لي جيانشين

سوڭعى جىلدارى باتىستاعى جۇڭگوعا قارسى كۇشتەر ايتىلمىس «شينجياڭعا ساياتىن ماسەلەلەردى» دۇركىن - دۇركىن ويدان شىعاردى جانە وسەككە تاڭدى، ايتىلمىس شينجياڭدا «ٴناسىل جويۋ» ٴجايتى بار دەۋشىلىك انە سولاردىڭ ٴبىر مىسالى. «شينجياڭنىڭ جان سانى دامۋى» اق تىستى كىتابى دەر كەزىندە جاريالانىپ، باتىستاعى جۇڭگوعا قارسى كۇشتەردىڭ قاتىستى بىلجىراقتارىنا پارمەندى تويتارىس بەردى. شينجياڭ − جۇڭگونىڭ شينجياڭى، شينجياڭ جان سانىنىڭ دامۋى − جۇڭگو جان سانى دامۋىنىڭ ٴبىر بولىگى، جاڭا جۇڭگو قۇرىلعاننان كەيىن ەلىمىز جان سانىنىڭ دامۋى، جان سانىنىڭ بۇرىلىس جاساۋى ونەركاسىپتەندىرۋمەن، وسىزامانداندىرۋمەن ىلەسە جاپپاي ورىستەتىلدى، شينجياڭ دا وسى قاتاردا وسىنداي دامۋ بارىسىن باستان كەشىردى. شينجياڭداعى ۇيعۇر ۇلتى − جۇڭحۋا ۇلتى ۇلى شاڭىراعىنىڭ ٴبىر مۇشەسى، ۇيعۇر ۇلتى بۇكىل ەلدەگى ٴار ۇلت حالقىنىڭ دامۋ اياق الىسىنا ىلەسىپ، جان سانىنىڭ تۋۋ مولشەرىنىڭ تومەن بولۋىنا، ٴولۋ مولشەرىنىڭ تومەن بولۋىنا، تومەن دەڭگەيدە ارتۋعا قاراي بۇرىلىس جاساۋى بۇكىلدەي شينجياڭنىڭ ەكونوميكالىق، قوعامدىق دامۋىنىڭ، ساياسات پەن زاڭ ەرەجەلەردىڭ تياناقتانۋىنىڭ، ۇيلەنۋ جانە بالالى بولۋ كوزقاراسىنداعى وزگەرىستىڭ جالپىلاي دامۋىنىڭ ناتيجەسى سانالادى، جان سانى دامۋىنىڭ، جان سانىندا بۇرىلىس بولۋدىڭ جالپىلىق زاڭدىلىعىنا بۇكىلدەي ۇيلەسەدى.

جاڭا جۇڭگو قۇرىلعاننان كەيىن جۇڭگو ۇكىمەتى مەملەكەتتىڭ دامۋ ستراتەگياسى مەن ٴار ۇلت حالقىنىڭ ٴتۇبىرلى مۇددەسىن نەگىزگە الا وتىرىپ، شينجياڭنىڭ دامۋىنا جانە قۇرىلىس ىستەرىنە ايرىقشا كوڭىل ٴبولىپ، شەكارا ٴوڭىردىڭ دامۋىنا كومەكتەسۋدى، ۇلتتار تەڭدىگىن، ۇلتتاردىڭ بىرگە دامۋىن، ۇلتتاردىڭ بىرگە بايۋىن جۇزەگە اسىرۋدى باستان - اياق ەڭ نەگىزگى دامۋ ساياساتى ەتتى. «شينجياڭنىڭ جان سانى دامۋى» اق تىستى كىتابىندا جاڭا جۇڭگو قۇرىلعاننان بەرگى شينجياڭنىڭ جان سانىنىڭ دامۋىن قامتىعان ٴتۇرلى ىستەرىنىڭ دامۋىنداعى جەتىستىكتەردى جان - جاقتى كورسەتتى. اسىرەسە، 2010 - جىلعى شينجياڭعا باعىتتامالى كومەكتەسۋ قىزمەتىنىڭ مەملەكەتتىك ٴماجىلىسى اشىلعاننان بەرى ورتالىق بۇكىل ەلدەگى 19 ولكە - قالانى شينجياڭنىڭ 12 ايماعىنداعى (وبلىس) 82 اۋدانعا (قالا) جانە بيڭتۋاننىڭ 12 شىسىنا باعىتتامالى كومەك بەرۋگە ۇيعارىپ، ٴبىرسىپىرا ەرەكشە ساياساتتار شىعارىپ، شينجياڭنىڭ دامۋىنا كومەك بەردى جانە قولداۋ كورسەتتى. شينجياڭنىڭ وڭتۇستىك شينجياڭ وڭىرىندەگى قاشقار، حوتان، قىزىلسۋ قىرعىز اۆتونوميالى وبلىسى سىندى 3 ايماق - وبلىس، ٴتىپتى، بۇكىل ەلدەگى شينجياڭعا باعىتتامالى كومەكتەسۋ كۇشتەرى جۇمىلدىرىلعان ٴتۇيىندى ٴوڭىر بولدى. قازىرگى دۇنيە جۇزىنە نازار سالساق، تەك جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ باسشىلىعىنداعى جۇڭگو عانا شەكاراداعى از ۇلت وڭىرلەرىنە كومەك بەرۋگە جانە ونى دامىتۋعا بۇكىل ەلدىڭ كۇشىن جۇمىلدىرعاندىعىن كورەمىز.

ٴسوز جوق، اتاپ وتۋگە ٴتيىستى ٴجايت، باتىستاعى جۇڭگوعا قارسى كۇشتەردىڭ ايتىلمىس شينجياڭداعى «ٴناسىل جويۋ» تۋرالى سالا قۇلاش بىلجىراق بايانداماسىنىڭ كوزبوياۋشىلىق سيپاتى اسا كۇشتى بولعاندىقتان، ٴبىرتالاي قاراپايىم حالىقتىڭ كوزىن كولەگەيلەيتىنى انىق. ايتالىق، گەرمانيانىڭ ايتىلمىس «وقىمىستىسىماعى» ادريان زەنز (Zenz Adrian، جۇڭگوشا اتى جىڭ گو - ىن) 2020 - جىلى، 2021 - جىلى ٴۇستى - ۇستىنە شينجياڭنىڭ جان سانى ماسەلەسى تۋرالى باياندامالارىن جاريالادى، سونىڭ ىشىندە جاقىنعى بىرنەشە جىلعى «شينجياڭنىڭ ساناق جىلناماسىنداعى» وڭتۇستىك شينجياڭداعى جان سانى ساناعى تۋرالى ساندى مالىمەتتەردى نەگىز ەتە وتىرىپ، دالەلدەۋ ارقىلى ايتىلمىس «قورىتىندى» شىعارادى. شىندىعىندا، بۇل ولاردىڭ جان سانى عىلىمى بىلىمدەرى تۋرالى دىم بىلمەيتىندىگىن ناقتى دالەلدەپ بەرەدى. ولار جان سانى وزگەرىسىن كورسەتەتىن كورسەتكىشتەردىڭ مەزگىلدىك كورسەتكىشتەر جانە قاتارلىق كورسەتكىشتەر دەپ بولىنەتىندىگىن، ۇيلەنۋ، بالالى بولۋ سياقتى جان سانى جاعدايلارى ٴبىر قالىپتى وزگەرمەگەن كەزدە عانا، جالپى تۋۋ مولشەرى سياقتى جان سانىنىڭ مەزگىلدىك كورسەتكىشتەرىنىڭ ومىرلىك تۋۋ مولشەرى سياقتى قاتارلىق كورسەتكىشتەرمەن بىردەي بولاتىندىعىن بىلمەيدى ەكەن. سوڭعى بىرنەشە جىلدا شينجياڭ، اسىرەسە، وڭتۇستىك شينجياڭ ٴوڭىرى جاپپاي، جوعارى جىلدامدىقپەن دامۋ كەزەڭىندە تۇرعاندىقتان، ۇيعۇر ۇلتىنىڭ جان سانى دا جەدەل دامىپ، وزگەردى، اسىرەسە، ايەل جان سانى دامىدى، ايتالىق، ايەلدەردىڭ جۇمىستانۋ مولشەرىنىڭ جوعارىلاۋى، ورتا مەكتەپ وقۋ - اعارتۋىنىڭ جالپىلاسۋى، ۇيلەنۋ جانە بالالى بولۋ كوزقاراسىنىڭ وزگەرۋى سياقتى دامۋلار مەن وزگەرىستەر ولاردىڭ ۇيلەنۋ جانە بالالى بولۋ دەڭگەيى مەن ۇلگىسىندە ٴتۇبىرلى وزگەرىس تۋدىردى، وسىعان سايكەستى جان سانىنىڭ تۋۋ مولشەرى، جان سانىنىڭ ارتۋ مولشەرى سياقتى جان سانىنىڭ مەزگىلدىك كورسەتكىشتەرى دە تابيعي تۇردە جوعارىدان تومەندەدى نەمەسە وڭ ماننەن تەرىس مانگە اينالدى.

كەزەكتە ەلىمىز ۇلتقا، وڭىرگە بولىنبەيتىن ايىرماشىلىقسىز جان سانى تۋىت ساياساتىن، ياعني ٴۇش بالالى بولۋ ساياساتىن اتقارىپ وتىر، بۇل ومىرلىك تۋىت دەڭگەيى ساياساتى سانالادى، جۇڭگوداعى ۇيعۇر ۇلتىن قامتىعان ٴارقانداي ۇلت بۇدان سىرت قالا المايدى. انە سوندىقتان دا، باتىستاعى جۇڭگوعا قارسى كۇشتەر قانشاما دالەل كەلتىرسە دە، شينجياڭداعى ۇيعۇر ۇلتى جان سانىنىڭ زورلىقپەن ازايتىلعانىن دالەلدەي المايدى! دەمەك، «ٴناسىل جويۋ» تۋرالى اڭگىمە قايدان شىقپاق؟ انىعىندا تەك «ٴۇش بالالى بولۋ» تۋىت ساياساتى دەگەن ٴبىر ٴتۇيىننىڭ ٴوزى ولاردىڭ ايتىلمىس «بەيجيڭ ۇكىمەتى شينجياڭداعى ۇيعۇر ۇلتىنىڭ جان سانىن قاساقانا ازايتتى» دەگەن بىلجىراعىنىڭ تاس - تالقانىن شىعارا الادى. سوندىقتان باتىستاعى جۇڭگوعا قارسى كۇشتەر «شينجياڭنىڭ ساناق جىلناماسىندا» جاريالانعان ساندى مالىمەتتەردەن پايدالانىپ جانە ونى جاڭساق ٴتۇسىندىرىپ، ورتالىق ۇكىمەتتىڭ شينجياڭداعى ۇيعۇر ۇلتى جان سانىنا «زورلىقتى» شارالار قولدانىپ، ۇيعۇر ۇلتى جان سانىنىڭ ازايۋىن كەلتىرىپ شىعاردى دەگەندى دالەلدەۋگە ۇرىنۋى، ونان ارى «ٴناسىل جويدى» دەگەن قورىتىندى شىعارۋى بۇكىلدەي ساندىراق بولىپ تابىلادى.

قىسقاسى، باتىستاعى جۇڭگوعا قارسى كۇشتەر مەيلى قانداي تاسىلمەن جۇڭگوعا شابۋىل جاساسا دا، انىعىندا بارلىعى ۇشتىك وي تياناعى ۇلگىسىندەگى «ايلاسى» بولىپ كەلەدى: «يدەولوگيانىڭ» بيىك تۇرعىسىندا تۇرىپ، «قىلمىستى دەپ جورامالداۋ» بولجالىن نەگىزگە الادى؛ ونان سوڭ وسى بولجال استىندا «دالەلدەر» مەن «ماتەريالداردى» ادەيىلەپ تاڭداپ جينايدى؛ اقىرىندا سىڭار جاقتىلى «دالەلدەرگە» قاتە تۇسىندىرمە جاساپ، ەڭ سوڭىندا وزدەرى الدىن الا بەلگىلەپ قويعان ايتىلمىس «قورىتىندىلارىن» شىعارادى. دۇنيە ٴجۇزى حالقى وي - ساناسىن سەرگەك ۇستاپ، جۇڭگوعا قارسى كۇشتەردىڭ جۇڭگونى بولشەكتەۋگە ۇرىنعان ارام نيەتىن اناعۇرلىم جەتە تانىعانى ٴجون. تاريح مەملەكەتتىڭ تۇتاستىعى، ۇلتتاردىڭ ىنتىماعى، قوعامنىڭ ورنىقتىلىعى، ٴار ۇلت حالقىنىڭ بەينەت پەن زەينەتتى بىرگە وتكەرۋى، تاتۋ - ٴتاتتى سيلاسۋى، بىرگە دامۋى جۇڭگوداعى بارشا ٴار ۇلت حالقىنىڭ ەڭ ۇلكەن مۇددەسى جانە ىرىس - قۇتى ەكەندىگىن الدەقاشان دالەلدەگەن ٴارى بۇدان كەيىن دە ۇزدىكسىز دالەلدەي بەرەدى.

 (اۆتورى: بەيجيڭ داشۋەسى سوتسيولوگيا فاكۋلتەتىنىڭ پروفەسسورى)

 (9 - ايدىڭ 28 - كۇنگى «حالىق گازەتىندە» باسىلعان)