گۇلدەن ماقسات قىزى، گۋ شۋە، مىڭ شيا (ٴوز تىلشىلەرىمىز)

- شيپاگەر شەشەي، كەلمەي كەتتىڭىز عوي؟ ٴسىزدى قاتتى ساعىندىم.

- مەنى ساعىندىڭ با؟ قانە كورەيىنشى، يۋەيۋە، بويىڭ ٴوستى مە؟ شەشەڭە بايقاتپاي جەمەۋگە ٴتيىستى نارسەلەردى جەپ قويماعان شىعارسىڭ؟

- ارينە، جەمەدىم! جەيتىن بولسام زەردەسىز بولىپ قالمايمىن با؟!

12 - ايدىڭ  28 - كۇنى ىلە وبلىستىق انا - بالالار دەنساۋلىعىن قورعاۋ شيپاحاناسى بالالار دەنساۋلىعىن قورعاۋ ٴبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى جاڭ ۋيچۇن قىزمەتتەن تۇسكەننەن كەيىن ٴتۇن قاتا ٴتورت جارىم جاستاعى ”كىشكەنتاي پەرىشتە“ يۋەيۋەنىڭ جاعدايىن ۇعىسۋعا باردى. كوز الدىنداعى بۇل بالانىڭ ٴماز - مايرام، شيراقى بەينەسىن كورگەن جاڭ ۋيچۇن قاباعات قۋاندى.

جاي تاعامدارمەن تاماقتانا المايتىن ”پەرىشتە“

يۋەيۋە فەنيل كەتوندى نەسەپ اۋرۋىنا شالدىققان كىشكەنتاي ناۋقاس.

فەنيل كەتوندى نەسەپ اۋرۋى (قىسقاشا PKU دەلىنەدى) زات الماسۋ كەمىستىگى اۋرۋى دەپ تە اتالادى. بۇل اۋرۋعا شالدىققانداردىڭ دەنەسىندە ٴبىر ٴتۇرلى فەرمەنت كەم بولاتىندىقتان، قالىپتى ادامدار سياقتى ازىقتىق قۇرامىنداعى بەلوكتىڭ امينو فەنيل پروپيون قىشقىلىن ىدىراتا المايدى، امينو فەنيل پروپيون قىشقىلى دەنەدە ۇزدىكسىز جينالا بەرەتىن بولسا، ۇلكەن ميدى زاقىمداپ، مي سالدانۋ، تالما اۋرۋىن كەلتىرىپ شىعارادى. بەلوك قۇرامدى ازىقتىقتاردى وسى اۋرۋعا شالدىققان بالالاردىڭ ومىرىنە حاۋىپ توندىرەتىن ”زاھار“ دەۋگە بولادى.

جاڭ ۋيچۇن شيپاگەر فەنيل كەتوندى نەسەپ اۋرۋىن بىلاي دەپ ٴتۇسىندىردى: بۇل − تۇقىم قۋالاۋ سيپاتتى اۋرۋ، اۋرۋعا شالدىعۋ سالىستىرماسى ون مىڭنان ٴبىر ۇلەس، قۋانارلىعى بۇل اۋرۋدى ەمدەپ جازۋعا بولادى. ەگەر جاڭا تۋىلعان نارستەنىڭ وسى اۋرۋعا شالدىققاندىعى بايقالسا، دەر كەزىندە بەلوك قۇرامى تومەن ازىقتىقتارمەن قورەكتەندىرگەندە عانا قالىپتى بالالارمەن ۇقساس اقاۋسىز ٴوسىپ جەتىلەدى.  

”ازىقتانۋ جاعىنان بولماسا، يۋەيۋەنىڭ قالىپتى ادامداردان پالەندەي وزگەشەلىگى جوق. ارناۋلى ازىقتىقپەن ازىقتانادى، ەت، ٴسۇت ونىمدەرى، بۇرشاق تەكتەستەر، اسپاتين قۇرامدى كراحمالدىق ازىقتىقتاردى تۇتىنۋىنا بولمايدى، تەك كوكونىس، جەمىس، جۇگەرى ۇنى سياقتى كراحمالدى ازىقتقتاردى تۇتىنادى، ٴار كۇنى ارناۋلى رەتسەپتى ٴسۇت تالقانىن ىشەدى، بەلوك قۇرامى ايىرىلعان قانت تەكتەستەردى جانە تۇز، جالبىز، سارماي، جاساندى كىلەگەي سياقتى دامدەۋىشتەردى تاماققا قوسۋعا بولادى، شىنىمدى ايتسام ونىڭ ىشەتىن ٴسۇت پاراشوگى كەرمەك تاتيدى، جەيتىن ۇن تاعدامدارى ادام نانعىسىز قىشقىل، اۋزىڭا سالا المايسىڭ، كەيدە قاراداي جانىم اشيدى“ دەدى ۋاڭ يۇن.

يۋەيۋەنىڭ كۇندەلىكتى اسىن قالاي ازىرلەيتىندىگىن سۇراعانىمىزدا ۋاڭ يۇن تەرەڭ ٴبىر كۇرسىنىپ الىپ: ”يۋەيۋەگە بولەك قازان اسامىن، تاماقتى قاتاڭ ولشەممەن جاسايمىن، ولشەمنەن اسىپ كەتسە نەمەسە قاتە جەپ قويسا ونىڭ دەنساۋلىعىنا اۋىر زيان كەلتىرەدى“ دەدى. ول ٴار كۇنى تاڭعى ساعات بەستە ورنىنان تۇرىپ يۋەيۋەنىڭ بالالار باقشاسىندا جەيتىن ٴۇش ۋاققى تاماعىن ازىرلەيتىندىگىن، باسقا بالالاردان وقشاۋلانىپ قالماۋى ٴۇشىن ٴۇش ۋاققى تاماعىن تۇرلەندىرىپ جاساۋعا تىرىساتىندىعىن دا جاسىرمادى.

سارالاپ تەكسەرۋدەن بىردە - ٴبىر بالا قاعىس قالمادى

”يۋەيۋە ٴومىر ەسىگىن اشقان سوڭ 72 ساعات ىشىندە وكشەسىنەن قان الىپ لاباراتوريالىق ساراپتاۋ جاساۋدان وسى اۋرۋعا شالدىققانى ٴمالىم بولدى. يۋەيۋەنى ٴارى تالەيلى ٴارى تالەيسىز دەۋگە بولادى. تالەيلى دەيتىنىم، اۋرۋى ەرتە بايقالىپ، دەر كەزىندە ەم قابىلدادى. قازىر باسقا دەنساۋلىعىندا ايتار جوق. تالەيسىز دەيتىنىم، مۇنداي بالانى باعۋعا وڭاي كۇش - قايرات كەتپەيدى“ دەدى جاڭ ۋيچۇن.

وكىنىشكە وراي، قۇلجا اۋدانى جاڭاتام قالاشىعى تومەنگى تام قىستاعىنىڭ تۇرعىنى ٴبيبىنۇر تۇراحۇن مۇنداي تالەيلى بولا المادى. ونىڭ ەكى ۇلى دا وسى اۋرۋعا شالدىقتى. ۇلكەن ۇلى دۇنيەگە كەلىپ، قانىنا ساراپتاۋ جۇرگىزگەندە اۋرۋدىڭ كۇماندى بەلگىلەرى بايقالىپ، ىشكەرىلەي اناليز جاساۋ قاجەت بولادى. الايدا شەكەسى تورسىقتاي ۇلى مۇنداي اۋرۋعا شالدىعادى دەگەنگە سەنگىسى كەلمەگەن ٴبيبىنۇر دەر كەزىندە سايكەستى شارا قولدانبايدى دا، 9 ايلىق كەزىندە بالاسى تارتىسىپ قالاتىن، ٴبىر جاستان ٴۇش اي اسقان كەزىندە اياعىن باسپاۋ، ٴتىلى شىقپاۋ، اقىل - ەسى تومەن بولۋ سياقتى اۋرۋ بەلگىلەرى بايقالادى.

”ەگەر اقىل - ەسى زاقىمدالسا، ەمدەپ جازۋ قيىنعا تۇسەدى“. جاڭ ۋيچۇن بىلاي دەدى: جاڭا تۋىلعان نارەستەلەردە بولاتىن اۋرۋلاردى سارالاپ تەكسەرۋ − تۋما كەمىستىكتىڭ الدىن الۋداعى 3 - دارەجەلى الدىن الۋ شاراسى. جاس ٴسابيدىڭ اقاۋسىزدىعىنا جاسالاتىن العاشقى حاۋىپسىزدىك تەكسەرۋى.

2011 - جىلى اۆتونوميالى رايوندىق نارەستەلەردە بولاتىن تۇقىم قۋالاۋ، زات الماسۋ اۋرۋىن ساراپتاۋ ورتالىعى ىلە وبلىستىق انا - بالالار دەنساۋلىعىن قورعاۋ شيپاحاناسىندا تەكسەرۋ ٴتۇيىنىن قۇرادى. مۇندا باستىسى نارەستەلەردىڭ وكشەسىنەن قان الۋ ارقىلى اقىل - ەستىڭ قالىپسىزدىعىن تۋدىراتىن فەنيل كەتوندى نەسەپ اۋرۋى، تۋما قالقانشا بەز قىزمەتى تومەن بولۋ جانە نارەستەلەردىڭ ەستۋ قابىلەتىنىڭ تومەندىگى، تۋما جۇرەك اۋرۋى سياقتىلارعا سارالاپ تەكسەرۋ جۇرگىزەدى. انە سودان بەرگى 12 جىل ىشىندە ىلە وبلىسىنا توتە قاراستى اۋدان - قالالاردان 200 مىڭعا تاياۋ نارەستە تەكسەرۋگە قاتىناستى.

2014 - جىلى ٴبيبىنۇر تۇراحۇننىڭ كىشى ۇلى دۇنيەگە كەلىپ، ونىڭ دا فەنيل كەتوندى نەسەپ اۋرۋىنا شالدىققانى ٴمالىم بولادى. بۇل جولى ٴبيبىنۇر شيپاگەرگە بەلسەنە سايكەسىپ، شيپاگەردىڭ ايتۋى بويىنشا بالاسىنىڭ ازىقتانۋىن قاتاڭ قاداعالاپ، ۋاقىتىندا دەنساۋلىعىن تەكسەرتىپ تۇرادى، قازىر باستاۋىش مەكتەپتىڭ 2 - جىلدىعىندا وقيتىن كىشى ۇلىنىڭ دەنساۋلىعى اقاۋسىز، ۇيرەنۋ ناتيجەسى دە ايتارلىقتاي.

جاڭا تۋىلعان نارەستەلەردە بولاتىن اۋرۋلارعا تولىق ساراپتاۋ جۇرگىزۋ ٴۇشىن 2011 - جىلى ىلە وبلىسى اۋدان، اۋىل، قىستاق ٴۇش دارەجەلى سارالاپ تەكسەرۋ نىسانى توراپ تەكشەسىن قۇرىپ، ٴار وتباسىنا دەيىن ىزىنە ٴتۇسىپ تەكسەرىپ، جاۋاپكەرلىكتى كىسى باسىنا دەيىن تياناقتاندىرىپ، سارالاپ تەكسەرۋگە تيىستىلەردى تۇگەل تەكسەرۋگە كەپىلدىك ەتتى.

”ٴار دارەجەلى ەمدەۋ قۇرىلىمدارىنىڭ بارلىعىندا جاڭا تۋىلعان نارەستەلەرگە سارالاپ تەكسەرۋ جاسالادى، مۇندا اتا-اناسى ماقۇلدىق حاتىنا قول قويۋى كەرەك. الايدا اتا-انالاردىڭ تۇسىنىك ورەسى شەكتى بولعاندىقتان بۇل قىزمەتتى ورىستەتۋ وڭايعا تۇسپەيدى. شيپاحانا اۋىستىرىپ كەتەتىندەرى، قان ۇلگىسىن ساراپتاتپاي شيپاحانادان شىعىپ كەتەتىندەرى، اۋەلى قول قويمايتىن جاعدايلار دا كوپ كەزىگەدى“ دەدى جاڭ ۋيچۇن.

مىنا ٴبىر ۋاقيعا موڭعۇلكۇرە اۋدانى ۇزىنبۇلاق اۋىلى ۇزىنبۇلاق قىستاعىنىڭ انا - بالالار قىزمەتىنە جاۋاپتى كادرى ٴمارزيا مەدەلقان قىزىنىڭ ٴالى ەسىندە. 2021 - جىلى 9 - ايدا ٴبىر نارەستەنىڭ قان ۇلگىسى تەكسەرۋدە كۇماندى بولىپ، قايتالاي قان الىپ تەكسەرۋ قاجەت بولادى. ٴبىراق نارەستەنىڭ اتا - اناسى بالاسىن الىپ كۇزەۋلىكتەگى ۇيلەرىنە قايتىپ كەتكەندىكتەن، ول 30 نەشە رەت تەلەفون بەرىپ ٴجۇرىپ زورعا حابارلاسىپ، اقىرىندا قىستاق كادرىنىڭ سەرىك بولۋىندا نەشە ون كيلومەتر تاۋ جولىن باسىپ نارەستەنىڭ قان ۇلگىسىن الىپ قايتادى.

قۇلجا اۋداندىق انا - بالالار دەنساۋلىعىن قورعاۋ شيپاحاناسىنىڭ انا - بالالار دەنساۋلىعىنا جاۋاپتى كادرى گۇلي ابدۋايت بىلاي دەدى: وتكەن جىلى ٴسابينا ەسىمدى نارەستەنىڭ قان ۇلگىسى تەكسەرۋدە كۇماندى بولىپ، قايتالاي ساراپتاۋ جۇرگىزۋ قاجەت بولدى. الايدا بۇل كەزدە بالانىڭ اتا - اناسى اجىراسىپ كەتىپتى، ونىڭ ۇستىنە قايشىلىقتارى كۇردەلى ەكەن، بالانى قايتالاي تەكسەرتۋدى ٴبىر - بىرىنە يتەرمەلەپ ٴجۇرىپ الدى. سونىمەن ٴبىز دارەجە بويىنشا جوعارىعا مالىمدەپ، اۋىل باسشىلارىنىڭ سايكەستىرۋىندە بالانىڭ اتا - اناسىنا يدەيالىق قىزمەت ىستەپ، ٴسابيناعا ىلە وبلىستىق انا - بالالار دەنساۋلىعىن قورعاۋ شيپاحاناسىندا ەكى رەت قان ساراپتاۋىن جاساتتىق ٴارى شاڭحاي گەن تەكسەرۋ ورتالىعىنا ساراپتاتتىق، سوڭىندا ونىڭ فەنيل كەتوندى نەسەپ اۋرۋىنا شالدىققانى انىقتالدى.

”مۇنداي مىسالدار وتە كوپ، دەگەنمەن بىردە -ٴبىر بالانى سارالاپ تەكسەرۋدەن قاعىس قالدىرۋعا بولمايدى“ دەدى قولىنا بالالاردىڭ دەنساۋلىق ارحيۆىن ۇستاعان جاڭ ۋيچۇن. ارحيۆقا ىلە وبلىسىنداعى فەنيل كەتوندى نەسەپ اۋرۋىنا شالدىققان 23 بالانىڭ ناقتى اۋرۋ جاعدايى، بالانىڭ جاعدايىن ۇعىسقان ادامنىڭ ەسىمدىگى سياقتىلار ەستەلىككە الىنىپتى. 

اۋرۋدى ساراپتاۋدى توراپتا ينفورماتسيالاندىرىپ باسقارۋ ىسكە قوسىلعاننان بەرى نارەستەلەردىڭ ينفورماتسياسى توراپتا ەستەلىككە الىنىپ، ينفورماتسيادان ورتاق پايدالانۋ جانە ٴبىر تۇتاس باسقارۋ جۇزەگە اسىرىلدى. ٴۇرتىس 5 جىل نارەستەلەردە بولاتىن اۋرۋلاردى سارالاپ تەكسەرۋ سالىستىرماسى %100 ورىندالدى.

پارتيانىڭ ٴتيىمدى ساياساتى كۇش - قۋات بەرىپ، ٴۇمىت سيلادى  

400 گرامدىق PKU ٴسۇت پاراشوگىنىڭ باعاسى 258 يۋان، 500 گرامدىق تومەن بەلوكتى ۇن، تومەن بەلوكتى اق كۇرىشتىڭ باعاسى جەكە - جەكە 30 يۋان، 56 يۋان، 500 گرامدىق تومەن بەلوكتى كەسپە 54 يۋان.

فەنيل كەتوندى نەسەپ اۋرۋىنا شالدىققان سابيلەرگە ارنالعان ازىق - تۇلىكتەر ەرەكشە قىمبات، ورتاشا باعاسى ادەتتەگى كۇرىش باعاسىنان 10 ەسە جوعارى.

ىلە وبلىسىنا توتە قاراستى اۋدان - قالالاردا جىل سايىن 20 مىڭعا جۋىق نارەستە ٴومىر ەسىگىن اشادى. كەلەشەك ۇرپاقتاردىڭ سالاماتتىق دەڭگەيىن جوعارىلاتۋ ٴۇشىن 2019 - جىلى ىلە وبلىسى «جاڭا تۋىلعان نارستەلەردىڭ دەنساۋلىق اقاۋسىزدىعىن سارالاپ تەكسەرۋ جوباسىن» شىعارىپ، جاڭا تۋىلعان نارەستەلەردە بولاتىن اۋرۋلاردى اقىسىز سارالاپ تەكسەرۋ نىسانىن اتقاردى. وسى جىلى ىلە وبلىستىق حالىق ۇكىمەتى، ىلە وبلىستىق ەمدەۋ - قامسىزداندىرۋ مەكەمەسى قۇجات شىعارىپ، شينجياڭ بويىنشا فەنيل كەتوندى نەسەپ اۋرىنا شالدىققانداردى وبلىسقا توتە قاراستى اۋدان - قالالاردىڭ نەگىزدىك ەمدەۋ قامسىزداندىرۋىنىڭ امبۋلاتوريادا ەسەپتەن كوتەرىلەتىن سوزىلمالى اۋرۋ تۇرىنە الدىمەن ەنگىزىپ، فەنيل كەتوندى نەسەپ اۋرۋىنا شالدىققاندارعا ارنالعان ازىقتىقتاردى قازىنا ەسەبىنەن كوتەرۋدى جۇزەگە اسىردى. بيىل ەلىمىز فەنيل كەتوندى نەسەپ اۋرۋىن تۇقىم قۋالايتىن گەندىك اۋرۋلار بويىنشا قۇتقارۋ - كومەكتەسۋ تۇرىنە ەنگىزدى، ٴاربىر ناۋقاس ون مىڭدا وتىز مىڭ يۋانعا جۋىق قۇتقارۋ قارجىسىن ٴوتىنىش ەتۋىنە بولادى

مەملەكەتتىڭ ابزال ساياساتىن تىلگە تيەك ەتكەندە ٴبيبىنۇر تۇراحۇن شەكسىز العىسىن ٴبىلدىردى. ايىنا ۇكىمەتتىڭ ەڭ تومەنگى تۇرمىستى قامتاماسىزداندىرۋ قوسىمشا قاراجاتىنان يگىلىكتەنۋدەن تىس، ەكى بالاسى تۇتىناتىن ارناۋلى ازىقتىققا جۇمسالاتىن قاراجاتى %90 تىك ولشەم بويىنشا ەسەپتەن كوتەرىلەدى. 

ٴبيبىنۇر تۇراحۇن بىلاي دەدى: ەكى بالامنىڭ ارناۋلى ازىقتىعىنا ايىنا 5 مىڭ يۋان قاراجات كەتەدى. ەگەر ەمدەۋ قامسىزداندىرۋى بويىنشا ەسەپتەن كوتەرمەسە، بۇل وتباسىمىزعا اۋىرىتپالىق بولار ەدى، ەمدەۋ قامسىزداندىرۋى ەكونوميكالىق اۋىرىتپالىعىمىزدى جەڭىلدەتتى، بۇل مەملەكەتتىڭ بىزگە جاساعان تەرەڭ قامقورلىعى.

(بالالار مەن اتا - انالارىنىڭ اتى بالامالانىپ الىندى)