باس بەتكە قايتۋ | 中文 ىلە اقپارات تورابىنا حوش كەلدىڭىزدەر!
ىلە اڭعارىنداعى كوركى كوز سۇرىندىرەتىن جابايى گۇلدەر
2021-03-25 12:57:50     كورىلىم:رەت كەلۋ قاينارى:ىلە گازەتى  جاۋاپتى رەداكتور:جازيرا بولاتباي قىزى

    حابارىن جازىپ، سۋرەتتەرىن تۇسىرگەن ءتىلشىمىز ليۋ چۇنشيڭ

    

    اتاعى الىسقا جەتكەن ىلە − شينجياڭعا ساياحاتتاي كەلگەن سىرت جەردىڭ ادامدارى ءۇشىن، ءسوزسىز، ات باسىن بۇرار جەرى. ۇزاق تاريحي مادەنيەتىنەن، كوركەم تابيعات كورىنىسىنەن، تاماشا ۇلتتىق سالت – داستۇرىنەن، الۋان ءتۇرلى جەرگىلىكتى وزگەشەلىكتەرىنەن تىس، ىلەنىڭ كوپ ءتۇرلى دارا جابايى وسىمدىكتەرى دە ءبىر كورۋگە ابدەن تاتيدى. اسىرەسە، جابايى گۇلدەرى كورگەن جاننىڭ كوز مەيىرىن قاندىرادى. قانشا ايتقانمەن، ادەمى نارسە كىمدى ەلىتتىرمەيدى دەيسىز!

    «ىلەدەگى سيرەك كەزەسەدەتىن باعالى، وزگەشە وسىمدىكتەر» كىتابىنداعى دەرەكتەرگە نەگىزدەلگەندە، ىلە ويپاتىنىڭ وزگەشە جاراتىلعان جەر بەدەرى باتىستان ويىساتىن جەر ورتا تەڭىزىنىڭ جىلى دا ىلعال اۋا اعىسىن توسىپ جانە ءسىمىرىپ الادى. تيانشان تاۋىنداعى مۇزدىق پەن قار سۋى دا ىلە اڭعارىن مول جەر بەتى سۋىمەن قامدايدى. ىلەنىڭ اۋا رايى جانعا جايلى، توپىراعى قۇنارلى، قوڭىرجاي بەلدەۋ قۋاڭ ءشول رايونىنداعى «ىلعالدى ارال»، بۇل ءوڭىر شينجياڭداعى وسىمدىك تۇرلەرى مەن گەنەتيكانىڭ ەڭ مول ايماعى ءارى ورتا ازيانىڭ تاۋلى وڭىرلەرىندەگى ورگانيزمنىڭ الۋان تۇرلەرى ەڭ كوپ شوعىرلانعان ءوڭىر سانالادى. بۇل اراعا شوق تۇتىكشەلى جابايى وسىمدىكتەردىڭ 54 تۇقىمداسى، 868 ءتۇرى، سيرەك كەزدەسەتىن، باعالى، قورعاۋعا الىنعان وسىمدىكتەردىڭ 41 تۇقىمداسى، 89 ءتۇرى تارالىپ، شينجياڭداعى ورگانيزمدەردىڭ الۋان تۇرلىلىگىن الدىمەن قورعاۋ رايونى جانە جۇڭگوداعى تۇتاس جەر شارىندىق مانگە يە قۇرلىقتىق ورگانيزمدەردىڭ الۋان تۇرلىلىگىن قورعاۋداعى 11 ءتۇرلى ءتۇيىندى رايوننىڭ بىرىنە اينالعان.

    2009 – جىلدان باستاپ مەن ىلەنىڭ تاۋ – وزەندەرىن ارالاپ، اپپارات كوزىمەن نەشە ون ءتۇرلى جابايى گۇلدى ەستەلىككە الدىم. مىنە، ەندى كاسىپتىك ماماندارمەن كەڭەسۋ، پىكىرلەسۋ ءارى «ىلەدەگى سيرەك كەزدەسەتىن باعالى، وزگەشە وسىمدىكتەر»، «جاڭادان شىعارىلعان ىلەنىڭ تابيعات جۋرنالى»، «باتىس تەرىستىكتەگى جابايى گۇلدەردى تاماشالاۋ قولدانباسى»، «جۇڭگونىڭ مەملەكەت جاعىراپياسى» سياقتى كاسىپتىك كىتاپتاردان، ماتەريالداردان ىزدەستىرۋ، سالىستىرۋ ارقىلى 22 ءتۇرلى ۇنەمى كەزدەسەتىن، تارالۋ اۋماعى كەڭ بولعان جابايى گۇلدەر البومىن رەتتەپ (ۋاقىت ءتارتىبى بويىنشا وسى ساندا 12 ءتۇرلى ۇنەمى كەزدەسەتىن جابايى گۇل تانىستىرىلدى)، وقىرماندى ەستەتيكادان ءلاززات الۋعا، عاجايىپ گۇلدەر الەمىنە باستاپ، كوز اياسىن كەڭەيتىپ، قاتىستى ءبىلىم بەرۋگە قۇلشىندىم.

 
 

جابايى سارعالداق

جابايى سارعالداق -- ءلالاگۇلى توبىنداعى ءلالاگۇلى تۇقىمداسىنىڭ سارعالداق تۋىستاسىنا جاتاتىن كوپ جىلدىق شىمدى وسىمدىك سانالادى. گۇلى ءبىرشاما ۇلكەن، ءبىراق جاپىراعى جۇقا، سارى ءتۇستى كەلەدى. ىلەدە نەگىزىنەن تيانشان سارعالداعى مەن ىلە سارعالداعى سياقتى ەكى ءتۇرى بار، جەرلىك تۇرعىندار «قارعا سارىمساق» دەپ اتايدى. ول تيانشاننىڭ سولتۇستىك بوكتەرىندەگى تەڭىز دەڭگەيىنەن 600 - 1500 مەتر كەلەتىن جازىق جانە الاسا تاۋلى وڭىردە وسەدى. 3 -ايدىڭ ورتا شەنىنەن باستاپ 5 -ايعا دەيىن گۇل اشادى، نارات، كولدەنەڭ، جابايى جاڭعاق سايى، تۋراسۋ سياقتى كورىنىس رايونىندا، تەكەس اۋدانى قاراجون سايى، اقتاس جايلاۋى، سونداي - اق تەڭىز دەڭگەيىنەن 1800 مەتر بيىكتىكتەگى موڭعۇلكۇرە ۇستىرتىنەن تۇگەل كەزىكتىرۋگە بولادى.

 
 

تيانشان قىزىل گۇلى

تيانشان قىزىل گۇلى -- كوكنار توبىنداعى كوكنار تۇقىمداسىنىڭ كوكنار تۋىستاسىنا جاتاتىن ءبىر جىلدىق شىمدى وسىمدىك، گۇل جاپىراقشاسىنىڭ تۇبىندەگى قارا ءتۇستى دوعاشا داقتى ەرەكشە بەلگى ەتەدى، ۇنەمى كەزدەسەتىن اۋماقتى تيانشان قىزىل گۇلىنىڭ بارلىعى دا وسى تۇردەگى قارا ساقينالى كوكنار سانالادى. ول ەلىمىزدە تەك شينجياڭدا، باسىم كوبى ىلەدە وسەدى. ونىڭ گۇل اشۋ كەزەڭى 10 كۇن بولادى. ءار جىلى 5 – ايدىڭ باسىنان 6 – ايدىڭ باسىنا دەيىن، باتىستا قورعاس اۋدانىنىڭ داشيگۋ، لۋساۋگۋ، سانگۇڭ، ساربۇلاق سياقتى جەرلەرىنەن باستاپ، قۇلجا قالاسىنىڭ بايانداي قالاشىعىن، قۇلجا اۋدانىنىڭ اۋليە اۋىلىن ەندەي ءوتىپ، شىعىستا نىلقى اۋدانىنىڭ مىس اۋىلى، كۇنەس اۋدانىنىڭ زەكتى، تالدى قالاشىقتارى، جىلقى فەرماسى، ونان سوڭ توعىزتاراۋدىڭ جىرعالاڭ، كولدەنەڭ سياقتى جەرلەرىندەگى بەتكەيلەر مەن اتىزداردا جايقالا اشىلادى.

 
 

اق ماقسارى گۇلى

اق ماقسارى گۇلى -- ءلالا گۇلى توبىنداعى جىلانقياق تۇقىمداسىنىڭ ماقسارى گۇلى تۋىستاسىنا جاتاتىن، كوپ جىلدىق شىمدى وسىمدىك، ونىڭ ساباعى ءبىرشاما الاسا، ادەتتە ون سانتيمەتردەن اسپايدى. تەڭىز دەڭگەيىنەن 1200 – 3000 مەتر بيىك بەتكەيلەردە جانە قايراڭداعى شوپتەسىن جەرلەردە وسەدى، شينجياڭعا، نەگىزىنەن ىلە وزەنى اڭعارىنا كوپ تارالعان. 3 – ايدىڭ باسىنان 4 – ايدىڭ ورتا مەزگىلىنە دەيىنگى ارالىقتا باتىستان شىعىسقا جانە وڭتۇستىككە قاراي ەكى رەت اشىلادى، ءۇيسىن تاۋىنىڭ ەتەگىنەن باستاپ، كولدەنەڭ كورىنىس رايونى، ۇلكەن مۇقىر كورىنىس تۇيىنىنە دەيىن، ونان سوڭ نارات كورىنىس رايونىنداعى اقوزەن جايلاۋىنا، قاراجون جايلاۋى مەن سەكى جايلاۋى سياقتى جەرلەرگە، ەڭ سوڭىندا موڭعۇلكۇرە ۇستىرتىنە دەيىنگى وڭىرلەردە اشىلادى.

 
 
سۇيەل ءشوپ
سۇيەل ءشوپ -- كوكنار توبىنداعى كوكنار تۇقىمداسىنىڭ سۇيەل ءشوپ تۋىستاسىنا ءتان ۇزاق جىلدىق شىمدى وسىمدىك. بيىكتىگى 30 - 60 سانتيمەتر، بالاما اتپەن اتالاتىن شەرمەنگۇل، سارى باس بەدە ءبارى تۇگەل ءدارى ءشوپ سانالادى. ول 5 -ايدان 6 -ايعا دەيىن گۇل اشادى، تەڭىز دەڭگەيىنەن 500 - 2200 مەتر بيىكتىكتەگى تاۋ قىراتى، شاتقالدى توعاي، جول ماڭى، تاس جاپسارى، تۇرعىن ءۇي ماڭىندا وسەدى، نەگىزىنەن چاپچال اۋدانىنىڭ اۋليە شوقى ورمان باقشاسى، ءۇيسىن تاۋ ەتەگىندەگى جىراعا تارالعان.

 
 

قار شۇعا گۇلى

قار شۇعا گۇلى -- شۇعا توبىنداعى شۇعا تۇقىمداسىنىڭ شۇعا تۋىستاسىنا جاتاتىن كوپ جىلدىق شىمدى وسىمدىك. كوكتەمدە گۇل اشىپ، گۇل اشۋ مەرزىمى 4 -ايدان 5 -ايعا دەيىن جالعاسادى، گۇل ءتۇسى تولىق، گۇل اشۋ مەرزىمى ۇزاق بولىپ، جوعارى تاماشالاۋ قۇنىنا يە. ول ىلەنىڭ تاۋلى جايىلىمىندا، زاڭعار تاۋ شىم توپىراعىندا، وزەن اڭعارىندا، توعان جاعاسى جانە كول ماڭىندا وسەدى، نارات، قاراجون، تۋراسۋ سياقتى كورىنىس رايونى مەن اقتاس، قاراجون جايلاۋى سياقتى وڭىرلەرگە كەڭ تارالعان.

 
 
كوكنار
كوكنار -- كوكنار توبىنداعى كوكنار تۇقىمداسىنىڭ كوكنار تۋىستاسىنا ءتان ۇزاق جىلدىق شىمدى وسىمدىك. 5 -ايدان 6 -ايعا دەيىن گۇل اشادى، گۇل ءتاجى قىزىل، ديامەترى 4.5 سانتيمەتر، گۇل جاپىراقشاسى جاڭبرلىق ءپىىشندى، بالاما اتپەن اتالاتىن كوكنار، دوڭگەلەك قارا كوكناردان اۋمايدى. ول نەگىزىنەن تەڭىز دەڭگەيىنەن تومەن سولتۇستىك قىراتتى وڭىرگە جانە قۇلجا اۋدانى اۋليە اۋىلى، قورعاس اۋدانى جىبەك جولى اۋىل شارۋاشىلىق ءۇزىم باقشاسى، كۇنەس اۋدانى جىلقى فەرماسى، توعىزتاراۋ اۋدانى جىرعالاڭ اۋىلى، كولدەنەڭ قالاشىعى سياقتى جەرلەرگە تارالىپ، ورمان، اڭىزداردىڭ جاعالاۋىنان كەزىكتىرۋگە بولادى.

جوڭعار جارىقگۇلى
جارىقگۇل -- سارعالداق توبىنداعى سارعالداق تۇقىمداسىنىڭ سارعالداق تۋىستاسىنا ءتان ۇزاق جىلدىق شىمدى وسىمدىك. ساباعىنىڭ بيىكتىگى 20 - 40 سانتيمەتر، 5 -ايدىڭ ورتا شەنىنەن 7 -ايعا دەيىن گۇل اشادى، گۇلدىڭ ديامەترى ۇلكەن، گۇل ءتۇسى اشىق، گۇل اشۋ مەرزىمى ۇزاق.تەڭىز دەڭگەيىنەن 1700 - 2400 مەتر بيىكتىكتەگى كوگالدى ورمان جانە ورمان ەتەگىندە وسەدى، قورعاس اۋدانى مەن قۇلجا قالاسىنىڭ ارالىعىنداعى كولدەنەڭ سۋ جايلاۋى، سونداي -اق تاڭبالى، نارات، قاراجون، تۋراسۋ، شاشى، كولدەنەڭ، شاتى سياقتى كورىنىس رايوندارىندا كەزىكتىرۋگە بولادى.

 
 
قازجۋا
قازجۋا -- ءلالاگۇلى توبىنداعى ءلالا تۇقىمداسىنىڭ قازجۋا تۋىستاسىنا ءتان كوپ جىلدىق شوپتەسىن وسىمدىك. بيىكتىگى 10 - 25 سانتيمەتر، جىڭىشكە تاسپا جاپىراقتى، مايدا سارى گۇل اشادى. نەگىزىنەن يەندە، توعايدا نە شالعىن اراسىندا وسەدى، 3 -ايدىڭ باسىنان 5 -ايعا دەيىن قورعاس اۋدانىنىڭ جۇڭحۋا فۋشوۋ تاۋى كورىنىس رايونىندا، چاپچال سىبە اۆتونوميالى اۋدانى ءۇيسىن تاۋى باۋرايىنداعى اۋليە شوقى كورىنىس رايونىندا، كەن اۋىلىنداعى ورمان - توعايلاردا ءبىر - بىرلەپ اشىلادى.

 
 
جابايى شۇعىنىق
جابايى شۇعىنىق -- سارعالداق توبى شۇعىنىق تۇقىمداسىنىڭ شۇعىنىق تۋىستاسىنا جاتاتىن (كەيبىرەۋلەر مۋدان تۇقىمداسىنىڭ شۇعىنىق تۋىستاسىنا ءتان دەيدى) كوپ جىلدىق شوپتەسىن وسىمدىك. 5 -، 6 - ايلاردا گۇل اشادى، تەڭىز دەڭگەيىنەن 1000 - 2100 مەتر بيىكتەگى تاۋلى يەندە نەمەسە بەتكەيلى جايىلىمداردا، كۇنگەيلى بۇتا - بۇرگەن اراسىنا، جايلاۋ جانە بەتكەيلەرگە وسەدى. قازىر نەگىزىنەن چاپچال سىبە اۆتونوميالى اۋدانىنداعى اۋليە شوقى ورمان باقشاسىندا، كەن اۋىلىنىڭ سۋاسۋ سايىندا جانە ۇلكەنبۋرا قالاشىعىنىڭ قوڭقاي سايىندا شىعاتىنى بەلگىلى. بۇدان باسقا قورعاس اۋدانىنىڭ جۇڭحۋا فۋشوۋ تاۋىندا، قۇلجا اۋدانىنىڭ تۋراسۋ جايلاۋى، توعىزتاراۋ اۋدانىنىڭ ءتالىم ورمان باقشاسى سياقتى كورىنىس رايوندارىندا وسەدى.

 
 

بوتا كوز

بوتا كوز -- تۇتىكشە گۇلدەر توبىنداعى ايلاۋىق تۇقىمداسىنىڭ بوتاكوز تۋىستاسىنا ءتان كوپ جىلدىق شوپتەسىن وسىمدىك. بيىكتىگى 20 دا 45 سانتيمەتر كەلەتىن ادەمى كوك ءتۇستى جابايى گۇل، 5 -ايدان 6 -ايعا دەيىن گۇل اشادى. بوتا كوز ادەتتە تاۋداعى توعاي جاعاسىندا نە يەندە، بەتكەيلەردە ياكي سايلارداعى شالعىن اراسىندا وسەدى. ىلەدە نەگىزىنەن قاراجون، شاشى، تاڭبالى، نارات سياقتى كورىنىس رايوندارىندا مول. بۇدان باسقا قۇلجا اۋدانىنىڭ اۋليە اۋىلى، قورعاس اۋدانىنىڭ سانگۇڭ حۇيزۋ اۋىلى مەن لۋساۋگۋ قالاشىعى سياقتى جەرلەردەن تابىلادى.

 
 

اسقار تاۋ شىتىر قىشىسى

اسقار تاۋ شىتىر قىشىسى -- كوكنار توبىنداعى ايقاس گۇل تۇقىمىنىڭ شىتىر قىشى تۋىستاسىنا ءتان كوپ جىلدىق شوپتەسىن وسىمدىك. بيىكتىگى 3 - 10 سانتيمەتر، 5 -ايدا گۇلدەيدى، گۇل كۇلتەسى كۇلگىن ءتۇستى، كولدەنەڭ سوپاقشا بولادى. تەڭىز دەڭگەيىنەن 1500 - 2000 مەتر بيىكتەگى تاۋ بەتكەيىندەگى كوگالدا نەمەسە سازداۋىتتا وسەدى. اسقار تاۋ شىتىر قىشىسىنا ۇقسايتىنداردان تاعى اجىك شىتىر قىشىسى، ۇساق گۇلدى شىتىر قىشىسى، سىبەريا شىتىر قىشىسى سياقتىلار بار. قازىر بايقالعان اسقار تاۋ شىتىر قىشىسى نەگىزىنەن تەكەستىڭ قاراساي جايلاۋىندا وسەدى.

 
 
قالتاگۇل
قالتاگۇل -- سارعالداق توبىنداعى سارعالداق تۇقىمداسىنىڭ قالتاگۇل تۋىستاسىنا ءتان كوپ جىلدىق شوپتەسىن وسىمدىك. جاپىراعى دوڭگەلەك، بۇيرەكشە نە جۇرەكشە دوڭگەلەك پىشىندە بولادى. ىلەنىڭ جايلاۋلارىندا كوپ كەزدەسەدى، جەرگىلىكتى حالىق «سارى گۇل» دەپ تە اتايدى. 5 -ايدان 6 -ايعا دەيىن گۇل اشادى، تەڭىز دەڭگەيىنەن 1000 - 2500 مەتر بيىك تاۋلى وڭىردە، نەگىزىنەن نارات، قاراجون، تاڭبالى، تۋراسۋ، شاشى سياقتى كورىنىس رايونداردا جانە تەكەستىڭ قاراساي، اقتاس جايلاۋلارىندا كوپ ۇشىراسادى.