□ انار بۇلت \ شينجياڭ گازەتىنىڭ ءتىلشىسى جاڭ حايفىڭ

جاڭا ۇستانىم مۇراجايداعى كورمەلەۋدى اناعۇرلىم جاندى، جاعىمدى ەتتى؛ زاماندىق سانگە ىلەسۋ مۇراجايدىڭ مادەني جاسامپازدىعىن سان مىڭ وتباسىنا جەتكىزدى؛ جوعارى عىلىم - تەحنيكا مۇراجايداعى مادەني ەسكەرتكىشتەردىڭ ”كوركىن ساقتاۋ“ ءتاسىلىن جارىققا شىعاردى... بۇگىنگى تاڭدا تيانشان الابىنداعى قاتپارلى تاريحتىڭ كۋا - كوزدەرى ساقتالعان مۇراجايلار جالىندى بەينەسىمەن ءار ۇلت بۇقاراسىنىڭ تاماشا تۇرمىسىمەن توعىستى.

ۇستانىمداعى جاڭالىق

كورمەلەۋدى جاندى ءارى اناعۇرلىم جاعىمدى ەتتى

5 - ايدىڭ 16 - كۇنى شينجياڭ مۇراجايىندا ادامدار ءيىن تىرەستى. «شينجياڭ تاريحي مادەنيەت ەسكەرتكىشتەرى كورمەسىنىڭ» كورمە زالىندا تاماشالاۋشىلار ۇلكەن ەكراندى قاۋمالاپ، ”جىبەك جولى بازارىنىڭ“ الدىندا ەكراندى اقىرىن ءتۇرتىپ، بازارداعى عاجايىپ باعا جەتپەس اسىلداردى ”ساتىپ الدى“.

شينجياڭ مۇراجايى 2 - مەرزىمدىك جاڭا سارايىنىڭ وسى ۇلكەن كورمەسىندە مۇنداي ويىن ارقىلى ىقپالداسۋ تۇرلەرىنەن 100گە تاياۋى ورنالاستىرىلعان. كونە تاس قۇرالدارى ءداۋىرى بولىگىندە كورەرمەندەردىڭ ەكراندى ءتۇرتىپ تاس قۇرالدار مەن وڭدەلمەگەن تاستاردى تانۋىنا، جاساۋىنا بولادى؛ اشەكەيلى قىش جابدىق بولىگىندە كورەرمەندەر حۋارۇڭداۋ سۋرەت قۇراستىرۋى ارقىلى اشەكەيلى قىشتاردىڭ ناقىشىن تۇسىنە الادى؛ توقىما بۇيىمدار بولىگىندە كورەرمەندەر دايىن ءتۇستى جىپپەن بايىرعى زامان ادامدارىنىڭ توقىماشىلىعىن سەزىنە الادى... قىزىقتاۋعا، ۇستاپ كورۋگە بولادى، وزگەشە ءارى قىزىقتى، وسى ويىن ارقىلى ىقپالداسۋ تۇرلەرى بالالاردى باۋراۋمەن بىرگە، ۇلكەندەردى دە سەزىنۋگە قىزىقتىردى.

”’جىبەك جولى بازارى‘ ويىنىن ويناۋ ارقىلى مىڭ نەشە جىلدىڭ الدىنداعى جىبەك جولىنداعى ءوتىمدى تاۋارلاردى ءبىلىپ قانا قويماي، سول كەزدەگى شامالى باعاسىن بىلۋگە دە بولادى ەكەن، وتە قىزىقتى“، - دەدى گۋاڭجوۋلىق ساياحاتشى حى يۋەشىڭ.

”مۇراجايدى شىن مانىندە ۇلكەن مەكتەپكە اينالدىرۋ ءۇشىن، ونىڭ باۋرامدىلىعىن ۇزبەي ارتتىرۋ كەرەك. وسى ويىن ارقىلى ىقپالداسۋ تۇرلەرى كورمەلەۋدىڭ تارتىمدىلىعىن اسىرىپ، بايىرعى مادەني ەسكەرتكىشتەر مەن كورەرمەننىڭ اراسىن جاقىنداتتى“، - دەدى شينجياڭ مۇراجايى پارتكومىنىڭ شۋجيى حى جيا.

ۇستانىمدا جاڭالىق اشۋ عانا ەمەس، جاڭا تەحنيكا دا تاريحتى ”وياتىپ“، كورەرمەنگە جاڭاشا سەزىنىس سيلادى. حوتان ايماقتىق مۇراجاي ءۇش ولشەمدى كەسكىن، كوپ مەديالى ينفورماتسيا تەحنيكاسى سياقتىلاردان پايدالانىپ سيفرلى كورمە − ”بەس جۇلدىز شىعىستان كوتەرىلسە، جۇڭگوعا قۇت − حوتاننىڭ تاريحي مادەنيەت كورمەسىن“ ىجداعاتتىلىقپەن تۇلعالاپ، كورەرمەندى ەلىتتى. بۇل تۇتاس شينجياڭنان بۇكىل ەلدەگى مۇراجايلاردىڭ ”10 ۇلكەن كورمە سارا تۋىندىنى تانىستىرۋ بويىنشا سارا تۋىندى سيلىعىنا“ تۇڭعىش رەت يە بولعان مۇراجاي كورمەسى بولىپ وتىر.

سيفرلى تەحنيكا مۇراجايدىڭ ۋاقىت پەن كەڭىستىكتىڭ شەكتەمەسىن بۇزۋىنا مۇمكىندىك بەرىپ، كورەرمەننىڭ تاريحقا ”كىرىپ“، ىزدەنىس جاساپ بايقاۋىنا وراي تۋدىردى. تاياۋدا اقسۋ ايماقتىق مادەنيەت مۇرالارى مەكەمەسى (مۇراجاي) ۆيرتۋالدىق ارحەولوگيانى سيفرلى سەزىنۋ ءتۇرىن شىعارىپ، انىقتىق دارەجەسى جوعارى پروەكتسيالىق كەسكىن، 3D ستەرەولدى سەزىنۋ سياقتى تەحنيكالار ارقىلى كورەرمەننىڭ كۇشاردىڭ دوستىق جولىنداعى ۋي، جين، 16 بەكتىك مەزگىلىندەگى قابىردى اشۋ ورنىنا ”كىرىپ“، ارحەولوگيالىق قازۋ جۇمىستارىنىڭ حيكىمەتتى بارىسىن سەزىنۋىنە مۇمكىندىك جاسادى. ۇسىنىلعاننان كەيىن - اق قىرۋار كورەرمەندى باۋرادى.

قاتپارلى تاريحتىڭ كۋا - كوزدەرى ساقتالعان مۇراجايلار جالىندى ومىرشەڭدىكتى قاۋلاتقان ساتتە، بۇكىل شينجياڭنىڭ جەر - جەرىندەگى مۇراجايلار، ءسوزسىز، بارىپ كورەتىن جەرگە اينالدى. ”تاياۋ جىلداردان بەرى بۇكىل شينجياڭدا مۇراجايلارداعى كورەرمەن جىل سايىن كوبەيىپ، جاس ءوسپىرىم وقۋشىلار ％40تەن استامىن يەلەدى. مۇراجاي ءار ۇلت بۇقاراسى قۋانا قابىلدايتىن تاريحي مادەنيەتتىڭ ۇلكەن ساباقحاناسىنا اينالدى“، - دەدى اۆتونوميالى رايوندىق مادەنيەت جانە ساياحات مەڭگەرمەسى مۇراجاي جانە توڭكەرىستىك مادەني ەسكەرتكىشتەر قىزمەتى باسقارماسىنىڭ ورىنباسار باستىعى ۋاڭ جينۋىن.

مادەني جاسامپازدىق

مۇراجايدى زاماندىق سانمەن ۇشتاستىردى

5 - ايدىڭ 18 - كۇنى بۇكىلدەي جاڭا، دارەجەسى جوعارىلاتىلعان نۇسقاداعى «مىڭ جىلدىق ءسوز» شينجياڭ مۇراجايىندا كورەرمەنمەن جۇزدەستى. بۇكىل شينجياڭداعى تۇڭعىش مادەني ەسكەرتكىشتەردى ”تىرىلتكەن“ ساحنالىق تەاتر رەتىندە، 2022 - جىلى 6 - ايدا قويىلا سالا بەلەتى ءار رەتتە قالماي ساتىلىپ وتىردى.

تاياۋ جىلداردان بەرى گۋگۇڭنىڭ مادەني جاسامپازدىق تابىستارىنان شابىت العان رايونىمىز مۇراجايلارى مادەني جاسامپازدىق ورلەۋىن كوتەردى. شينجياڭ مۇراجايى 6 ۇلكەن جەلى بويىنشا 300دەن استام مادەني جاسامپازدىق ءونىمىن شىعاردى؛ تۇرپان مۇراجايى مادەني جاسامپازدىق بازاسىن قۇردى، تۇرپان استانا بايىرعى قابىرلارىنان قازىپ الىنعان زەرلى كەزدەمەدەگى تاعدىرلاس قۇس پىشىنىندە جاسالعان جەلىلەس مادەني جاسامپازدىق ونىمدەرى ءوتىمدى بولدى؛ قۇمىل قالالىق مۇراجاي حان، تاڭ داۋىرىنە قاتىستى جۇمباق ءسوز جەلىلەس مادەني جاسامپازدىق ونىمدەرىن شىعاردى...

مۇراجايلاردىڭ مادەني جاسامپازدىعى ءتىپتى دە كوپ مەملەكەت اسىلى ساناتىنداعى مادەني ەسكەرتكىشتەردىڭ جالىندى زاماندىق ءسانىن ايگىلەدى.

شينجياڭ مۇراجايى 2 - مەرزىمدىك جاڭا سارايىنىڭ مادەني جاسامپازدىق اۋماعىندا نەشە ءجۇز ءتۇرلى مادەني جاسامپازدىق ونىمدەرى مادەنيەت رايى قويۋ زاماندىق ءسان كورىنىسىن قالپىتاستىردى. مۇراجايدىڭ وزگەشە، قىزىقتى، ادەمى، تاماشا، جارامدى مادەني جاسامپازدىعى كوپتەگەن جاستاردى باۋرادى.

”مۇراجايداعى مادەني جاسامپازدىق ونىمىنەن بىرەۋى ساتىلسا، تاريحي مادەنيەت ءبىر رەت تاراتىلعان بولادى“، - دەدى شينجياڭ مۇراجايى مادەني جاسامپازدىق ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى گۋان ي. بيىلعى ”1 - مامىر“ دەمالىسىندا شينجياڭ مۇراجايى مادەني جاسامپازدىق جاڭا ءونىمى − ”بەس جۇلدىز شىعىستان كوتەرىلسە، جۇڭگوعا قۇت“ بالمۇزداعىن شىعاردى. ساياحاتشىلار بالمۇزداقتى جەگەن سوڭ قابىن تاستاۋعا قيمادى، اسىلىندە ”بەس جۇلدىز شىعىستان كوتەرىلسە، جۇڭگوعا قۇت“ دەگەن جازۋى بار قامقا بىلەكقاپتىڭ قولمەن بوياۋ اۋماعى مەن قۇتتىقتاما حات قوراپقا ”جاسىرىنعان“ ەكەن. ”مۇنى ءبىز ىجداعاتتىلىقپەن جوبالاپ، جۇرتتى مادەني جاسامپازدىق جاڭا ونىمدەرىندەگى تاريحي مادەنيەت ەلەمەنتتەرىنە كوبىرەك نازار سالۋعا باۋراۋدى ويلادىق“، - دەدى گۋان ي.

5 - ايدىڭ 20 - كۇنى شينجياڭ مۇراجايى مادەني جاسامپازدىق جاڭا ءونىمى − ”تيانگۇڭ بازارىن“ جاريالاپ، كوپتەگەن جاستاردى ءشوپ ەگۋگە باۋراماق. ”ءبىز بايىرعى كۇسان قابىرعا سۋرەتى مەن زاماندىق ءساندى ءوزارا ۇشتاستىرىپ، وعان جالىندى ومىرشەڭدىك كۇش ۇستەۋدى سىناپ كورمەكشىمىز، اناعۇرلىم كوپ ادامنىڭ كۇسان تاس ۇڭگىر كوركەمونەرىن ۇناتۋىنا مۇمكىندىك جاساۋدى ءۇمىت ەتەمىز“، - دەدى گۋان ي.

”شينجياڭنىڭ جەر - جەرىندەگى مۇراجايلار مادەني جاسامپازدىق سىندى وسى زاماندىق ءسان دانەكەرى ارقىلى كورەرمەننىڭ مادەني ەسكەرتكىشتەردى ۇيلەرىنە ’الىپ كەتۋىنە‘ مۇمكىندىك جاساپ، جاستاردىڭ جۇڭحۋانىڭ تاڭداۋلى ءداستۇرلى مادەنيەتىن ۇيرەنۋىنە كوپىر ورناتتى. مادەني جاسامپازدىق جۇرتتىڭ تاماشا تۇرمىسىنىڭ ءبىر بولىگىنە اينالىپ قانا قويماي، جۇڭحۋانىڭ تاڭداۋلى مادەنيەتىنە جاسامپازدىقپەن مۇراگەرلىك ەتۋ بولدى“، - دەدى ۋاڭ جينۋىن.

مىعىم عىلىم - تەحنيكا

بايىرعى مادەني ەسكەرتكىشتەردىڭ ”كوركىن ساقتاۋ“ ءتاسىلىن جارىققا شىعاردى

بيىلعى ”1 - مامىر“ دەمالىسىندا شينجياڭ مۇراجايىنىڭ كۇندىك ساياحاتشى قابىلداۋ مولشەرى 10 مىڭ ادامنان (رەت) استى، كورەرمەندەر ءيىن تىرەسكەنىمەن، كورمە سارايىنىڭ، كورمە شكابىنىڭ تەمپەراتۋراسى، ىلعالدىعى وزگەرمەدى.

شينجياڭ مۇراجايى مادەني ەسكەرتكىشتەردى عىلىم - تەحينكالىق قورعاۋ ورتالىعىنىڭ مەڭگەرۋشىسى ۋان جيە بىلاي دەپ تانىستىردى: ” ءبىز كورمە سارايىنىڭ، قويمانىڭ، قالپىنا كەلتىرۋ بولمەسىنىڭ ىشىنە تۇگەلدەي مادەني ەسكەرتكىش ورتاسىن باقىلاۋ جۇيەسىن ورناتتىق، ساقتانۋ سيپاتىنداعى باقىلاۋ ورتالىعى ارقىلى ۇلكەن ساندى مالىمەتكە تالداۋ جاساپ، ماسەلەنى دەر كەزىندە بايقاپ، ءبىر جايلى ەتىپ، مادەني ەسكەرتكىشتەر ءۇشىن حاۋىپسىز، تازا، تۇراقتى ساقتاۋ ورتاسىن ازىرلەدىك“. بۇنداي مادەني ەسكەرتكىش ورتاسىن باقىلاۋ جۇيەسى حوتان ايماقتىق مۇراجاي، قۇمىل مۇراجايى سياقتى ايماق، وبلىس، قالا مۇراجايلارىندا ىركەس - تىركەس قۇرىلدى.

جوعارى عىلىم - تەحنيكانىڭ قولداۋى مۇراجايداعى مادەني ەسكەرتكىشتەردىڭ ”كوركىن ساقتاۋ“ ءتاسىلىن جارىققا شىعاردى. 4 - ايدا قۇرىلىس كولەمى 3000 شارشى مەتر كەلەتىن شينجياڭ مۇراجايى مادەني ەسكەرتكىشتەردى عىلىم - تەحنيكالىق قورعاۋ ورتالىعى پايدالانۋعا بەرىلدى، بۇل بۇكىل شينجياڭداعى عىلىم - تەحنيكا ورەسى ەڭ جوعارى ”مادەني ەسكەرتكىشتەر شيپاحاناسى“ سانالادى.

قورعاۋ ورتالىعىنىڭ مادەني ەسكەرتكىشتەردى العاشقى ءبىر جاقتى ەتۋ بولمەسىنە، مادەني ەسكەرتكىشتەرگە تالداۋ جاساۋ، تەكسەرۋ بولمەسىنە كىرسەڭىز، جوعارى عىلىم - تەحنيكا تاجىريبەحاناسىنا كىرگەندەي بولاسىز. ”قازىر جوعارى عىلىم - تەحنيكالىق ءتاسىل مادەني ەسكەرتكىشتەردى قالپىنا كەلتىرۋدىڭ تۇتاس بارىسىنا سىڭىرىلگەن“. شينجياڭ مۇراجايى مادەني ەسكەرتكىشتەردى عىلىم - تەحنيكالىق قورعاۋ ورتالىعىنىڭ ورىنباسار مەڭگەرۋشىسى ياڭ حۋا بىلاي دەپ تانىستىردى: الدىڭعى مەزگىلدە جوبا جاساعاندا X فلۋورەسسەنتسيا سپەكترى اسپابى، X ساۋلەلى ديففراكتومەتر، رامان سپەكترومەترى سياقتى جابدىقتاردان پايدالانىپ، مادەني ەسكەرتكىشتەردىڭ ماتەريال قۇرامىنا تالداۋ جاساپ، زەرتتەپ، قالپىنا كەلتىرەتىن ماتەريالعا ەكشەپ تاجىريبە جاسايمىز. قالپىنا كەلتىرۋ بارىسىندا بىرنەشە ءتۇرلى جوعارى عىلىم - تەحنيكالىق ميكروسكوپتان پايدالانىپ، مادەني ەسكەرتكىشتىڭ ميكرو ءپىشىنىن باقىلاپ، مادەني ەسكەرتكىشتىڭ زاقىمدالۋ سەبەبىن جانە قورعالۋ، ساقتاۋ جاعدايىن زەرتتەپ، ەلىكتەمەلى قالپىنا كەلتىرۋ سىناعىن جۇرگىزەمىز.

عىلىم - تەحنيكا ورەسى كورنەكتى جوعارىلاپ، شينجياڭنىڭ مادەني ەسكەرتكىشتەردى قالپىنا كەلتىرۋ قابىلەتى تىڭ ساتىعا كوتەرىلدى.

2021 - جىلى شينجياڭ مۇراجايىنىڭ ”شينجياڭ قاشقار ايماعى مۇراجايىندا ساقتالعان توقىما بۇيىمداردى قورعاۋ، قالپىنا كەلتىرۋ نىسانى“ ”2021 - جىلعى بۇكىل مەملەكەتتىك ون تاڭداۋلى مادەني ەسكەرتكىشتەردى، ساقتالعان بۇيىمداردى قالپىنا كەلتىرۋ نىسانىنا“ تاڭدالىپ، شينجياڭنىڭ مادەني ەسكەرتكىشتەردى قالپىنا كەلتىرۋ قابىلەتى تاريحي سەرپىلىستى جۇزەگە اسىردى. اناعۇرلىم كوپ جىبەك جولى اسىلدارى ”شىرت ۇيقىدا جاتقان“ قويمادان شىعىپ، جاستىق اجارىن قايتالاي ايگىلەدى.

سونىمەن بىرگە، شينجياڭ مۇراجايى باستاماشىلدىق رولىن تولىق ساۋلەلەندىرىپ، بۇكىل شينجياڭداعى ءارقايسى ايماق، وبلىس، قالا مۇراجايلارىنىڭ مادەني ەسكەرتكىشتەردى قالپىنا كەلتىرۋىنە بەلسەنە كومەكتەستى. بيىل وسى مۇراجايدا ساقتالعان بايىرعى كىتاپتاردى، توقىما بۇيىمداردى قالپىنا كەلتىرۋ نىسانىنان سىرت، ولار تاعى قاشقار ايماقتىق مۇراجاي مەن جەتى جۇلدىز عيباداتحاناسى بايىرعى جۇرتى مۇراجايىنىڭ بالشىق مۇسىندەردى قالپىنا كەلتىرۋ نىسانى، سانجى مۇراجايىنىڭ قولا قۇرالداردى قالپىنا كەلتىرۋ نىسانى سياقتىلاردى مىندەتىنە الدى ءارى قالپىنا كەلتىرۋ شەبەرلەرىن جىبەردى، قارامايلى مۇراجايىنىڭ توقىما بۇيىمدار تۇرىندەگى توڭكەرىستىك مادەني ەسكەرتكىشتەردى قالپىنا كەلتىرۋىنە جەتەكشىلىك ەتتى.

بۇكىل شينجياڭنىڭ جەر - جەرىندەگى مۇراجايلاردىڭ جاڭا كورمەلەرى ىركەس - تىركەس جارىققا شىعىپ، كورمەلىك بۇيىمدار، مادەني ەسكەرتكىشتەر ۇزدىكسىز ”جاڭالانىپ وتىردى“، ءاربىر مادەني ەسكەرتكىشكە مادەني ەسكەرتكىشتى قالپىنا كەلتىرۋ شەبەرلەرىنىڭ قان - تەرى سىڭىرىلگەن. 3 - ايدىڭ سوڭىندا 2022 - جىلعى بۇكىل مەملەكەتتىك مادەني ەسكەرتكىش سالاسىنىڭ كاسىپتىك شەبەرلىك جارىسىندا شينجياڭدىق مادەني ەسكەرتكىشتەردى قالپىنا كەلتىرۋ شەبەرى جوۋ جىبو مەن شى لياڭ سيلىققا يە بولدى. الدىڭعىسى قىزىل مىڭ ءۇيدى زەرتتەۋ بولىمشەسىنىڭ قابىرعا سۋرەتتەرىن قالپىنا كەلتىرۋ شەبەرى، سوڭعىسى شينجياڭ مۇراجايىنىڭ قولا جابدىقتاردى قالپىنا كەلتىرۋ شەبەرى.

ۋان جيە سۇيىنە بىلاي دەدى: ”بۇرىن بىزدە 3 − 4 ادام عانا بار بولاتىن، قازىر 20 مادەني ەسكەرتكىشتەردى قالپىنا كەلتىرۋ شەبەرى بار، ولاردىڭ جارتىسى ’90 - جىلداردىڭ تۇلەگى‘. مادەني ەسكەرتكىشتەردى قالپىنا كەلتىرۋ جاڭادان تۇلەجىپ كەلە جاتقان كاسىپ“.

زوۋ يىڭجيە − توقىما بۇيىمداردى قالپىنا كەلتىرۋ شەبەرى، وسى كاسىپپەن شۇعىلدانعانىنا 6 جىلعا تايادى، مۇراجايدا ساقتالعان كوپتەگەن اسىلداردى قالپىنا كەلتىرۋگە قاتىناسقان، ونىڭ شەبەرلىگىن قىزمەتتەستەرىنىڭ بارلىعى القايدى. ول شىن جۇرەكتەن بىلاي دەدى: ”مادەني ەسكەرتكىشتەردى قالپىنا كەلتىرۋ بارىسىندا بۇرىنعى زامانداعى شەبەرلەرمەن كەڭىستىك اتتاپ تىلدەسكەندەي بولىپ، قالپىنا كەلتىرگەن سايىن ۇناتامىن. قىزمەتتەستەرىمنىڭ كوبى جاستار، كوپشىلىك جاستىق جالىنىن بايىرعى مادەني ەسكەرتكىشتەردى قالپىنا كەلتىرۋمەن توعىستىردى“.