汉文 ىلە اقپارات تورابىنا حوش كەلدىڭىزدەر!
سەمىزدىك جانە ودان ارىلۋدىڭ جولدارى
2021-01-07 11:50:12     كورىلىم:رەت كەلۋ قاينارى:ىلە گازەتى  جاۋاپتى رەداكتور:گۇلدەن ماقسات قىزى

 

   سەمىزدىك اۋرۋىنا شالدىقتىراتىن فاكتورلار

    سەمىزدىك - ءبىر ءتۇرلى الەمدىك سيپات العان سوزىلمالى اۋرۋ، وعان شالدىققانداردىڭ سانى جىلىنا ءبىر ەسە تەزدىكپەن ارتىپ، ادامزاتتىڭ دەنساۋلىعىنا اۋىر حاۋىپ ءتوندىرىپ، بۇگىنگى قوعام جاپپاي نازار اۋدارىپ وتىرعان مەديتسينالىق دەنساۋلىق ساقتاۋ ماسەلەسىنە اينالدى.

    سەمىزدىك اۋرۋىنىڭ سەبەپتەرى توتەنشە كۇردەلى، ونىڭ ايقىن بيولوگيالىق سەبەبى ءارى پسيحولوگيالىق جانە قوعامدىق فاكتورى بار ءارى ءتۇرلى فاكتورلار ءوزارا تىعىز بايلانىستا، ءوزارا سەبەپ – سالدارلىق قاتىناستا بولادى. ازىق – تۇلىك تەك قانا سونىڭ ىشىندەگى ەڭ نەگىزگى جاعى، بۇدان سىرت، سەمىزدىكتى كەلتىرىپ شىعاراتىن نەگىزگى ىقپالدىق فاكتورلار مىنالار:

    (1) تۇقىم قۋالاۋ فاكتورى

    ادامزات سەمىزدىگىنىڭ تۇقىم قۋالاۋ فاكتورى اۋرۋ تۋدىرۋ بارىسىندا مىناداي ەكى جاقتى قامتيدى:

    ① كوپ ءتۇرلى تۋما قالىپسىزدىققا ىشىلەتىن دارىلەردەن پايدا بولاتىن سەمىزدىك.

    ② تۇقىم قۋالاۋ فاكتورى دەنە ورگانيزمدەرىنىڭ ەنەرگيا تەپە – تەڭدىگى مەحانيزمىنە ىقپال جاساۋدان بولاتىن سەمىزدىك. كوپتەگەن ماتەريالدا سەمىزدىكتىڭ تۇقىم قۋالاۋمەن قاتىستى ەكەندىگىن دالەلدەدى. ەلىمىزدە ەگەر اكە – شەشەسىنىڭ بىرەۋى سەمىز بولسا، ۇل – قىزدارىنىڭ سەمىزدىك مولشەرى %15.23 بولادى، اۋلەتتەگى باسقا ادامدار، ماسەلەن، اتا – اجەسى سەمىز بولسا، ولاردىڭ نەمەرە ۇل – قىزدارىنىڭ سەمىزدىك مولشەرى %9.55 بولادى، بۇل فيزيولوگيالىق سەمىزدىك دەپ اتالادى. فيزيولوگيالىق سەمىزدىك – دەنەدەگى ماي جاسۋشا سانىنىڭ كوبەيۋىنەن پايدا بولادى.

    (2) ىشكى مۇشەلەردىڭ زات الماسۋىنىڭ بۇزىلۋى

    جاقىنعى جىلداردان بەرگى زەرتتەۋلەردە سەمىز ادامداردىڭ زات الماسۋى قالىپتى ادامداردىكىنەن پارىقتى بولاتىندىعى بايقالدى. مىسالى، سەمىز ادامداردىڭ قانىنداعى قالقانشا بەز گورمونىنىڭ (TSH) قويۋلىعى جەدەل تومەندەيتىندىكتەن، زات الماسۋ مولشەرى قالىپتى ادامداردىكىنەن تومەن بولادى؛ ۇقساس ازىقتانۋ شارت – جاعدايىندا سەمىز ادامداردىڭ ازىقتانعاننان كەيىنگى ازىقتىق ەنەرگياسىنىڭ رولى ارىق ادامداردان ءالسىز بولادى. سينتەزدىك زات الماسۋى قالىپتى ادامداردىكىنەن كۇشتى بولادى؛ ولاردىڭ دەمالۋ، تۇرەگەپ تۇرۋ نەمەسە سەيىلدەۋگە جۇمساعان جىلۋ ەنەرگياسى دا قالىپتى ادامداردىكىنەن تومەن بولادى؛ ارەكەتسىز جاعدايدا، سەمىز ادامداردىڭ سۋىققا دەگەن توزىمدىلىگى ارىق ادامداردىكىندەي كۇشتى بولمايدى؛ ۇقساس تومەن تەمپەراتۋرالى ورتادا دەنە سالماعى قالىپتى ادامداردىڭ قاجەت ەتەتىن وتتەگى مولشەرى %35 ارتسا، ال سەمىز ادامداردىكى %11 عانا ارتادى.

    سەمىز ادامداردىڭ ماتەريالدىق زات الماستىرۋى مەن ىشكى سەكراتسيا فۋنكتسياسىندا دا وزگەرىس تۋىلادى. گورمون مايدىڭ زات الماسۋىن رەتتەيتىن ماڭىزدى فاكتور، اسىرەسە، تريگليتسەريندى ىدىراتۋ، بىرىكتىرۋ جانە پايدالانۋدا گورموننىڭ ىقپالى زور بولادى. مىسالى، سەمىز ادامداردىڭ اشقارىن كەزىندەگى ەركىن كۇيدەگى ماي قىشقىلىنىڭ قويۋلىعى جوعارىلاپ، تريگليتسەرين، حولەستەرين مولشەرى ارتىپ كەتەدى؛ مايدىڭ زات الماسۋى رەتسىزدەنىپ، ءوسۋ گورموننىڭ ٴبولىنىپ شىعۋى تومەندەپ، سەمىز ادامداردىڭ دەنەسىندەگى مايدىڭ سارىپ بولۋى تومەندەپ كەتەدى؛ اشقارىندا ينسۋليننىڭ دەڭگەيى جوعارىلاپ، مايدىڭ سينتەزدەلۋىن تەزدەتىپ قانا قالماستان، ونىڭ ۇستىنە قانداعى قانتتىڭ تومەندەۋىن كەلتىرىپ شىعارادى. قارنى اشىپ تۇرعانداي سەزىلگەن سوڭ تاماقتى كوپ جەپ سەمىرەتىن ناشار ادەت قالىپتاستىرادى.

    بۇدان سىرت، ىشكى سەكرەتسيا فۋنكتسياسىنىڭ قالىپسىزدىعى مەن نەرۆ جۇيەسى فۋنكتسياسىنىڭ قالىپسىزدىعى دا ادامنىڭ تابەتى مەن ازىقتانۋ داعدىسىنا اۋىر ىقپال جاسايدى.

    (3) تاماقتانۋ ٴتاسىلى

    سەمىزدىك اۋرۋى شەكتەن تىس تويا تاماقتانۋ، تەز تاماقتانۋ، ٴتاتتى تاعامدار مەن مايلى تاعامدارعا قۇمارتۋ جانە ىشىمدىككە سالىنۋ سياقتى ازىقتانۋ ادەتىمەن قاتىستى بولادى. ەنەرگيانىڭ ارتىپ قالۋى، قورەكتىكتىڭ بىركەلكى بولماۋى، دەنە ارەكەتىنىڭ از بولۋى، قالىپتان تىس تويا تاماقتانۋ جانە جاستىڭ ۇلعايۋى سەبەبىنەن زات الماسۋ باياۋلايدى، الايدا ازىقتىق مولشەرىن رەتتەمەسە دەنەدەگى جىلۋ ەنەرگياسى ارتىپ كەتىپ، قالدىق ەنەرگيا مايعا اينالىپ، ماي كلەتكاسىندا ساقتالادى دا، ماي كلەتكالارىنىڭ سەمىرۋىن جەدەلدەتىپ، ۋاقىت وتە كەلە دەنەگە جينالعان ماي سەمىزدىكتى كەلتىرىپ شىعارادى.

    (4) رۋحاني سەبەپ

    كەيبىرەۋلەر قۋانعاندا قوماعايلانا جەپ، قۋانىشىن قۇتتىقتاسا؛ اشۋلانسا اشۋىن تاماقتان الادى؛ جالعىزسىراپ، ءىشقۇستا بولسا تاعى توقتاۋسىز جەپ ءىشقۇستالىقتان ارىلماق بولادى؛ اسىرەسە، رۋحاني قىسىم بولعاندا، مىسالى، تۋىس – تۋعاندارىنان، جاقىن – جاناشىرلارىنان ايىرىلىپ، قىزمەتى كوڭىلدەگىدەي بولماسا، ازىق – تۇلىك ارقىلى ابىرجۋشىلىقتان، مازاسىزدىقتان، ساتسىزدىكتەن ارىلىپ، ازىقتىقتىڭ ءلاززاتى ارقىلى ءوزىن پسيحولوگيالىق جاقتان جۇباتپاق بولادى. وسىنداي قالىپسىز ازىقتانۋدىڭ بارلىعىنان سەمىزدىك پايدا بولادى. مىنە، بۇدان سەمىزدىكتەن ساقتاندىرۋ – ورگانيزم، پسيحولوگيا، قوعام سىندى ءۇش جاق ۇشتاستىرىلعان جۇيەلى ينجەنەريا ەكەنىن، ارىقتاتاتىن ەشقانداي شيپالى ٴدارى جوق ەكەنىن كورۋگە بولادى. ارىقتاۋدا ەڭ ماڭىزدىسى جەكە ادامنىڭ دەنساۋلىق جاعدايىنا قاراي، شيپاگەردىڭ جەتەكشىلىگىندە ۇيلەسىمدى ارىقتاۋ شارالارىن قولدانىپ، عىلمي جولمەن ارىقتاعان ءجون.

    (5) ارەكەت ورىندى بولماۋ

    ادەتتە، تاماقتان اۋزى قۇرعامايتىن، ارەكەت جاسامايتىن ادامدار تەز سەمىرەدى. اتا – اناسى سەمىز بولسا بالا دا وڭاي سەمىرەدى، تاعى كەيبىر فاكتورلار دا سەمىزدىككە وڭاي دۋشار ەتەدى. مىسالى، دەنە ارەكەتىمەن شۇعىلداناتىن ادامدار ارەكەتتى توسىن توقتاتسا بولدى، وڭاي سەمىرىپ كەتەدى. بۇل ارەكەت ولاردى سەمىرتىپ جىبەرگەندىگىنەن ەمەس، قايتا ارەكەتتى توسىن توقتاتقاننان كەيىن، ازىقتانۋ مولشەرىن ازايتپاۋدان بولادى دا، دەنەدەگى ەنەرگيا مولشەرى ارتىپ، اسىپ قالعان ەنەرگيا مولشەرى مايعا اينالىپ، سەمىزدىك قالىپتاستىرادى. كەيبىر دەنە ەڭبەگىمەن شۇعىلدانۋشىلار جۇمىس ٴتۇرىن وزگەرتكەننەن كەيىن، دەنە ەڭبەگىنىڭ كورنەكتى ازايۋى دا وسىنىڭ سالدارىنان تۋىلادى.

    (6) قورەكتىك ارتىپ كەتۋ

    ايەلدەر ورتا جاستان كەيىن وڭاي سەمىرەدى، كەيبىر ورتا جاستاعى ايەلدەر، ٴتىپتى، ۇزدىكسىز سەمىرەدى، مۇنىڭ باستى سەبەبى قورەكتىكتىڭ ارتىپ قالۋىنان، ونان قالسا، ىشكى سەكراتسيانىڭ بۇزىلۋىنان بولادى. اسىرەسە، ايەلدەر بوسانعاننان كەيىن دەنەسىن قۋاتتاندىرۋ ٴۇشىن، ٴدامى ٴتىل ۇيىرەتىن ٴدامدى تاعامداردان تيلعىسى كەلمەيدى وسىلايشا قورەكتىك ارتىپ قالىپ، سەمىرە باستايدى.

    (7) سىرانى كوپ ٴىشۋ

    سىرانى كوپ ىشەتىندەر دە وڭاي سەمىرەدى. ويتكەنى، اراق ٴىشۋ جىلۋ كاللورياسىنىڭ قابىلدانۋ مولشەرىن ارتتىرادى، ونىڭ ۇستىنە سپيريت اسقازان – ىشەكتە وڭاي سىمىرىلەدى، دەنەگە كىرگەننەن كەيىن، شامامەن %90 ى تكانداردا تەز ارادا توتىعىپ ەنەرگيا ءبولىپ شىعارادى. سىرانى كوپ ىشەتىن ادام قارىن سالىپ وڭاي سەمىرەدى، مۇنىڭ سەبەبى سىرانىڭ قۇرامىندا سپيريت از (ادەتتە %3 اينالاسىندا) بولعانىمەن، الايدا امين قىشقىلىنىڭ مولشەرى وتە مول بولادى، سوندىقتان، سىرا «سۇيىق بولكا» دەپ اتالادى.

    (8) كەيبىر ەرەكشە دارىلەر

    ىشكى سەكرەتسيا جۇيەسى اۋرۋىنا شالدىققان ناۋقاستاردا مايدىڭ الماسۋى قالىپسىز بولاتىندىقتان وڭاي سەمىرەدى.

    بۇدان سىرت، باسقا اۋرۋعا شالدىققان ناۋقاستار كەيبىر دارىلەردى ىشسە سەمىزدىككە اپارىپ سوعۋى مۇمكىن؛ مىسالى، ۇزاق ۋاقىت بويى كۇشتى ءدارى ىشكەندەر وڭاي سەمىرەدى.

    ۇيلەسىمدى تاماقتانۋ سەمىرىپ كەتۋدىڭ الدىن الادى

    سەمىزدىك سۇلۋلىق پەن دەنساۋلىقتىڭ قاس جاۋى. ازىقتانۋ سەمىزدىكتى تۋدىراتىن بىردەن – ٴبىر سەبەپ بولماعانىمەن، الايدا سەمىزدىكتەن ساقتانۋ دا تاماقتى تەجەۋمەن عانا شەكتەلمەيدى، ٴبىراق تاماقتى تەجەۋ ٴالى دە ٴتۇرلى سەمىزدىك اۋرۋىن ەمدەۋدىڭ نەگىزى، سونداي – اق سەمىرۋدەن ساقتانۋدىڭ العى شارتى. ارىقتايمىن، سەمىرگىم كەلمەيدى دەيدى ەكەنسىز، ءسوزسىز، ناشار ازىقتانۋ ادەتىن وزگەرتىپ، قورەكتىكتىڭ ارتىپ قالۋىنان ساقتانۋ كەرەك. تومەندەگى بىرنەشە ٴتۇيىندى سەمىز ايەلدەر پايدالانسا بولادى.

    (1) ەنەرگيا قۇرامى جوعارى ازىقتىقتاردى از جەۋ

    ازىق – تۇلىكتەن سىمىرىلەتىن جالپى ەنەرگيا مولشەرىن ازايتۋ ارقىلى دەنەدە ساقتالعان مايدىڭ ىدىراۋىن جەدەلدەتىپ، سول ارقىلى ارىقتاۋ ماقساتىنا جەتۋگە بولادى. جىلۋ ەنەرگياسى ەڭ جوعارى بولاتىن قورەكتىكتەر قانت، ماي، بەلوك سياقتى ءۇش تۇرلى بولادى، سوندىقتان مايلى ەت، مايدا قۋىرىلعان ازىقتىق، قايماق، مايلىق ءسۇت سياقتى ازىقتىقتاردى تۇتىنۋدى ازايتۋ كەرەك.

    (2) بەلوكتىڭ تولىق سىمىرىلۋىنە كەپىلدىك ەتۋ

    سەمىز ادامدار ازىقتىق ارقىلى ارىقتاعان كەزدە، دەنەدەگى مايدى مۇمكىندىگىنشە كوبىرەك سارىپ ەتەدى، سونىمەن بىرگە، دەنەنىڭ فۋنكتسيالىق تكاندارىنداعى زاپاس بەلوك تە سارىپ بولادى، ەگەر ازىقتانۋ بارىسىندا جەتكىلىكتى بەلوكپەن قامداۋعا كوڭىل بولمەسە، دەنەنىڭ يممۋنيتەتتىك قۋاتى السىرەپ، اۋرۋعا وڭاي شالدىعادى. سوندىقتان، ارىقتاۋ مەزگىلىندە بەلوكتىڭ ساپاسى مەن مولشەرىن، ءسوزسىز، ارتتىرۋ كەرەك. مۇنىڭ ىشىندە بەلوك 1/2 بولەگىن ۇستايدى. كۇندەلىكتى تۇرمىستا تۇتىنىلاتىن ساپالى بەلوك كوبىندە حايۋانات ونىمدەرىنەن جاسالعان ازىق – تۇلىكتەردە كوپ بولعانىمەن، ونىڭ ماي قۇرامى دا جوعارى بولادى. مىسالى، قويان، بالىق، ٴۇي قۇستارى سيىر، قوي ەتى جانە حايۋاناتتاردىڭ ىشكى ورگانيزمدەرى سياقتىلار. وسىعان قوسا بۇرشاق ونىمدەرىن كوبىرەك جەۋ كەرەك. كۇنىنە ءار كيلوگرام دەنە سالماعىنا ٴبىر گرام بەلوك قابىلداپ تۇرسا ۇيلەسىمدى بولادى.

    (3) جەتكىلىكتى مولشەردەگى كوكونىس، جەمىس – جيدەك تۇتىنۋعا كەپىلدىك ەتۋ

    كوكونىس پەن جەمىستىڭ ەنەرگيا مولشەرى تومەن، ول سەمىز ادامداردىڭ ايتۋلى ازىعى. اسىرەسە، جاس كۇيدەگى كوكونىستەر مەن جەمىستەردىڭ ەنەرگيا مولشەرى تومەن بولىپ قالماستان، قۇرامىندا مول ۆيتامين مەن سەلليۋلوزا بولاتىندىقتان سەمىز ادامدارعا توتەنشە پايدالى. سەلليۋلوزانىڭ لايىقتى مولشەردە قابىلدانۋى ەنەرگيا مولشەرىنىڭ ازايۋىنان بولعان ٴىش قاتۋدىڭ الدىن الادى. جەمىس – جيدەك، كوكونىس از ماۋسىمدا جەمىس – جيدەك پەن كوكونىستىڭ ءسىمىرىلۋى قاجەتتى قاناعاتتاندىرا الماسا، قارا استىق، بۇرشاق تەكتەستەر جانە تەڭىز ونىمدەرىن، مىسالى، تەڭىز قۇراعى، تەڭىز بالدىرى سياقتىلاردى كوبىرەك تۇتىنسا دا بولادى. تاعى سۋ قۇرامى مول، جىلۋ ەنەرگياسىن ءبولىپ شىعارمايتىن نەمەسە ەنەرگيا مولشەرى تومەن ٴارى ادامدى وڭاي توياتتاتىن ازىق – تۇلىكتەر سەمىزدەرگە ەرەكشە ۇيلەسەدى. مىسالى، دىرىلدەك، كارتوپ سياقتىلار. مۇنداي ازىقتىقتاردى تۇتىنعاندا ۆيتاميندىك دارىلەردى قوسىپ ٴىشۋ كەرەك.

    (4) ٴۇش ۋاق تاماقتى ۋاقىتىنان، مولشەرىنەن اسىرماۋ كەرەك

    سەمىز ادامداردىڭ تاماققا تابەتى وزگەشە بولاتىندىقتان قوماعايلىققا سالىنۋدان ساقتانۋى، قارنى اشسا بولدى جەپ، جەسە بولدى تويعانشا توقتامايتىن ادەتتەن تيىلۋى كەرەك. ٴۇش ۋاق تاماقتى بەلگىلەنگەن ۋاقىتىنان، مولشەرىنەن اسىرماۋ جانە ٴوزىن – ءوزى مەڭگەرۋ كەرەك. ءار جولعى تاماقتىڭ مولشەرىن جەكەنىڭ سەمىزدىك دارەجەسىنە قاراي بەلگىلەپ ونى قاتاڭ اتقارۋ كەرەك. ٴبىراز ۋاقىت اتقارعاننان كەيىن ونىمدىلىگىنىڭ قانداي ەكەنىنە قاراۋ كەرەك. ەگەر رەتتەۋگە تۇرا كەلسە ازىق – تۇلىك مولشەرىن تەڭشەۋ كەرەك، ٴبىراق ٴوز بىلگەنىنە قاراي كەز كەلگەن ۋاقىتتا وزگەرتۋگە بولمايدى.

    (5) كەشكى اس از بولۋ، ءتۇن ورتاسىندا تاماقتانباۋ

    «تاڭەرتەڭ تويا جەۋ، تۇستە ويا جەۋ، كەشتە قويا جەۋ» دەيتىن ٴتامسىل بار. اسىرەسە «كەشتە قويا جەۋ» ارىقتاۋدا، سەمىرىپ كەتۋدەن ساقتانۋدا ەرەكشە ماڭىزدى رول اتقارادى. كەشكى استى تويا جەگەننەن سىرت تۇندە تاعى دا قوماعايلانسا، جەگەن اس تولىق سىڭىرىلمەي، دەنەگە ماي جينالادى دا ادام وڭاي سەمىرەدى.

    (6) ۇساق – تۇيەك تاعامداردى از تۇتىنۋ

    جاستاردىڭ دەنى ٴۇش ۋاق تاماعىن قاتاڭ مەڭگەرە العانىمەن، ٴبىراق ۇساق – تۇيەك ازىقتىقتاردى كوپ تۇتىنادى. تۇتىنعان ۇساق – تۇلىك ازىعى كوپ بولماعانمەن، وڭاي سەمىرتەدى. مىسالى، ءسىز جەر جاڭعاعىن جەي وتىرىپ، تەلەۆيزور كورسەڭىز، ەكى ۋىس جەر جاڭعاعىنىڭ ەنەرگياسى ءۇش شىنى اسپەن باربار كەلەدى. سوندىقتان، سەمىزدىكتەن ارىلامىن دەسەڭىز، ٴدامدى تاعامداردى كورگەندە تابەتىڭىزدى تيا الاتىن بولۋىڭىز، ۇساق – تۇيەك تاعامداردى ۇناتىپ جەيتىن ادەتتى وزگەرتۋىڭىز كەرەك.

    (7) تاماق قاتىقسىز بولۋى كەرەك

    اس تۇزى سۋ قۇرامىن ساقتاپ، دەنە سالماعىن ارتتىرادى، سوندىقتان، اس تۇزىنىڭ مولشەرىن تەجەۋ كەرەك. بۇدان سىرت، تاماق جاساعانداعى ماي مولشەرىن دە تەجەپ، ٴار كۇنگى تاماققا ىستەتىلەتىن ماي مولشەرىن 20 گرامنان اسىرماۋ، ەڭ جاقسىسى حايۋانات مايىن از جەۋ كەرەك.

    (8) اسقا وتىرعاندا قوماعايلانباۋ

    تاماقتى تەز جەۋ سەمىرىپ كەتۋدىڭ ٴبىر سەبەبى. ەگەر تاماقتى باياۋ، تولىق شايناپ جەگەندە قانداعى قانت تەز جوعارىلايدى دا، تەز تويىپ كەتكەندەي سەزىنەسىز، وسىلاي ىستەۋ ارقىلى تاماققا تابەتتى ازايتۋعا بولادى. بۇدان سىرت، باسقالارمەن بىرگە اسقا وتىرعاندا، تاماقتى قوماعايلانباي جەسە ادەپتىلىك تۇرعىسىنان داستارقاننان ەرتە شەگىنىپ، سول ارقىلى تويا جەۋدەن ساقتانۋعا بولادى.

    عىلمي قورەكتەنۋ ءتاسىلى

    دەنە سالماعىن ساقتاۋدىڭ ءتۇيىنى ٴالى دە عىلمي قورەكتەنۋدە. ارىقتايمىن دەيدى ەكەنسىڭ وسىنداي قورەكتەنۋ تاسىلىنە داعدىلانۋىڭىز كەرەك. ەگەر ارىقتايمىن دەپ تاماقتان تەجەلگەننەن كەيىن وسى ءبىر عىلمي قورەكتەنۋ ٴتاسىلىن توقتاتساڭىز، وندا الدىڭعى ەڭبەگىڭىز ەش كەتەدى.

    ەندى ٴبىز وسىنداي عىلمي قورەكتەنۋ تاسىلىنەن پايدالانۋدا ورىنداۋعا ءتيىستى تالاپتار مەن شارتتاردى قورىتىندىلايىق.

    (1) دەنەنىڭ قورەكتىك قاجەتى

    عىلمي قورەكتەنۋ ٴتاسىلىنىڭ نەگىزى ٴالى دە كومىر – سۋ قوسىلىستارىن، بەلوك، ماي جانە ۆيتاميندەردى ۇيلەسىمدى قابىلداۋدا، مىسالى، ءبيداي جانە قارا استىق تەكتەستەر، ٴسۇت ونىمدەرى، ەت، كوكونىس نەمەسە جەمىس – جيدەكتەر. وسى ٴتورت تۇردەگى ازىقتىق بولعاندا، دەنەنىڭ قاجەتىن نەگىزىنەن قاناعاتتاندىرۋعا بولادى.

    (2) تاماقتانۋ رەت سانى

    قاي – قاشان دا تاماشا ازىقتانۋ ادەتىن قالىپتاستىرۋ كەرەك. ٴار كۇنى از بولعاندا ٴۇش ۋاق تاماقتانۋ. ٴار كۇنى ٴۇش ۋاق تاماقتا تاڭەرتەڭگى استى تويا جەۋ، تۇسكى استى ويا جەۋ، كەشكى استى قويا جەۋ كەرەك. ونىڭ ۇستىنە تاماقتانۋ ۋاقىتىنا كوڭىل ءبولۋ كەرەك.

    (3) ازىق – تۇلىك تاڭداۋ

    ازىق – تۇلىك تالعامى مەن ارىقتاۋدا تاماقتان تەجەلۋ پرينسيبى ۇقساپ كەتەتىندىكتەن، ادەتتە تىم كوپ تۇتىنۋعا بولمايتىن تاعامداردى دا تارتىنباي جەۋ كەرەك، مۇلدە تيىم سالىنعان ازىق – تۇلىكتەردى بايقاپ تۇتىنسا بولادى.

    باسا دارىپتەي كەتەتىن ءىس، دەنە سالماعىن قالىپتى ساقتاۋدىڭ جاۋى قانت پەن سپيريت. سوندىقتان، ٴتاتتى تاعامداردى جەۋدەن، ءسوزسىز، ساقتانۋ، قانت قوسىلعان شايدى نەمەسە كوفەنى ىشپەۋ كەرەك. ەگەر ٴتاتتى تاعامداردى جەگىسى كەلسە نەمەسە ءتاتتى سۋسىندىقتاردى ىشكىسى كەلسە، ونىڭ ورنىنا گليكوزيدتەردى تۇتىنسا بولادى.

    (4) تاماقتىڭ تەپە – تەڭدىگىن ساقتاۋ كەرەك

    تاماقتىڭ تەپە – تەڭدىگىن ساقتاۋدا كۇندەلىك تاماق پەن اپتالىق تاماق تەپە – تەڭدىگى ارقىلى دەنە سالماقتى تەڭشەپ وتىرۋعا بولادى. اتالمىش «تاماق تاماقتىڭ تەپە – تەڭدىگى» دەگەنىمىز – كالوريا قۇرامى جوعارى تاماقتىڭ ورنىنا كالوريا جىلۋ مولشەرى تومەن تاماقتى ءىشۋ نەمەسە ٴمالىم ٴبىر كۇنى نەمەسە ءمالىم ءبىر كۇندەرى كالوريا قۇرامى تومەن ازىق – تۇلىكتەردىڭ ورنىنا جىلۋ كالوريا مولشەرى جوعارى ازىق – تۇلىكتەردى تۇتىنۋ ارقىلى تەڭشەپ وتىرۋ كەرەك.

    (5) ازىق – تۇلىكتى ءوندىرۋ جانە ءپىسىرۋ جونىندە

    تاماقتان تەجەلىپ ارىقتاعاننان كەيىن بۇرىنعى ادىستەردى قولدانىپ تاماق پىسىرۋعا بولمايدى. بۇرىنعى مايعا قۋىرىلعان تاعامداردى، قانت ارالاستىرىلعان سالقىن كوكونىستەردى جانە وتقا پىسىرىلعان ەت ونىمدەرىن تۇتىناتىن ناشار ادەتكە قايتا باسۋعا بولمايدى. تۇتىنعان كۇننىڭ وزىندە، تاماقتى تەجەۋدىڭ عىلمي ٴادىسى بوينشا پىسىرۋ كەرەك.

    (6) گيمناستيكا، ارەكەتپەن كوپ شۇعىلدانۋ

    دەنە سالماعىن ساقتاۋ ءۇشىن عانا ەمەس، دەنساۋلىققا پايدالى بولۋ ءۇشىن ارىقتايمىن دەپ تاماقتان تەجەلگەن كەزدە گيمناستيكا، سەيىلدەۋ جانە بەلگىلى ٴبىر سپورت تۇرلەرىن تاباندى جالعاستىرۋ كەرەك، ايتپەگەندە قايتادان سەمىرۋ حاۋپى تۋىلادى.

    (7) اپتا سوڭىندا ارىقتاۋدا ءوزىن تاماقتان تارتۋ كەرەك

    تاماقتان تەجەلىپ، ارىقتاعاننان كەيىن دە دەنە سالماعىن ويداعىداي ساقتاۋ ءۇشىن اي سايىن ءبىر رەت دەنە سالماعىن ولشەپ تۇرۋ، ەگەر دەنە سالماعى ارتسا، كەلەسى كەيىنگى اپتادان باستاپ تاماقتى تەڭشەپ وتىرۋ تالابى بويىنشا تاماقتانۋ كەرەك. وسىلاي بولعاندا عانا دەنە سىمباتىن ساقتاۋعا بولادى.

    (8) تاماقتانۋ جاعدايىن ەستەلىككە الۋ

    ماۋسىم، اپتا، كۇن سايىن تۇتىنعان ازىق – تۇلىكتەن قابىلداعان جىلۋ كالورياسى مولشەرىن ەستەلىكە الىپ، سول ارقىلى دەنەگە قاجەتتى جىلۋ كالورياسى مولشەرىنىڭ ارتىپ كەتۋىنەن ساقتانۋ، ءارى ءوزىن – ءوزى باقىلاپ وتىرۋى كەرەك.

    «ايەلدەر كەلبەتى جانە ازىقتىق ارقىلى دەنساۋلىق ساقتاۋ» اتتى كىتاپتان اۋدارعان:

    اقجول نۇرباقىت قىزى (پراكتيكانت)