لاي يۇينيڭ، جاڭ چيڭحۋا (ٴوز تىلشىلەرىمىز)

كۇنەس ساحاراسى توسىندەگى 391 مىڭ مۋ ساپالى جايىلىم كۇنەس اۋدانى تۇرگەن اۋىلى جونىنەن العاندا جىلقى شارۋاشىلىعىن دامىتۋداعى ەڭ ۇلكەن ابزالدىلىق سانالادى. 

سوڭعى جىلدارى تۇرگەن اۋىلى وڭىرلىك ابزالدىلىقپەن ۇشتاستىرىپ، جەرگىلىكتى جاعدايعا ۇيلەسەتىن جىلقى شارۋاشىلىعىن دامىتۋ ۇلگىسىن بەلسەنە قاراستىرىپ، سورتتى ناسىلدەندىرۋ، سورتتى ٴناسىل جەتىلدىرۋ ارقىلى دامۋ تىزبەگىن ۇزارتىپ، ساتۋ ارناسىن كەڭەيتىپ، جىلقى شارۋاشىلىعىن شارۋالار كىرىسىن ارتتىرۋدىڭ ماڭىزدى جولىنا اينالدىردى. 

تاياۋ كۇندەردەن بەرى، تۇرگەن اۋىلى قاراوي قىستاعىنىڭ مالشىسى ٴسابيعازى اكىم ۇلى ٴبىر ٴبولىم جىلقىلارىن جايلاۋعا ايداۋمەن قاربالاس بولدى. ٴسابيعازى وسى اۋىلداعى جىلقى باعاتىن ەڭ ۇلكەن كاسىپتىك وتباسى، جىلقىلارىنىڭ سانى 100 دەن اسادى، سويىس جىلقى باعۋدى نەگىز ەتەدى.

  36 جاستاعى ٴسابيعازى قاراماققا جاس كورىنەدى، ٴبىراق ول جاستايىنان اكەسىنەن مول باعىمشىلىق تاجىريبەسىن ۇيرەنگەن، جىلقىدان تىس، 70 تەن استام سيىرى جانە 114 تۇياق قويى بار. ٴسابيعازى العاشىندا قوي باعۋدى نەگىز ەتكەن، بىرتىندەپ جىلقى باعۋعا ويىسقان، وسى بارىستا باعىمشىلىق كوزقاراسىندا زور بۇرىلىس بولعان. 

  «قويدىڭ جايىلىمدى تۇياق كەستى ەتۋى جىلقى مەن سيىردان اۋىر بولادى، باعىمشىلىق كاسىبىنىڭ باياندى دامۋىن ساقتاۋ ٴۇشىن، عىلمي باعىمشىلىقپەن شۇعىلدانۋمەن بىرگە، جايىلىم مەن مالدىڭ تەپە ـ تەڭدىگىن ساقتاۋعا ٴمان بەرۋ كەرەك» دەدى ٴسابيعازى. ول تاعى بىلاي دەدى: قويمەن سالىستىرعاندا، جىلقى باعۋ جەڭىل بولىپ ەكونوميكالىق ونىمدىلىگى دە ايتاقالسىن جاقسى، ونىڭ ۇستىنە ۇكىمەتتىڭ قولداۋى دا جاقسى، مۇنان بىلاي جىلقى شارۋاشىلىعىن دامىتۋدىڭ كومەسكى كۇشى ٴتىپتى دە زور بولماق. 

بىرنەشە جىلدىڭ الدىندا ٴسابيعازى ناسىلدەندىرىلگەن سويىس جىلقىسىنىڭ ساپاسىنىڭ كورنەكتى جوعارىلاعانىن بايقايدى. «ناسىلدەندىرىلگەننەن كەيىنگى سويىس قۇنان 160 كيلوگرام اينالاسىندا سالماق تارتادى، ادەتتەگى سويىس جىلقىلاردان 50 كيلوگرام اينالاسىندا اۋىر بولادى» دەدى ول. 

ناقتى پايداسىن كورگەننەن كەيىن، وسى 2 جىلدا ٴسابيعازى سورتتى ناسىلدەندىرۋ جاعىنا قوسىلىمدى ارتتىرادى. وتكەن جىلى ول 20 مىڭ يۋان جۇمساپ، موڭعۇلكۇرە اۋدانىنان اسىل تۇقىمدى ايعىر ساتىپ الىپ، ونى 11 بيەگە قوسادى، قازىر بەس بيە قۇلىنداپ، 6 بيە قۇلىنداۋ الدىندا تۇر ەكەن. بيىل ول تاعى 30 مىڭ يۋان جۇمساپ موڭعۇلكۇرە اۋدانىنان اسىل تۇقىمدى سويىس ايعىر ساتىپ الىپتى.  

سورتتى ناسىلدەندىرۋدىڭ پايداسى تەك بۇلار عانا ەمەس. «ناسىلدەندىرىلگەن سويىس جىلقىسىنىڭ سورتى جاقسى بولعاندىقتان، بىلتىر 11 ـ ايدا ٴار بىرەۋىن 7 مىڭ يۋاننان 10 قۇلىن ساتتىم» دەدى ٴسابيعازى. ول تاعى بىلاي دەدى: «مەن ساتىپ العان ەكى ٴناسىلدى ايعىردى ٴوز جىلقىلارىما قوسىپ قانا قالماي، باسقا دا مالشىلاردىڭ  جىلقىسىن ناسىلدەندىرۋگە كومەكتەسەمىن، بيىل توڭىرەكتەگى مالشىلاردىڭ 15 بيەسىن ۇرىقتاندىرۋعا الدىن الا كەلىسىپ قويدىم، ٴار رەتى 2 مىڭ يۋان». 

بىلتىر تۇرگەن اۋىلى جالپى 926 مىڭ يۋان قارجى قوسىلعان جىلقى ۇرىقتاندىرۋ نەگىزدىك قۇرىلعى قۇرىلىس نىسانىن ٴوتىنىش ەتكەن. نىساننىڭ اياقتاۋىنا بايلانىستى، جىلقى ۇرىقتاندىرۋ لابوراتورياسى، ۇرىق قۇيۋ جابدىعى، جىلقى ۇرىقتاندىرۋ سورەسى سياقتىلار سالىنىپ پايدالانۋعا بەرىلىپ، جىلقى تۇقىمىن اسىلداندىرۋ قىزمەتى جەبەلگەن. قازىر «اۋىل ـ قالاشىقتاعى جىلقىلاردى جاساندى جولمەن ۇرىقتاندىرۋ پۋنكتى+ شارۋالار» جىلقى تۇقىمىن جەتىلدىرۋ جۇيەسى بىرتىندەپ قالىپتاسقان. 

2005 ـ جىلى شينجياڭ شينزى - يۋان بيولوگيالىق ٴدارى جاساۋ شەكتى جاۋاپكەرشىلىك سەرىكتەستىگى تۇرگەن اۋىلىنا ىرگە تەپكەننەن كەيىن، ٴسابيعازى كاسىپورىنعا ٴىشتى بيە نەسەبىن ساتا باستايدى. «سول كەزدە تەك 3 قانا ٴىشتى بيەم بار بولاتىن،  قىسقا عانا 5 ايدا ٴبىر ٴىشتى بيەنىڭ نەسەبىنەن 500 يۋان كىرىس كىرگىزدىم» دەدى ٴسابيعازى. سوڭعى جىلدارى ول ٴىشتى بيە سانىن ۇزدىكسىز ارتتىرىپ 21 گە جەتكىزگەن كەزدەرى دە بولدى، ٴار جىلى ٴىشتى بيە نەسەبىن ساتۋدان قوماقتى كىرىس كىرگىزگەن.

شينجياڭ شينزى - يۋان بيولوگيالىق ٴدارى جاساۋ شەكتى جاۋاپكەرشىلىك سەرىكتەستىگى ٴىشتى بيە نەسەبىنەن پايدالانىپ، انالىق گورمونعا قاجەتتى وسى ٴونىمدى ٴوندىرىپ، تۇتاس اۋىلدا ٴىشتى بيە باعىمشىلىعىمەن شۇعىلداناتىن وتباسىلارىنىڭ جەدەل دامۋىنا باستاماشىلىق ەتتى. قازىر بۇكىل اۋىلدا 14 مالشى وتباسى ٴىشتى بيە نەسەبىن ساتۋمەن شۇعىلدانادى، بيىل 200 توننا ٴىشتى بيە نەسەبىن ساتۋ جوسپارلانۋدا ەكەن. بۇرىن ەش قۇنى جوق ٴىشتى بيە نەسەبى، قازىر مالشىلار  كىرىسىن ارتتىرۋدىڭ جاڭا ارناسىنا اينالعان.

سويىس جىلقى باعۋ، قىمىز، ٴىشتى بيە نەسەبىن ساتۋ، ٴناسىلدى ايعىرمەن ۇرىقتاندىرۋ ... بۇلار − ٴسابيعازىنىڭ  ٴبىر جىلقىدان كوپ ٴتۇرلى اقشا تابۋ تاسىلدەرى.

 باعىمشىلىق كولەمىنىڭ بىرتىندەپ كەڭەيۋىنە ساي، ٴسابيعازى دا بۇدان بىلاي ويداعىداي دامۋ جونىندە ويلانا باستادى. «قازىر وتباسىلىق فەرما قۇرۋعا قولداۋ كورسەتىلۋدە، ەندى وتباسىلىق فەرما ولشەمىنە ساي، جىلقى شارۋاشىلىعىن ٴتىپتى دە ويداعىداي دامىتپاقشىمىن». 

 ٴار جىلى كوكتەمدە تۇرگەن اۋىلىنداعى ورىك گۇلى اشىلعاندا، كوپتەگەن ساياحاتشى وسىندا كەلىپ گۇل تاماشالايدى. ٴدال وسى كەزدە اۋىلداعى مالشىلار اتتارىن جەتەكتەپ، كورىنىس رايونىنىڭ جىلقى اترەتىنە قوسىلىپ، ساياحات تيجاراتىمەن شۇعىلدانىپ، كىرىستەرىن ارتتىرادى. 

بۇل جىلقى اترەتىندە جالپى 76 ادام، ساياحات تيجاراتىنا قاتىناستىرىلعان جىلقى 72. جىلقى اترەت مۇشەلەرىنىڭ ىشىندەگى ەكى ايەلدىڭ ٴبىرى 43 جاستاعى جاينارگۇل اقىن قىزى.

كوبىرەك اقشا تابۋ ٴۇشىن جاينارگۇل ٴار كۇنى تاڭعى ساعات بەستە اتىن جەتەكتەپ تاۋعا شىعىپ، كورىنىس رايونىندا كەزەككە تۇرىپ، قوناق قابىلدايدى. قالعان ۋاقىتتا ول باسقا دا ىستەرمەن شۇعىلدانادى، ەرەكشە قاجەتى بار ساياحاتشىلاردى اتپەن قامدايدى، وسىلاي ٴبىر كۇندە ەڭ كوپ بولعاندا مىڭ يۋانعا دەيىن تابادى. 

«ەڭبەكشىل بولساڭ اقشا تابا الاسىڭ» دەيدى ول، جاينارگۇل بۇرىن دا جالدامالى جۇمىس ىستەگەن، ٴبىراق، كىرىسى ماردىمسىز ٴارى تۇراقتى ەمەس ەدى. تاياۋدا ول 13 كۇندە ون مىڭ يۋان اقشا تاۋىپ، قاتتى قۋاندى. «ساياحاتتىڭ قاۋىرت كەزىندە ايىنا 20 دا 30 مىڭ يۋان كىرىس كىرگىزەتىنىمە سەنىمدىمىن، تەك، ويداعىداي قىزمەت كورسەتسەڭ ساياحات كاسىبىنەن كىرەتىن كىرىس تە جوعارى بولادى ەكەن، بۇدان كەيىن دە ساياحات تيجاراتىمەن ۇزدىكسىز شۇعىلدانامىن» دەدى ول. 

وسى بىرنەشە جىلدا تۇرگەن اۋىلى ورىكتى ساي ساياحات كورىنىس رايونى بايلىعىنا سۇيەنىپ، جىلقى شارۋاشىلىعى ساياحاتىن دامىتۋدى زور كۇشپەن ىلگەرىلەتىپ، كورىنىس رايونى جىلقى اترەتىن قۇرىپ، ٴبىر اتپەن ورىك گۇلى سايىن تاماشالاۋ، ٴبىر اتپەن ون مىڭ يۋاننان استام كىرىس كىرگىزۋ نىساناسىن جۇزەگە اسىردى. 

«جاقىنعى جىلداردان بەرى جىلقى شارۋاشىلىعىن ۇزدىكسىز دامىتۋ، ۇلعايتۋ ارقىلى، اۋىلىمىزدا قولدا باعىلىپ وتىرعان جىلقى سانى 5 مىڭ 817 گە جەتتى، اۋىل بويىنشا ەكى <جىلقى شارۋاشىلىعى كاسىپتىك قىستاعى> بار، 548 وتباسى جىلقى باعىمشىلىعىمەن شۇعىلدانادى؛ جىلقى ونىمدەرىن جىنتىكتەي مانەرلەۋمەن شۇعىلداناتىن ٴبىر كاسىپورىن بار، جىلقى ەتى، قىمىز سياقتى  ونىمدەردىڭ جالپى ٴونىم مولشەرى ٴبىر مىڭ 434 تونناعا جەتەدى، جىلقى شارۋاشىلىعىن تىزبەكتى دامىتۋ جۇيەسى نەگىزىنەن قالىپتاستى» دەدى تۇرگەن اۋىلدىق پارتكومنىڭ شۋجيى ۋاڭ يۇيشين. 

ول تاعى بىلاي دەدى: «جىلقى شارۋاشىلىعىنىڭ قارىشتاپ دامۋى ٴداستۇرلى ساۋدا ارناسىن تالقانداپ، كوپ سالالى كاسىپ بازارىن كەڭەيتتى، سونداي - اق اۋىل - قىستاقتى كوركەيتۋگە جەبەۋشى بولدى. كەلەسى قادامدا اۋىلىمىز جىلقى سورتىن ناسىلدەندىرۋ جاعىنا ۇزدىكسىز كۇش سالىپ، كاسىپ تىزبەگىن كەڭەيتۋگە دالمە - ٴدال كۇش سالىپ، 1 -، 2 -، 3 - كاسىپتەردى توعىستىرا دامىتۋعا كۇش ۇستەپ، حالىقتىڭ كىرىسىن ارتتىرۋ، اۋقاتتانۋعا باستاۋدا ٴبىر نيەتپەن سەلبەسىپ ىسكە كىرىسىپ، جىلقى شارۋاشىلىعىن دامىتۋ ارقىلى اۋىل - قىستاقتى كوركەيتۋگە دەم بەرەدى».