونوميالى رايونى بەيجيڭدە 16 - رەتكى شينجياڭعا ساياتىن ماسەلەلەر جونىندە اقپار جاريالاۋ ٴماجىلىسىن اشتى، ماجىلىسكە قاتىناسقان جۇڭگولىق، شەتەلدىك ماماندار، وقىمىستىلار وسى «سوتتىڭ» شينجياڭعا جالا جاپقان «قىلمىس دالەلدەرىنە» ٴبىر - بىردەن تويتارىس بەرىپ، امەريكاداعى، باتىستاعى جۇڭگوعا قارسى كۇشتەردىڭ وسەك - اياڭدارى مەن ساندىراقتارىن ٴبىر - بىرلەپ ايتىپ، ولاردىڭ قاسكۇنەم ايلامەن ويدان جاساعان «جالعان دالەل - ىسپاتتارىن» اشكەرەلەپ، حالىقارالىق قوعامنىڭ ايتىلمىس «ۇيعۇر ەرەكشە سوتىنىڭ» شىنايى كەيىپ - كەسپىرىن ىشكەرىلەي ايقىن كورۋىنە مۇمكىندىك جاسادى.
ناتيجەسىن الدىن الا جاساپ قويعان ماسقارالىق
ايتىلمىس «ۇيعۇر ەرەكشە سوتى» انگليادا جەكەلەر كەپىل بولعان شەكتى سەرىكتەستىك فورماسىندا قۇرىلعان، امەريكاداعى، باتىستاعى جۇڭگوعا قارسى كۇشتەر «دۇنيە ٴجۇزى ۇيعۇر قۇرىلتايى» سياقتى «شىعىس تۇركستان» ۇيىمىمەن استاسىپ قۇرعان «جالعان سوت»، ونىڭ سىرى الدەقاشان بارلىق ادامعا ٴمالىم بولدى.
شينجياڭ ۇيعۇر اۆتونوميالى رايوندىق حالىق ۇكىمەتىنىڭ اقپارات مالىمدەمەشىسى شۇي گۇيشياڭ مىنالاردى ٴبىلدىردى: زاڭدىق نەگىزىنەن قاراعاندا، بۇل «سوت» حالىقارالىق زاڭ مەن حالىقارالىق قىلمىستىق ىستەر ٴادىليا قاعيداسىنا ۇيلەسپەيدى، ەشقانداي حالىقارالىق زاڭ نەگىزى جانە كۇشى جوق، «ىسپات تىڭداۋ ٴماجىلىسىن» وتكىزەتىن ۇقىعى دا جوق؛ قاراجات قاينارىنان قاراعاندا، بۇل «سوت» باستىسى «دۇنيە ٴجۇزى ۇيعۇر قۇرىلتايى» بەرگەن فۋند ستەرلينككە سۇيەنەدى؛ جۇمىس تاسىلىنەن قاراعاندا، بۇل «سوت» الدىن الا تۇرعى ورناتىپ، الدىمەن «قىلمىسى بار دەپ تۇراقتاندىرىپ»، سونان كەيىن دالەل - ىسپاتتى وتىرىكتەن جاساپ، جۇڭگوعا قارسى ٴبىر توپ وقىمىستىلاردى، ادۆوكاتتاردى وزىنە تارتىپ، وتىرىك ايتۋ ادەتىنە اينالعان ٴبىر توپ «اكتەرلەردى» بەزەندىرىپ الدىعا شىعارىپ، ادامداردىڭ كوزىن كولەگەيلەدى؛ قۇرىلۋ ماقساتىنان قاراعاندا، بۇل «سوت» شينجياڭنىڭ وبرازىنا كۇيە جاعۋ، شينجياڭنىڭ ىستەرىنە قول سۇعۋ، جۇڭگونىڭ ىشكى ىسىنە كيلىگۋ ٴۇشىن قۇرىلعان، بۇكىلدەي امەريكاداعى، باتىستاعى جۇڭگوعا قارسى كۇشتەردىڭ بار كۇشپەن ساياسي سايقالدىق ىستەۋىندەگى دويبى تاسى.
قۇقايلانعان، وتىرىكتى شىنداي سوققان، زورلاپ بايلانىستىراتىن، تالاي جەرىنەن شيكىلىگى شىعاتىن، سىن كوتەرە المايتىن «كۋاگەرلەردىڭ وسى ايعاق سوزدەرى» «دالەل - ىسپاتقا» تولمايدى. وسىنداي نەگىزگە قۇرىلعان «ىسپات تىڭداۋ قيمىلى» تەك قانا كەلەكەگە قالارلىق ماسقارالىق.
جۇڭگونىڭ انگلياداعى باس ەلشىسى جىڭ زىگۋاڭ بەينەبايلانىس تاسىلىمەن اقپار جاريالاۋ ماجىلىسىنە قاتىناستى، ول بىلاي دەپ قارادى: ايتىلمىس «ۇيعۇر ەرەكشە سوتى» ماندىك جاقتان جۇڭگوعا كۇيە جاقپاق بولعان ساياسي قۇرال. ول جۇڭگوعا قارسى ات توبەلىندەي كۇشتەر قارجىلاي قولداپ وتىرعان ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىم، ٴبىر «تۇرپايى سوت»، بۇل «سوتتىڭ» قۇرىلۋىنداعى ماقسات جۇڭگونىڭ وبرازىنا داق سالۋ، جۇڭگو مەن انگليا حالىقتارىنىڭ تاماشا سۇيىسپەنشىلىگىن ٴبۇلدىرۋ، ٴتىپتى، جۇڭگو - انگليا ەكى ەلدىڭ قارىم - قاتىناسىن ٴبۇلدىرۋ، «ٴبىز بۇل <سوتقا> باتىل قارسى تۇرامىز ٴارى وسى سۇرقيا قىلىقتى قاتاڭ جازعىرامىز».
شينجياڭعا قاراتىلعان «ايىپتاۋدىڭ» ەشقانداي نەگىزى جوق
بۇرىننان بەرى وسى ايتىلمىس «سوت» شينجياڭعا ساياتىن كوپتەگەن وسەك - اياڭداردى جوقتان جاساپ، شينجياڭعا «ٴناسىل جويدى» دەگەن قالپاق كيگىزدى. ەندەشە، شىندىقتىڭ جاي - جاپسارى قانداي؟ اقپار جاريالاۋ ماجىلىسىندە، زاڭ سالاسىنىڭ، وقۋ - اعارتۋ سالاسىنىڭ جانە ٴدىن سالاسىنىڭ قايراتكەرلەرى ايتىلمىس «ۇيعۇر ەرەكشە سوتى» تىزگەن «قىلمىستارعا» تويتارىس بەردى.
وتكەن 40 نەشە جىلدا شينجياڭداعى ۇيعۇر ۇلتىنىڭ جان سانى 5 ميلليون 550 مىڭنان 11 ميلليوننان استامعا مولايىپ، ورتاشا عۇمىرى 30 جاستان 72 جاسقا جوعارىلادى. جۇڭگو وسى زامانعى حالىقارالىق قارىم - قاتىناستى زەرتتەۋ ورنىنىڭ تەتە اعا زەرتتەۋشىسى جيا چۇنياڭ مىنالاردى ٴبىلدىردى: 7 - رەتكى بۇكىل مەملەكەتتىك جان سانىن جالپى بەتتىك تەكسەرۋدىڭ ساندى مالىمەتىندە كورسەتىلۋىنشە، شينجياڭنىڭ جان سانىندا ۇيعۇر ۇلتىن قامتىعان از ۇلتتاردىڭ جان سانى 10 جىلدان بەرى ورنىقتى ارتۋدى ساقتاعان، ايتىلمىس شينجياڭ «ٴناسىل جويدى» دەگەننىڭ ەشقانداي نەگىزى جوق.
شينجياڭنىڭ تاربيەلەۋ - باۋلۋ ورتالىعى «ۇيعۇر ەرەكشە سوتىنىڭ» شينجياڭدى «تۇرپايىلاندىرىپ كورسەتۋ» وبيەكتىسى بولىپ كەلدى. شينجياڭ ۇيعۇر اۆتونوميالى رايوندىق حالىق ۇكىمەتىنىڭ اقپارات مالىمدەمەشىسى ٴىليجان انايات تانىستىرىپ بىلاي دەدى: «ۇيعۇر ەرەكشە سوتى» جيناعان ايتىلمىس «كۋاگەرلەر» وزدەرىن «لاگەردە» قىسپاق كورگەنبىز دەسەدى. مىسالى، سايراگۇل ساۋىتباي «لاگەرگە» قامالىپ، «اۋىر جازاعا جانە مەديتسينالىق تاجىريبەگە ۇشىراعاندىعىن»، «شوشقانىڭ ەتىن جەۋگە قىسالعاندىعىن» ايتادى. شىندىعىندا، ول ەشقاشان تاربيەلەۋ - باۋلۋ ورتالىعىندا قىزمەت ىستەمەگەن، تاربيەلەۋ - ورتالىعىندا دا وقىماعان، ول سۋرەتتەگەن تاربيەلەۋ - باۋلۋ ورتالىعىنىڭ جاعدايى بۇكىلدەي وسەك تاراتىپ، جالا جاپقاندىق.
ٴىس جۇزىندە، وتكەندەگى تالاي رەتكى اقپار جاريالاۋ ماجىلىستەرىندە، تاربيەلەۋ - باۋلۋ ورتالىعىنان وقۋ تاۋىسقان كوپتەگەن تاربيەلەنۋشىلەر وزدەرىنىڭ باستان كەشىرگەندەرى ارقىلى امەريكاداعى، باتىستاعى جۇڭگوعا قارسى كۇشتەردىڭ جالا جابۋىن پاش ەتكەن بولاتىن.
كوپتەگەن ماماندار، وقىمىستىلار ەگجەي - تەگجەيلى ساندى مالىمەتتەر مەن مىسالدار ارقىلى قازىر شينجياڭنىڭ قوعامدىق كەلەلى جاعدايىنىڭ ۇزدىكسىز ورنىقتى جاقسارعاندىعىن، ۇلتتار ىنتىماعىنىڭ ٴتىپتى دە بەكەمدەلگەندىگىن، ٴدىن سالاسىنىڭ تاتۋ، ۇيلەسىمدى ەكەندىگىن دالەلدەدى. قىرۋار فاكت الدىندا، «ۇيعۇر ەرەكشە سوتى» شينجياڭعا جالا جاۋىپ ايتقان «لاگەر قۇردى»، «زور كولەمدە باقىلاۋ - تىزگىندەۋ جۇرگىزدى»، «زورلىقپەن ەڭبەككە سالۋ ٴومىر ٴسۇردى»، «مۇسىلماندارعا قىسىم جاسادى»، «زورلىقپەن بەدەۋلەدى»، «از ۇلتتاردىڭ ٴداستۇرلى مادەنيەتىنە قىسىم جاسادى» دەگەن سياقتى كوپتەگەن وتىرىك ايىپتاۋلارى تويتارىسسىز - اق توزىپ جوعالدى.
شينجياڭعا جالا جابۋ جۇڭگونى تەجەۋدىڭ ٴتاسىلى عانا
ٴىليجان انايات مىنالاردى ٴبىلدىردى: امەريكاداعى، باتىستاعى جۇڭگوعا قارسى كۇشتەردىڭ ايتىلمىس «شينجياڭ لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋ دەگەن اتپەن ۇيعۇر ۇلتى قاتارلى از ۇلت مۇسىلماندارىنا قىسىم جاسادى» دەگەن ويدان قۇراستىرعان قيسىنسىز سىڭايى، ٴىس جۇزىندە، شينجياڭداعى ۇلتتاردىڭ قارىم - قاتىناسىنا ىرتكى سالىپ، مۇسىلماندار مەن مۇسىلمان ەمەستەر اراسىندا قايشىلىق تۋدىرىپ، شينجياڭدى الاساپىران، زورلىقتى كۇش لاڭكەستىك ٴجيى تۋىلاتىن كۇيگە قايتادان اكەلۋگە ۇرىنۋ ٴۇشىن.
شينجياڭنىڭ ادامدىق ۇقىق جاعدايىنىڭ جازعىراتىنداي ەشتەڭەسى جوق. شۇي گۇيشياڭ بىلاي دەدى: بيىل 7 - ايدىڭ 14 - كۇنى جۇڭحۋا حالىق رەسپۋبليكاسى مەملەكەتتىك كەڭەسىنىڭ اقپارات كەڭسەسى «شينجياڭداعى ٴار ۇلتتىڭ تەڭدىك ۇقىق - مۇددەسىنىڭ قامتاماسىز ەتىلۋى» جونىندە اق تىستى كىتاپ جاريالاپ، ازاماتتاردىڭ ساياسي ۇقىق - مۇددەسى، مادەنيەت ۇقىق - مۇددەسى، ايەلدەردىڭ، بالالاردىڭ ۇقىق مۇددەسى، ٴدىني سەنىم ەركىندىگى ۇقىق - مۇددەسى سياقتى جاقتاردان بەدەلدى دە جۇيەلى تۇردە تانىستىرۋ جاسادى. كەيبىر ايتىلمىس «مامانداردىڭ، وقىمىستىلاردىڭ» شينجياڭعا ٴتۇستى كوزىلدىرىكپەن قاراپ جاساعان قورىتىندىسىنىڭ وبيەكتيۆ، شىنايى بولۋى مۇمكىن ەمەس. ولاردىڭ جازعان زەرتتەۋ بايانداماسى امەريكاداعى، باتىستاعى جۇڭگوعا قارسى كۇشتەردىڭ ساياسي سايقالدىق ىستەۋدەگى قۇرالى عانا.
اقپار جاريالاۋ ٴماجىلىسى انگليالىق ادامدىق ۇقىق ادۆوكاتى، حالىقارالىق تورەلىك ايتۋشى گريم پەريمەن بەينەبايلانىسقا شىقتى، ول بىلاي دەپ قارادى: ٴىشىنارا باتىس ەلدەرى شينجياڭعا ساياتىن ماسەلەنى بارىنشا سان - ساققا جۇگىرتتى، ول ماندىك جاقتان مەملەكەتتەردىڭ كۇش سىناسۋى بولىپ، ادامدىق ۇقىقپەن، ناسىلمەن نەمەسە قىسىم جاساۋمەن قاتىسسىز. جۇڭگونىڭ بەيبىت ەڭسە كوتەرۋى امەريكانىڭ وكتەمدىك ورنىنا سوققى بولدى، شينجياڭعا جالا جابۋ ولاردىڭ جۇڭگونى تەجەۋدەگى ٴتاسىلى عانا.
«ۇيعۇر ۇلتى جۇڭحۋا ۇلتىنىڭ ٴبىر مۇشەسى، جۇڭگو ۇكىمەتى شينجياڭنىڭ دامۋىنا، سونداي - اق جەرگىلىكتى ورىنداعى حالىق تۇرمىسىنا ٴارقانداي ادامنان ارمان كوڭىل بولەدى. دامۋ جولىنان ٴارقانداي ٴبىر ۇلت قالىپ قالمايدى». جىڭ زىگۋاڭ بىلاي دەپ باسا دارىپتەدى: ايتىلمىس شينجياڭعا ساياتىن ماسەلە ادامدىق ۇقىق، ۇلت ماسەلەسى ەمەس، ماندىك جاقتان لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋ، بولشەكتەۋشىلىككە قارسى تۇرۋ، ۇشقارىلىققا قارسى تۇرۋ ماسەلەسى. «ۇيعۇر ەرەكشە سوتى» كوتەرگەن شۋ تۇبىندە جوعالادى، بۇل جۇڭگو ۇكىمەتىنىڭ شينجياڭعا قاراتقان ساياساتىن وزگەرتە المايدى، شينجياڭنىڭ قوعامدىق، ەكونوميكالىق دامۋ اياق الىسىنا كەدەرگى بولا المايدى، ويدان جاساعان وسەك - اياڭدار دا دۇنيە ٴجۇزى حالقىن ۇزاق ۋاقىت الداي بەرمەيدى.
جىڭ زىگۋاڭ مىنالاردى ٴبىلدىردى: جۇڭگونىڭ يەلىك ۇقىعى مەن تەرريتوريا تۇتاستىعىنا سايادى ەكەن، ٴبىزدىڭ پوزيتسيامىز توتەنشە قاتاڭ. جۇڭگو مەن انگليانىڭ قارىم - قاتىناسى ماڭىزدى دامۋ كەزەڭىندە تۇر، وراسان زور ٴوزارا پايدا جەتكىزىپ سەلبەسۋدىڭ كومەسكى كۇشىنە يە. انگليا ۇكىمەتىنىڭ دۇرىس ۇيعارىم جاساۋىن، جۇڭگوعا قارسى كەيبىر كۇشتەردىڭ الجاستىرۋىنا ىلەسىپ قاتە جولعا تۇسپەۋىن ٴۇمىت ەتەمىز.
(شينجياڭ گازەتىنەن الىندى)