بۋىرشىن:

”ەرتەگىدەگىدەي شەكارا قالاشىعى“ اتاعى ايشىقتالا ءتۇستى

 انار بۇلت \ شينجياڭ گازەتىنىڭ تىلشىلەرى شۇي چيڭگۋاڭ، جاڭ تيڭ

　　تۇپ - تۇنىق ەرتىس وزەنى ”ەرتەگىدەگىدەي شەكارا قالاشىعى“ بۋىرشىندى كەسىپ وتۋدە (6 - ايدىڭ 25 - كۇنى ۇشقىش اپپاراتپەن تۇسىرىلگەن).

　　 سۋرەتتى سۇڭ شۋچي تۇسىرگەن

”ەڭ كوركەم قارلى قىستاق“ − ەلامان، ”شەكارا قامالى بالىقشىلىق اۋىلى“ − چيليتان، ”وزگەشە قىستاق“ − شۇڭقىر، بۇل اراداعى كورىنىستەردىڭ بوگەنايى بولەك بولىپ، جان - دۇنيەنى ەلىتەدى؛ قورعان، مۇناراشا عيمارات، قىزىل توبەلى ءۇي، بۇل اراداعى قۇرىلىستار وزىندىك سلوۆقا يە، ادامدى ايرىقشا قىزىقتىرادى جانە قيال تەڭىزىنە باتىرادى. بۋىرشىننىڭ ەجەلدەن ”ەرتەگىدەگىدەي شەكارا قالاشىعى“ دەگەن اتى بار، كورىنىس پەن قالا توعىسقان، قالا مەن اۋىل كىرىككەن، كاسىپ سالاسى مەن قالا قابىسقان، مادەنيەت پەن ساياحات تەرەڭدەي توعىسقان وسى شاعىن قالانىڭ جوعارى ساپالى دامۋ اياق الىسى ەكپىندى.

”ەرتەگىدەگىدەي“ كوركەمدىكتى جۇرەككە ۇيالاتتى

بۋىرشىن اۋدانى بۋىرشىن وزەنىنىڭ ەندەي وتكەندىگى سەبەپتى وسى اتقا يە بولعان.

تاڭعى ساعات 6 مولشەرىندە حيكىمەتتى قورعاندار جانە ادەمى ۇشكىر توبەلى مۇناراشا عيماراتتار بىرتىندەپ ايقىندالىپ، ەرتەگى الەمىندەگىدەي قالا قۇرىلىستارى تاڭعى ساۋلەنىڭ نۇرىنا شومىلدى؛ كەشتە ءارقايسى ساۋدا شەڭبەرلەرى دۋمانعا بولەنىپ، جول بويىنداعى ەلفىن ۇلگىسىندەگى ءتۇستى شىراقتار، رەسەي كيىلىسپەلى قۋىرشاعىنا ۇقساتىپ جاسالعان كىشكەنتاي ۇيلەر ەرتەگى الەمىنىڭ رايىن ءتىپتى دە قويۋلاستىردى.

”ەرتەگىدەگىدەي شەكارا قالاشىعى“ سىندى ماركانىڭ اتاعىن اسپانداتۋ ءۇشىن، بۋىرشىن اۋدانى سلوبى دارا، كورىنىسى كوركەم قالا - قالاشىق ورتاسىن قۇرۋعا قۇلشىندى.

ەرتەگى رومانتيكاعا تولى بولادى. ەرتىس وزەنى، بۋىرشىن وزەنى، چيسايحى وزەنى سىندى 3 وزەننىڭ 6 جاعالاۋىن سۇيەنىش ەتكەن بۋىرشىن اۋدانىنىڭ قالا - قالاشىق قۇرىلىسى كۇن سايىن جاڭارىپ، اي سايىن تۇلەجىدى. قالا - قالاشىق نەگىزدىك قۇرىلعىلار قۇرىلىسى، بايىرعى، كونە، شاعىن اۋماقتاردى وزگەرتىپ سالۋ، جاسىلداندىرۋ، كوركەيتۋ ينجەنەريالارىن زور كۇشپەن اتقارۋ ارقىلى تاۋ جاعالاپ، سۋ جاستانعان ”ەرتەگىدەگىدەي شەكارا قالاشىقتى“ اناعۇرلىم جانعا جايلى، قونىسقا جايلى، رومانتيكالى دا ىستىق ىقىلاستى ەتىپ، التاي تاۋىنىڭ باۋرايىنداعى ءبىر مەرۋەرتكە اينالدىردى.

ەرتەگى دە ىستىق ىقىلاسقا تولى. بۋىرشىن اۋدانىنىڭ وڭتۇستىگىنەن سولتۇستىگىنە قاراي ەندەي وتكەن چيسايحى وزەنى كەزىندە كىشكەنە ارىق بولاتىن، قازىر ەكولوگيانى قورعاۋ، وزەن ارناسىن جونگە سالۋ، قالانىڭ تاسقىننان ساقتانۋى، وزەندەردى تۇتاستىرۋ، جاسىلدىقتى كوبەيتىپ، جاسىلدىقتى قورعاۋ، قالانى كورىكتەندىرۋ، مادەنيەت - ساياحات سياقتى كوپ ءتۇرلى يقۋات ءبىر تۇلعالانعان قالاداعى سەيىل - سەرۋەن، ساياحات دەمالىس رايونىنا اينالىپ، اۋداننىڭ وزىندىك ءمانىن بايىتۋمەن بىرگە، قارجى قوسىپ، شارۋاشىلىق قۇرۋعا ءتيىمدى ساپالى ورتانى جانە قالانىڭ دامۋ كەڭىستىگىن جاراتىپ، بۋىرشىننىڭ كەشكى ەكونوميكاسىن ”تۇتاندىراتىن“ جاڭا قوزعالتقىشقا اينالدى.

بۋىرشىن اۋداندىق پارتكومنىڭ ورىنباسار شۋجيى، ۇنەمىلىك ىستەرگە جاۋاپتى ورىنباسار اكىم جاڭ بيڭ بىلاي دەدى: بۋىرشىن نەگىزدىك قۇرىلعىلار قۇرىلىسىن كورىنىس ءوڭىرى مەن قالانى ءبىر تۇلعالاندىرۋ بويىنشا ىلگەرىلەتىپ، قاتىناس قۇرىلىسى، كورىنىس ءوڭىرى قۇرىلىسى، قوناق ءۇي، حالىقتىق تۇسەلحانا قۇرىلىسى، الەۋمەتتىك دارەتحانا قۇرىلىسى، ورتا رايىن قالىپتاستىرۋ سياقتى جاقتارعا بارىنشا كۇش سالىپ، ”ەرتەگى“ ەلەمەنتىن اناعۇرلىم كوبىرەك ەنگىزىپ، ”ەرتەگىنىڭ“ كوركەمدىگىن ساياحاتشىلاردىڭ جۇرەگىنە ۇيالاتادى.

”ەرتەگىدەگىدەي“ باقىتتى تۇرمىس

بۇقارانىڭ تۇرمىسىنىڭ باقىتتى بولۋى ”ەرتەگىدەگىدەي شەكارا قالاشىعىنىڭ“ شىن سىرى.

قالا مەن اۋىلدىڭ توعىسا دامۋىن نىسانا، تۇنىق سۋ، جاسىل تاۋدى استار، ”ەرتەگىدەگىدەي شەكارا قالاشىقتى“ جوبا ەتىپ، بۋىرشىن اۋدانى ەكولوگياسى كوركەم، حالقى باي كوركەم كارتينانى دەن قويا، سۇيىسپەنشىلىكپەن، كۇش سالا دايىندادى.

”جۇڭگو از ۇلت ەرەكشەلىگىندەگى قىستاق“ اتاعىنا يە بولعان شۇڭقىر قالاشىعى قىزىلقايىڭ قىستاعىنىڭ اۋاسى تۇنىق، اسپانى اشىق، بۇلاق سۋى سىلدىراپ اعىپ جاتادى، كەشقۇرىمعى الاۋ كەشى جانە كوز تارتاتىن ۇلتتىق سالت - ءداستۇر، كوركەم تابيعات قىرۋار ساياحاتشىلاردى باۋرادى.

قىستاق تۇرعىنى جازيگۇل ءناسىروللانىڭ ۇيىنە بارعانىمىزدا وندا گۇلدىڭ جايقالا اشىلىپ، تاۋىق پەن ۇيرەكتىڭ ءورىپ جۇرگەنىن بايقادىق. ”بۇل ارانىڭ تاۋ سۋى تازا، اۋاسى تۇنىق، ادامنىڭ كوڭىلىن جادىراتادى، عاجايىپتار الەمىندە جۇرگەندەي سەزىنەدى ەكەنسىز“، - دەدى گۋاڭجوۋدان كەلگەن ساياحاتشى لي فىڭ. ءوز ءۇيىنىڭ حالىقتىق تۇسەلحاناسىنىڭ تيجارات جاعدايىنا ايالداعاندا جازيگۇل: ”ساياحاتتىڭ قاۋىرت مەزگىلىندە ءبىر كۇندە 20داي ادام قابىلدايمىز“، - دەپ جادىراي كۇلدى.

جازيگۇل سياقتى ساياحاتتىڭ التىن كەسەسىن قولىنا العان ەگىنشى - مالشىلاردىڭ بۋىرشىن اۋدانىندا توپانى مول. بۋىرشىن اۋداندىق اۋىل - قىستاقتى گۇلدەندىرۋ مەكەمەسى پارتيا باسشىلىق گرۋپپاسىنىڭ شۋجيى حان بو بىلاي دەپ تانىستىردى: بۋىرشىن اۋدانى ساياحات ارقىلى حالىقتى بايىتۋ ينجەنەرياسىن بار كۇشپەن اتقارىپ، اۋىل - قىستاق ساياحاتى ايگىلى ماركاسىن ساپالىلاندىرىپ، ءبىر توپ ەرەكشە اۋىل - قىستاق ساياحاتى كورىنىس ءتۇيىنىن قۇرىپ، اۋىل شارۋاشىلىق ءوڭىرىن كورىنىس وڭىرىنە، شارۋالاردى جارناگەرگە، ءونىمدى تاۋارعا، تۇرعىن ءۇيدى حالىقتىق تۇسەلحاناعا، ءبىر ماۋسىمدى ءتورت ماۋسىمعا اينالدىرىپ، ”100 قىستاق كىرىستى ارتتىرعان، 10 مىڭ وتباسى جۇمىستانعان“ جاڭا جاعدايدى قالىپتاستىردى. تۇتاس اۋدان ساياحاتتى سۇيەنىش ەتە وتىرىپ، 5500دەن استام ادامدى تىكەلەي جۇمىستاندىردى، 15 مىڭ ادامدى جانامالاي جۇمىستاندىردى، بۇل تۇتاس اۋدان ەڭبەككۇشىنىڭ ％50ىن يەلەدى، ساياحات جالپىلىق كىرىسى ەگىنشى - مالشىلاردىڭ جان باسىندىق ورتاشا كىرىسىنىڭ ％50تەن استامىن يەلەپ، ەگىنشى - مالشىلاردى كىرىسىن ارتتىرىپ، بايۋعا ءونىمدى جەتەكتەدى.

بۋىرشىن اۋدانى قالا - قالاشىق نەگىزدىك قۇرىلعىلار قۇرىلىسىن اۋىل - قىستاقتارعا دەيىن جەتكىزۋدى، الەۋمەتتىك قىزمەت وتەۋ مەن قوعامدىق ىستەردىڭ اۋىل - قىستاقتى قامتۋىن زور كۇشپەن ىلگەرىلەتتى. بۋىرشىن اۋدانى مالشىلاردىڭ قونىس جاڭالايتىن كوش جولىنان 12 ”باقىت ايالداماسىن“ سالىپ، مۇندا ەمحانا، جۋىنۋ بولمەسى، مال شيپاگەرى كەڭسەسى سياقتىلار بار، قونىس جاڭالاۋ بارىسىندا وسى ارادان وتكەن - كەتكەن ەگىنشى - مالشىلاردىڭ ءبارىنىڭ وسىندا تەگىن دەمالۋىنا، تاماقتانۋىنا جانە جۋىنۋىنا بولادى. مىڭ شاقىرىمدىق قونىس جاڭالاۋ كوش جولى بۇگىنگى كۇندە باقىت داڭعىلىنا اينالدى.

كاسىپ سالاسىنىڭ دامۋى ”ەرتەگىدەگىدەي بولۋدىڭ“ جاڭا تاراۋىن جازدى

وزىندىك باسىمدىقتى ءدال تاۋىپ، كاسىپ سالاسىنىڭ دامۋ نەگىزىن بەكەمدەۋ − ”ەرتەگىدەگىدەي شەكارا قالاشىعىنىڭ“ ماڭىزدى تاراۋى.

ساياحات كاسىبىن نەگىزگى تۇلعا ەتۋدەن جازباي، 1 - كاسىپ سالاسىن جەتەكشى ەتۋ، 2 - كاسىپ سالاسىن جوعارى ورەگە قويۋ، تۇتاس وڭىرلىك ساياحاتتىڭ، وسى زامانعى اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ، وسى زامانعى مال شارۋاشىلىعىنىڭ، جاسىل ونەركاسىپتىڭ دامۋىن كۇش سالا ىلگەرىلەتۋ − ”ەرتەگىدەگىدەي شەكارا قالاشىق“ بۋىرشىننىڭ كاسىپ سالاسىن دامىتۋىنداعى تياناعى.

دارالىق ەرەكشەلىككە يە جاراتىلىستىق گۋمانيتارلىق بايلىققا، اسىرەسە، قاناس كورىنىس رايونى سىندى ەرەكشە قۋاتتى ”اعىن“ باسىمدىعىنا سۇيەنگەن بۋىرشىن ساياحات ارقىلى شينجياڭدى گۇلدەندىرۋ ستراتەگيالىق ورايىن مىقتى يگەرىپ، جۇڭگو (چاڭبايشان تاۋ سىلەمى − التاي تاۋ سىلەمى) قار - مۇز ەكونوميكاسىن جوعارى ساپالى دامىتۋ سىناق رايونى قۇرىلىسىمەن بەلسەندى، ىرىقتى تۇردە توعىسىپ، ”اس - سۋ، جاتىن ورىن، ءجۇرىس - تۇرىس، ساياحات، زات ساتىپ الۋ، كوڭىل اشۋ، دارەتحانا“ سىندى بارلىق فاكتور ساپاسىن جوعارىلاتۋدى ىلگەرىلەتىپ، ساياحاتتىڭ ەكونوميكالىق، قوعامدىق دامۋعا جەتەكشىلىك ەتۋ قۋاتىن ۇزدىكسىز كۇشەيتتى.

ساياحات كاسىبىن كۇش سالا كولەمدەندىرۋ، الۋەتتەندىرۋمەن بىرگە، بۋىرشىن اۋدانى ساپالى سويا بۇرشاق تۇقىمىن جەتىلدىرۋ بازاسىن دا بەلسەنە اشىپ، جەم - ءشوپ ءوندىرۋ، مانەرلەۋ، ساۋدا كاسىپ تىزبەگىن قالىپتاستىرىپ، شىرعاناق مايساسىن جەتىلدىرۋدەن ۇلگى كورسەتۋ رايونىن قۇرىپ، مينەرال سۋ كاسىبى سالاسىن بارىنشا دامىتىپ، وسى زامانعى اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ دامۋىن، زورايۋىن ىلگەرىلەتتى. ەگىن شارۋاشىلىعى رايوندارىندا مال شارۋاشىلىعىن نەگىزگى قامال الۋ بەتالىسى ەتۋگە تاباندى بولىپ، ولشەمدەندىرۋگە، كولەمدەندىرۋگە كۇش سالىپ، ءبىر توپ باعىمشىلىق بازاسىن قۇردى؛ جايلىم مال شارۋاشىلىعىنان ايگىلى ماركا جاراتىپ، جوعارى دەڭگەيدە جۇرۋگە تاباندى بولۋ، جايلىم مال شارۋاشىلىعىنىڭ تيبىن جاڭالاپ، دارەجەسىن ءوسىرۋ سىناق ءتۇيىنى اۋدان قۇرىلىسىن ويداعىداي يگەرۋ، ”مال شارۋاشىلىق رايوندارىندا كوبەيتىپ، ەگىمشىلىك رايوندارىندا بورداقىلاۋ، ەگىمشىلىك رايوندارىندا كوبەيتىپ، ەگىمشىلىك رايوندارىندا بورداقىلاۋدى“ بارىنشا ىلگەرىلەتىپ، وسى زامانعى مال شارۋاشىلىعىنىڭ ساپاسىن جوعارىلاتىپ، ونىمدىلىگىن ارتتىرۋدى جەبەدى. سۋ، جەل، كۇن نۇرىن ساقتاۋ ءبىر تۇلعالاندىرىلعان تازا ەنەرگيا بازاسى قۇرىلىسىن جەدەلدەتىپ، جاسىل ەنەرگيامەن قامداۋدى بارىنشا قامتاماسىزداندىرىپ، تۇتاس شينجياڭداعى جاسىل، ءنول كومىر قىشقىلدى دامۋدىڭ تىڭ بيىگىن، تىڭ ولشەمىن، تىڭ ۇلگىسىن قالىپتاستىردى.

جاڭا دامۋ ۇستانىمىنىڭ جەتەكشىلىگىندە، ”ەرتەگىدەگىدەي شەكارا قالاشىق قۇرۋدى“ تياناق ەتۋ توڭىرەگىندە بۋىرشىن ساياحات كاسىبىن نەگىزگى تۇلعا ەتكەن كاسىپ سالالارىنىڭ ورنالاسۋىن بارعان سايىن ۇيلەسىمدى ەتىپ، 1 -، 2 -، 3 - كاسىپ سالالارىنىڭ توعىسپالى دامۋى ارقىلى جاڭادان كوركەيگەن كاسىپ سالالارىنىڭ تىنباي جارىققا شىعۋىن جەبەپ، جوعارى ساپالى دامۋ جولى ارناسىن كەڭەيتتى.

گۋمانيتارلىق كوركەمدىك ”ەرتەگىدەگىدەي بولۋ“ اسەر - ىقپالىن كەڭەيتتى

”بۋىرشىننىڭ جاراتىلىستىق تابيعاتى ەرەكشە كوركەم، مادەنيەت مانەرى دە جوعارى ورەدە ەكەن “، - دەدى جۇڭگو − سوۆەت وداعى اۋە تاسىمال تاريحى كورمەسىن تاماشالاعان ءبىر ساياحاتشى تەرەڭ اسەرمەن.

بۋىرشىن − قىزىل گەندى بويىنا سىڭىرگەن ەرتەگى الەمىندەگىدەي شەكارا قالا. جۇڭگو − سوۆەت وداعى اۋە تاسىمال ەسكەرتكىش سارايىن ۋاكىل ەتكەن قىزىل مادەنيەت بايلىعى، وندا ەستەن كەتپەس توڭكەرىستىك اڭگىمەلەر جادىدا جاتتالىپ، وسى قالاداعى ەڭ كورنەكتى مادەنيەت استارىنا اينالعان.

مادەنيەت ارقىلى ساياحاتتى سومداپ، ساياحات ارقىلى مادەنيەتكە ءنار بەردى. ساياحات ارقىلى قالانى گۇلدەندىرگەن بۋىرشىن مادەنيەت قۇرىلىسىنا ايرىقشا ءمان بەرىپ، گۋمانيتارلىق كوركەمدىكتىڭ ”ەرتەگىدەگىدەي“ بولۋ اسەر - ىقپالىن كەڭەيتتى.

”كىتاپ وقۋعا قۇلىقتىلار تۇراعى بۋىرشىن“ قۇرىلىسىن ونان ارى تەرەڭدەتتى. بۋىرشىن اۋدانى جينشان كىتاپ ورداسى مادەنيەت ەرەكشەلىگىندەگى جەر بوگەنايىنان ويداعىداي پايدالانىپ، ”جۇڭحۋا كلاسسيكالىق شىعارمالاردى وقۋ ينجەنەرياسىن“ ىلگەرىلەتىپ، كلاسسيك شىعارمالاردى وقۋ، حاتكەرلىك، ءتۇسىندىرۋ سياقتى مادەنيەتتى امالياتتا ايگىلەۋ قيمىلىن ورىستەتۋدى ۇدايىلاندىرىپ، كىتاپحانا، مادەنيەت سارايى، الەۋمەتتىك مادەنيەت ۇلكەن ساندى مالىمەت تۇعىرى قۇرىلىسىن اتقارىپ، ينتەرنەت جەلىسىندە، ينتەرنەت جەلىسىنەن تىس وقۋ ينجەنەرياسىن ىلگەرىلەتتى.

”جاڭا بۋىرشىننىڭ تارتىمدىلىعى جۇرتتى باۋرادى“. ”بۋبۋ“، ”جينجين“، ”شياۋجيڭليڭنەن“ قۇرالعان ”جيڭليڭ اۋلەتىندەگىلەردىڭ“ موماقان بەينەسى تۇندە تىپتەن ايقىن كورىنەدى، چيسايحى، اققۋ كوپىرى، قاناس كوپىرى، كولەڭكە كوپىرى، دوستىق شوقىسى كوپىرى، ءبار - ءبارى تاماشا مانىمەن ساياحاتشىلار، ءسوزسىز، باراتىن جەرگە اينالدى.

”زەردەلى بۋىرشىن“ قيىندىقتان قامال الىپ تابىسقا جەتتى. توراپتاندىرۋ، سيفرلاندىرۋ، زەردەلىلەندىرۋ تەحنيكاسى بۋىرشىننىڭ سيفرلى ۇكىمەت، سيفرلى ەكونوميكا، سيفرلى حالىققا تيىمدىلىك جەتكىزۋ سياقتى سالالارىندا جەدەل پايدالانىلىپ، زەردەلى ەكولوگيا، زەردەلى ساياحات، زەردەلى قالا، زەردەلى شەكارا قورعانىسى، زەردەلى اۋىل شارۋاشىلىعى، زەردەلى قاتىناس، زەردەلى ەمدەۋ، زەردەلى قارتتاردى كۇتىمدەۋدىڭ بارلىعىندا پايدالانىلدى.

مەملەكەتتىك جالپى وڭىرلىك ساياحاتتان ۇلگى كورسەتەتىن رايون، مەملەكەتتىك ەكولوگيالىق وركەنيەت قۇرىلىسىنان ۇلگى كورسەتەتىن اۋدان، تىنىش جۇڭگو قۇرىلىسىنان ۇلگى كورسەتەتىن اۋدان، مەملەكەتتىك ۇلتتار ىنتىماعى، العاباسارلىعىنان ۇلگى كورسەتەتىن اۋدان... ءبىر باسىندا وسىنشاما كوپ داڭق اتاعى بار وسى شاعىن قالاشىقتىڭ كەرەمەتتىگىن ايگىلەۋمەن بىرگە، اناعۇرلىم جارقىن دامۋ بولاشاعىن اڭعارتادى.

”اسەم، كوركەم، سەيىل - سەرۋەن قۇراتىن جانعا جايلى، سۋمەن كومكەرىلگەن، قونىستانۋعا، شارۋاشىلىق قۇرۋعا ىڭعايلى، وسى زامانعى وركەنيەتتى بولۋ“ − بۋىرشىن اۋدانىنىڭ ”14 - بەسجىلدىق“ جوبا جانە 2035 - جىلعا دەيىنگى ۇزاق بولاشاقتىق نىسانا باعدارناماسىنداعى وزىندىك دامۋ تياناعى. ”ءبىز ورايدى يگەرىپ، سەنىمدى بەكەمدەپ، ’ءىرى ساياحات‘ دامۋ ۇستانىمىن ورناتامىز“. بۋىرشىن اۋداندىق پارتكومنىڭ شۋجيى پىڭ كاڭ بىلاي دەدى: ”ەرتەگىدەگىدەي شەكارا قالاشىق“ ايگىلى ماركا اتاعىن اسقاقتاتىپ، كورىنىس پەن قالا ءبىر تۇلعالانعان قالا 5A دارەجەلى كورىنىس رايونىن، جۇڭگوداعى ەڭ تاماشا ساياحات نىسانالى جەرىن تۇلعالاپ، ءار ۇلت بۇقاراسى ارمانداعان باقىتتى تۇرمىستى جاراتا الامىز ءارى، ءسوز جوق، جۇزەگە اسىرامىز.