جاڭقاعا جان، قۋ اعاشقا ٴتىل بىتىرگەن، التىن ساۋساق بىلگىر ۇستاز

− مەملەكەت دارەجەلى بەيزاتتىق مادەني مۇرا − دومبىرا جاساۋدىڭ ۋاكىلدىك مۇراگەرى ٴادىلقان ابدوللا ۇلى جونىندە

گۇلناز مەدەلقان قىزى، چىن يانپيڭ (ٴوز تىلشىلەرىمىز)

3 - رەتكى ورتالىقتىڭ شينجياڭ قىزمەتى جونىندەگى اڭگىمە ماجىلىسىندە ”شينجياڭدى مادەنيەتپەن نارلەندىرۋ“ ۇستانىمى العا قويىلدى، 2022 - جىلى 7 - ايدىڭ 13 - كۇنى باس شۋجي شي جينپيڭ شينجياڭدى كوزدەن كەشىرگەندە شينجياڭ مۇراجايىنا بارىپ ەكسكۋرسيالاپ، بەيزاتتىق مادەني مۇرانى جالعاستىرۋشىلارمەن ىقىلاستى اڭگىمەلەسىپ، مىنانى اتاپ كورسەتكەن ەدى: ”جۇڭحۋا وركەنيەتى كەنىشتى دە شۇرايلى وركەنيەت، ارىدان جالعاسقان، ٴار ۇلتتىڭ تاڭداۋلى مادەنيەتىنىڭ الۋان بۇلاعىنىڭ جينالۋىنان قالىپتاسقان، بەيزاتتىق مادەني مۇرالاردى قورعاۋدى، جالعاستىرۋدى كۇشەيتىپ، ٴار ۇلتتىڭ تاڭداۋلى ٴداستۇرلى مادەنيەتىن اسقاقتاتۋ، ساۋلەلەندىرۋ كەرەك“. 

ىلە وبلىسىنىڭ مادەنيەت تاراۋلارى باس شۋجي شي جينپيڭنىڭ ىقىلاستى تاپسىرماسىن ەستە بەرىك ساقتاپ، جۇڭحۋانىڭ تاڭداۋلى ٴداستۇرلى مادەنيەتىن جاسامپازدىقپەن كادەگە جاراتۋدى، جاڭالىق اشا دامىتۋدى ىلگەرىلەتىپ، مادەني مۇرالاردى سويلەتىپ، شينجياڭ حيكاياسىن بايانداۋعا كۇش سالىپ، ٴتۇرلى جولدارمەن مۇراگەرلەردى شاكىرت قابىلداۋعا، ونەر ۇيرەتۋگە شابىتتاندىرىپ، شاكىرتتەردى وسى ونەرمەن جۇمىستانۋعا جەتەكتەپ، ساياحاتتى ىلگەرىلەتۋ، مادەنيەت شەبەرلەرى قوسىنىن زورايتۋ، مۇرانى جالعاستىرۋ جاعىندا قىرۋار جۇمىستار ىستەپ كەلەدى. مەملەكەت دارەجەلى بەيزاتتىق مادەني مۇرا - دومبىرا جاساۋدىڭ ۋاكىلدىك مۇراگەرى ٴادىلقان ابدوللا ۇلىنىڭ كاسىپتىك جولىن مۇنىڭ ايقىن دالەلى دەپ ايتۋعا بولادى. 

ٴادىلقان جاساعان مۋزيكا اسپاپتارى

جاس بيشىدەن مۋزيكا اسپاپتارىن جاساۋشى بىلگىر ۇستازعا دەيىن 

2023 - جىلى مەملەكەتتىك مادەنيەت جانە جاراتىلىستىق مۇرالار كۇنى قارساڭىندا ٴبىز 83 جاستاعى مەملەكەتتىك بەيزاتتىق مادەني مۇرا − دومبىرا جاساۋدىڭ ۋاكىلدىك مۇراگەرى ٴادىلقان ابدوللا ۇلىنا امانداسا باردىق. ٴادىلقان قىزمەت ۇيىندە وبلىستىق تەاترحانانىڭ كولەمدى كونسەرتىنە قاجەتتى دومبىرا لاردى جاساۋمەن قاربالاس ەكەن. قىزمەت ٴۇيى ەسىكتەن تورگە، توبەدەن جەرگە دەيىن تولتىرا ٴتۇرلى ۇلگىدەگى مۋزيكا اسپاپتار مەن جابدىقتارعا تولعان، تورگە تاياۋ جەرگە جالعىز ىڭعايلى ورىندىق، شاعىن ۇستەل قويىلىپتى، مەنى تاڭعالدىرعانى 35 گرادۋستىق شىجىعان كۇندە پەشكە وت جاعىلعان، پەش ۇستىندە جىبىتىلگەن جەلىم تۇر، دومبىرا شاناقتارى پەش ماڭىنا قويىلىپتى، پەشتىڭ ورتاڭعى كىشكەنە قاقپاعى اشىق تۇر، ارەدىكتە شاناقتى وتقا ۇستاپ يىۋگە ىڭعايلاي ٴجۇرىپ بىزگە اڭگىمەسىن جالعاستىردى ٴادىلقان قاريا. جاسى ەگدەلەسە دە ارەكەتى شيراقى، ٴسوزى سەرگەك. وڭ جاق قابىرعاعا ىلىنگەن ۇلكەن سۋرەت رامكاسىن نۇسقاپ، سۋرەتتەردى تانىستىردى: مىناۋ 1965 - جىلدارى بەيجيڭگە بارىپ ماۋ زىدۇڭعا قوبىز ۇسىنعان كەزدەگى سۋرەتىم، مىناۋ 2018 - جىلى وبلىستىق ۇكىمەت باسشىلارى مەن جاساعان دومبىرانى قازاقىستان زۇڭتۇڭى نۇرسۇلتان نازاربايەۆكە تارتۋ ەتكەندەگى سۋرەت؛ ال مىنالار مەنىڭ ۇستازدارىمنىڭ سۋرەتى، ال مىنالار العان سيلىقتارىمنىڭ ٴبىر ٴبولىمىنىڭ سۋرەتى. كوز الداعى قىزمەت كەڭسەسى ٴادىلقان ابدوللا ۇلىنىڭ كاسىبىنە دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىن، تاباندىلىعىن اڭعارتقانداي. 

1940 - جىلى ىلە وبلىسى قورعاس اۋدانىنىڭ ساربۇلاق اۋىلىندا قاراپايىم مالشى وتباسىندا دۇنيەگە كەلگەن ٴادىلقان كىشكەنتايىنان اكەسىنىڭ ىقپالىمەن ٴان - بيگە قۇمار ٴوسىپ، 1959 - جىلى ىلە 1 - پەداگوگيكا مەكتەبىن تامامداپ، ويىن - ساۋىق ۇيىرمەسىنە ٴبيشى بولىپ قابىلدانادى، ٴبىر جىلدان كەيىن قىراعىلىعىمەن كوزگە تۇسكەن ول ۇيىمنىڭ ۇيعارىمىمەن مۋزيكا اسپابىن جاساۋ بولىمىنە جوتكەلەدى. ساحنادا ەلىكتەي ەركىن جۇرگەن ول ساحناعا شىعا المايتىندىعىنا وزەگى ۋداي اشيدى، دەسە دە ۇستازدارىنىڭ قولىنان شىققان سان الۋان مۋزيكا اسپاپتارى مۋزيكاعا جانى جاقىن ونى بىردەن وزىنە باۋراپ الادى. مۇقاتاي مامي ۇلى، تۇرسىن مامەت، لي ينچي قاتارلى ۇستازدارىنىڭ ونەرىن مۇلتىكسىز قابىلداپ، قازاقتىڭ حالىقتىق مۋزيكا اسپاپتارىن جاساۋمەن بىرگە، ۇيعۇر، قىرعىز، سىبە، موڭعۇل، تاتار، ورىس سياقتى ۇلتتاردىڭ دا حالىقتىق مۋزيكا اسپاپتارىن جاساي باستايدى. 1980 - جىلدان 1982 - جىلعا دەيىن ۇيىمنىڭ ۇيعارىمىمەن شاڭحايعا بارىپ مۋزيكا اسپابىن جاساۋ ونەرىن ۇيرەنەدى. وسى بارىستا ٴادىلقان ابدوللا ۇلى قازاقتىڭ سوقپالى، ۇرلەمەلى، شەرتپەلى مۋزيكا اسپاپتارىن قامتىعان 21 ٴتۇرلى ۇلتتىق مۋزيكا اسپابىن قايتالاي جاڭعىرتىپ جاساپ، حالىقپەن بەت كورىستىرىپ، ساحناعا شىعارادى. ول جالپى قازاقتىڭ مۋزيكا اسپابىنان دومبىرا، قوبىز، سىبىزعى، شەرتەر، سىرناي (قامىس سىرناي، ٴمويىز سىرناي، سازسىرناي)، ٴمۇيىز تاقىلداق، ات تۇياق، ۇسكىرىك، دابىل، داۋىلپاز، شىڭداۋىل، داڭعارا، شاڭقوبىز، كەرناي، اساتاياق سياقتى 40 تۇردەن استامىن جاساۋمەن بىرگە، ۇيعۇر ۇلتىنىڭ دۋتتارى، تامبىرى، داپ، ھيجەسى، سىبەنىڭ دومبىرى، قىرعىزدىڭ، موڭعۇلدىڭ ۇلتتق مۋزيكا اسپاپتارىن جاساي الادى.

مۋزيكا اسپاپتارىنا مۇراگەرلىك ەتۋدەن جاڭعىرتىپ جاساپ، سوڭعى ۇرپاقتارعا جالعاۋعا دەيىن 

2008 - جىلى مەملەكەتتىك كەڭەس قازاقتىڭ دومبىرا ونەرىن 2 - توپتاعى بەيزاتتىق مادەني مۇراعا ەنگىزدى، بۇل كوپتىڭ نازارىن اۋداردى. سول جىلى ٴادىلقان اۆتونوميالى رايوندىق مادەنيەت مەڭگەرمەسى جاعىنان اۆتونوميالى رايون دارەجەلى بەيزاتتىق مادەني مۇرا نىسانى − شينجياڭ قازاقتىڭ دومبىرا ونەرىنىڭ ۋاكىلدىك مۇراگەرى بولدى. 2009 - جىلى مادەنيەت مينيسترلىگى جاعىنان مەملەكەت دارەجەلى بەيزاتتىق مادەني مۇرا نىسانى − قازاق ۇلتىنىڭ دومبىرا ونەرىنىڭ ۋاكىلدىك مۇراگەرى بولىپ تۇراقتاندى. 2022 - جىلى 5 - ايدا مەملەكەت دارەجەلى بەيزاتتىق مادەني مۇرالاردىڭ ۋاكىلدىك مۇراگەرلەرىن باعالاۋدا ٴادىلقان ۇزدىكتەر تىزىمىنەن ورىن الدى. 

بۇل داڭقتار ٴادىلقاننىڭ سۇبەلى ەڭبەگىنىڭ جەمىسى، سونداي - اق ول جونىنەن كۇشتى جاۋاپكەرلىك دەۋگە بولادى. 

حالقىمىزدا ”كۇي اتاسى قورقىت“ دەگەن تاعىلىم تاراعان. مىنە وسى، ”قورقىت اتانىڭ“ قوڭىر كۇيلەرىنەن باستاۋ العان، اباي، جامبىل، ٴاشىم سياقتى ۇلى دا ٴدانىشپان، ويشىل، ٴبىر تۋار كۇي اتالارى ۇستاعان قوبىز، دومبىرا، سىرناي، سىبىزعى سياقتىلاردىڭ  بارلىعى دا ٴوز ٴۇنى، ٴوز مانەرى، جاسالۋ فورماسى جاعىنان سان ۇلگىدە ۇرپاقتان - ۇرپاققا كۇي بولىپ كۇمبىرلەپ، سىر بولىپ شەرتىلىپ بۇگىنگە دەيىن جالعاسىن تاۋىپ كەلەدى. وسى مۋزيكا اسپاپتارىنىڭ جاسالۋى، تەڭشەلۋى، شەرتىلۋى ٴوز الدىنا ٴبىر عىلىم بولىپ،ٴادىلقان قاريا سياقتى ۇلاعاتتى ۇستازدار ارقىلى بۇگىنگە مۇرا بولىپ جەتىپ وتىر. 

تاياۋ جىلداردان بەرى ىلە وبلىسى دومبىرا جاساۋ سىندى وسى ٴبىر بەيزاتتىق مادەني مۇرا نىسانىن مادەنيەت قۇرىلىسىنداعى ماڭىزدى قىزمەتكە اينالدىردى. ايتالىق، ىلە التىشۋار كورىنىس رايونىندا جۋما . شيديكى دەيتىن شاعىن مادەنيەت - ساياحات اۋلاسى بار. ىلە وبلىسىنىڭ مادەنيەت كوركەمونەردى زەرتتەۋ ورنى، ىلە وبلىستىق بەيزاتتىق مادەني مۇرالاردى قورعاۋ، زەرتتەۋ ورتالىعى سەلبەسىپ، وسى شاعىن اۋلادان مەملەكەت دارەجەلى بەيزاتتىق مادەني مۇرا نىسانى − قازاقتىڭ دومبىرا ونەرىنىڭ مەملەكەت دارەجەلى ۋاكىلدىك مۇراگەرى ٴادىلقان ابدوللا ۇلىنىڭ قولىنان شىققان مۇرالار ورنىن قۇردى.

وبلىستىق مادەنيەت - كوركەمونەردى زەرتتەۋ ورنىنىڭ باستىعى نۇرلان بولات ۇلى بىلاي دەدى: ”كاسىپورىنمەن بىرلەسىپ مۇرالار كورگىزبە ورنىن قۇرىپ، ۇگىتتەۋ، تاربيەلەۋ، ۇيرەنۋ، ۇلگى كورسەتۋ فورماسى ارقىلى مەملەكەت دارەجەلى بەيزاتتىق مادەني مۇرالاردى ويداعىداي قورعاماقپىز ٴارى جالعاستىرماقپىز“.

ٴادىلقان ابدوللا ۇلىنىڭ قولىنان شىققان مۋزيكا اسپاپتارى ونەر قۋعان قاۋىمنىڭ قالاۋىنان شىعۋمەن بىرگە،ٴار دارەجەلى  مۇراجايلاردا، ارحيۆ سارايلارىندا ساقتاۋلى. بۇدان سىرت قازاقستان، جاپونيا، كورەيا سياقتى ەلدەردەن دە تاپسىرىس بەرۋشىلەردىڭ اياعى ۇزىلمەيدى ەكەن. 

ٴادىلقان قاريا مۋزيكا اسپاپتارىن جاساۋعا ارناعان 60 جىلدان استام عۇمىرىندا ٴنابيجان، توقتار سياقتى 40 تان استام شاكىرت تاربيەلەگەن، قازىر شاكىرتتەرىنىڭ ٴوزى ۇستازعا اينالىپ شاكىرت تاربيەلەي باستاعان. 

ٴادىلقان قاريا شاكىرت تاڭداۋ جونىندە مىناداي تالاپتارىن ايتتى: قاعىلەز ٴارى جاپاعا شىدامدى بولۋى كەرەك. جاقسى دومبىرا جاساۋ ٴۇشىن كوپ جاقتى قابىلەت قاجەت، ماتەريال تاڭداي ٴبىلۋ، كەسە ٴبىلۋ، مايدالاي ٴبىلۋ كەرەك، سونداي - اق ەستۋ قابىلەتى، نوتالاردى پارىقتاۋ قابىلەتى جاقسى بولۋ كەرەك، ٴبىر شاكىرت تاربيەلەۋگە 2 - 3 جىل ۋاقىت قاجەت.  

ٴادىلقاننىڭ ەڭ كىشكەنە شاكىرتى، 6 جاستاعى عازەز ساعىندىق ۇلى: ”ۇستازىم ماعان وتە جاقسى ۇيرەتەدى، مەن جالعاستى قۇلشىنىپ ۇستازىمنىڭ بار ونەرىن ۇيرەنۋگە تىرىسامىن“ دەدى. 

ٴادىلقان ابدوللا ۇلى ونەرىن ارتىنداعى ۇرپاققا قالدىرۋ ماقساتىندا دومبىرا ورىنداۋ شەبەرلىگى جانە جاسالۋى جونىندە، ت . ب تاقىرىپتاردا ٴتۇرلى گازەت - جۋرنالداردا كوپتەگەن عىلمي ماقالا جاريالاۋدان تىس، 2009 - جىلى 8 - ايدا «قازاقتىڭ مۋزيكا اسپاپتارى جانە ونىڭ جاسالۋى» دەگەن كىتابىن جازىپ باسپادان شىعاردى. 2013 - جىلى 8 - ايدا ەكىنشى باسىلىمى جارىق كوردى، كەزەكتە ٴادىلقان قاريا وزىندەگى بار ونەرىن كەيىنگى ۇرپاققا قالدىرۋ ماقساتىندا 2 - كىتابىن قولعا الىپ، جىل سوڭىنا دەيىن جازىپ بولۋدى جوسپارلاۋدا. بۇل كىتاپتا قازاقتىڭ ٴداستۇرلى مۋزيكا اسپاپتارى، جاسالۋ جولدارى ەگجەي - تەگجەيلى تانىستىرىلادى.

ٴادىلقاننىڭ قىزى كاميلا: ”اكەمنىڭ دومبىراعا دەگەن سۇيىسپەنشىلىگى وتە تەرەڭ، جەلىم ٴجىبىتىپ، دومبىرانىڭ شاناعىن يگەن، دومبىرانىڭ دىبىسىن تەڭشەپ، پەرنە تاققانداعى بەينەسى كاسىبىنە دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىن ايگىلەيدى، دومبىرا سياقتى مۋزيكا اسپاپتارىنا تاپسىرىس بەرۋشىلەردىڭ اياعى ۇزىلمەيتىندىكتەن تياتردىڭ بۇرىنعى تۇرعىندار اۋلاسىنان كوشكىسى كەلمەيدى، بالكىم شاكىرتتەرى مەن دومبىرا جاساتۋشىلار ىزدەپ تابا الماي قالا ما دەيتىن شىعار“ دەدى. 

ٴادىلقاننىڭ جۇبايى شاديا بىلاي دەدى: ”ونەردىڭ ناعىز جانكۇيەرى دەپ ٴادىلقاندى ايتسا بولار، ونەرىن جانىنان دا ارتىق كورەدى، اۋرۋدان ساۋىققان سوڭ، جاسىڭ بولسا ەگدەلەدى، كاسىبىڭدى توقتاتىپ، دەمالىسقا شىق دەدىك، ٴبىراق قىزمەت بولمەسىنە كۇنىنە ٴبىر بارماسا جانى جاي تاپپايدى. ٴتىپتى كەيدە ٴۇيدى قىزمەت بولمەسىنە اينالدىرىپ الادى، ٴادىلقاننىڭ ەڭبەگىن باعالاعان پارتيا مەن ۇكىمەتكە راقىمەت، ونەرىنە ٴتانتى بوپ شاكىرت بولساق دەپ كەلىپ جاتقان جاستارعا راقىمەت“ دەدى. 

ٴادىلقاننىڭ شاكىرتى ٴنابيجان ٴابدىلدا ۇلى: ”’ۇستازى جاقسىنىڭ ۇستامى جاقسى‘ دەگەندەي ٴادىلقانداي ۇستازىم بولعانىنا قۋانامىن. دومبىرا، دومبىرا تەننۇر، دومبىرا پريما، دومبىرا پيككولا، دومبىرا باس تۇرلەرىن جاساۋدى ماعان ۇيرەتتى، ال مەن دە شاكىرتتەرىمە ۇيرەتىپ جاتىرمىن، دومبىرا جاساۋ كىرىس كوزىمە اينالدى. ٴالى دە بىلمەيتىن جەرلەرىم كوپ، ۇدايى ۇستازىمدى ىزدەپ بارامىن نەمەسە تەلەفون جالعاپ سۇرايمىن، ونەر وسىلاي ۇرپاقتان ۇرپاققا جالعاسىن تاپسا ەكەن“ دەدى.

ٴادىلقان قازاقتىڭ ٴداستۇرلى مۋزيكا مادەنيەتىنىڭ كوركەمونەرلىك ەرەكشەلىگىن ايگىلەۋ ٴۇشىن كونە ۇلگىدەگى اباي دومبىرا، جامبىل دومبىراعا وزگەرىس ەنگىزىپ، زامانعا سايكەستىرىپ وتىردى، ٴتىپتى، ٴادىلقان ۇلگىدەگى دومبىرا دەپ ٴوز مانەرى بويىنشا دومبىرا جاسادى.

بەيزاتتىق مادەني مۇرا − دومبىرا جاساۋدىڭ ۋاكىلدىك مۇراگەرى رەتىندە ٴادىلقان قاريا ىلە وبلىستىق مادەنيەت تاراۋلارىنىڭ دەم بەرۋىندە حالقىمىزدىڭ جۇرەك جاردى سىرلاسى، الىمدى قارۋى، جان سەرىگى بولىپ كەلگەن ۇلتتىق مۋزيكا اسپاپتارىن اعا بۋىنداردىڭ جاساۋ شەبەرلىگى نەگىزىندە وزگەرىس ەنگىزىپ، جاڭعىرتىپ، ەلىمىزدىڭ بەيزاتتىق مادەني مۇرالاردى قورعاۋ قىزمەتىنىڭ جەبەۋىندە ماڭىزدى مۇراگەرلىك جانە قورعاۋشىلىق رولىن اتقارىپ كەلەدى.

ٴادىلقان ابدوللا ۇلى بىلاي دەدى: ىلەنىڭ بايتاق دالاسىندا دومبىرانىڭ مىعىم بۇقارالىق نەگىزى بار. قالعان ومىرىمدە وسى مادەني مۇرانى ونان ارى جالعاپ، جەرگىلىكتى ورىننىڭ تاماشا تانىسقىسىنا اينالدىرۋعا كۇش سالىپ، ونەرىمدى سوڭعى ۇرپاقتارعا جالعاۋعا، جاڭعىرتۋعا، جاڭا زامانعا سايكەستىرۋگە، مادەنيەتتىڭ رولىن ونان ارى ساۋلەلەندىرۋگە مىندەتتىمىن، بورىشتىمىن. 

 ٴادىلقان قىزمەت كەڭسەسىندە جۇمىس ىستەۋدە

جۋما . شيديكى مادەنيەت - ساياحات شاعىن اۋلاسىنداعى مۇراعاتتار ورنى