حابارىن جازىپ، سۋرەتتەرىن تۇسىرگەن ءتىلشىمىز ليۋ چۇنشيڭ
اتاعى الىسقا جەتكەن ىلە − شينجياڭعا ساياحاتتاي كەلگەن سىرت جەردىڭ ادامدارى ءۇشىن، ءسوزسىز، ات باسىن بۇرار جەرى. ۇزاق تاريحي مادەنيەتىنەن، كوركەم تابيعات كورىنىسىنەن، تاماشا ۇلتتىق سالت – داستۇرىنەن، الۋان ءتۇرلى جەرگىلىكتى وزگەشەلىكتەرىنەن تىس، ىلەنىڭ كوپ ءتۇرلى دارا جابايى وسىمدىكتەرى دە ءبىر كورۋگە ابدەن تاتيدى. اسىرەسە، جابايى گۇلدەرى كورگەن جاننىڭ كوز مەيىرىن قاندىرادى. قانشا ايتقانمەن، ادەمى نارسە كىمدى ەلىتتىرمەيدى دەيسىز!
«ىلەدەگى سيرەك كەزەسەدەتىن باعالى، وزگەشە وسىمدىكتەر» كىتابىنداعى دەرەكتەرگە نەگىزدەلگەندە، ىلە ويپاتىنىڭ وزگەشە جاراتىلعان جەر بەدەرى باتىستان ويىساتىن جەر ورتا تەڭىزىنىڭ جىلى دا ىلعال اۋا اعىسىن توسىپ جانە ءسىمىرىپ الادى. تيانشان تاۋىنداعى مۇزدىق پەن قار سۋى دا ىلە اڭعارىن مول جەر بەتى سۋىمەن قامدايدى. ىلەنىڭ اۋا رايى جانعا جايلى، توپىراعى قۇنارلى، قوڭىرجاي بەلدەۋ قۋاڭ ءشول رايونىنداعى «ىلعالدى ارال»، بۇل ءوڭىر شينجياڭداعى وسىمدىك تۇرلەرى مەن گەنەتيكانىڭ ەڭ مول ايماعى ءارى ورتا ازيانىڭ تاۋلى وڭىرلەرىندەگى ورگانيزمنىڭ الۋان تۇرلەرى ەڭ كوپ شوعىرلانعان ءوڭىر سانالادى. بۇل اراعا شوق تۇتىكشەلى جابايى وسىمدىكتەردىڭ 54 تۇقىمداسى، 868 ءتۇرى، سيرەك كەزدەسەتىن، باعالى، قورعاۋعا الىنعان وسىمدىكتەردىڭ 41 تۇقىمداسى، 89 ءتۇرى تارالىپ، شينجياڭداعى ورگانيزمدەردىڭ الۋان تۇرلىلىگىن الدىمەن قورعاۋ رايونى جانە جۇڭگوداعى تۇتاس جەر شارىندىق مانگە يە قۇرلىقتىق ورگانيزمدەردىڭ الۋان تۇرلىلىگىن قورعاۋداعى 11 ءتۇرلى ءتۇيىندى رايوننىڭ بىرىنە اينالعان.
2009 – جىلدان باستاپ مەن ىلەنىڭ تاۋ – وزەندەرىن ارالاپ، اپپارات كوزىمەن نەشە ون ءتۇرلى جابايى گۇلدى ەستەلىككە الدىم. مىنە، ەندى كاسىپتىك ماماندارمەن كەڭەسۋ، پىكىرلەسۋ ءارى «ىلەدەگى سيرەك كەزدەسەتىن باعالى، وزگەشە وسىمدىكتەر»، «جاڭادان شىعارىلعان ىلەنىڭ تابيعات جۋرنالى»، «باتىس تەرىستىكتەگى جابايى گۇلدەردى تاماشالاۋ قولدانباسى»، «جۇڭگونىڭ مەملەكەت جاعىراپياسى» سياقتى كاسىپتىك كىتاپتاردان، ماتەريالداردان ىزدەستىرۋ، سالىستىرۋ ارقىلى 22 ءتۇرلى ۇنەمى كەزدەسەتىن، تارالۋ اۋماعى كەڭ بولعان جابايى گۇلدەر البومىن رەتتەپ (ۋاقىت ءتارتىبى بويىنشا وسى ساندا 12 ءتۇرلى ۇنەمى كەزدەسەتىن جابايى گۇل تانىستىرىلدى)، وقىرماندى ەستەتيكادان ءلاززات الۋعا، عاجايىپ گۇلدەر الەمىنە باستاپ، كوز اياسىن كەڭەيتىپ، قاتىستى ءبىلىم بەرۋگە قۇلشىندىم.
جابايى سارعالداق
جابايى سارعالداق -- ءلالاگۇلى توبىنداعى ءلالاگۇلى تۇقىمداسىنىڭ سارعالداق تۋىستاسىنا جاتاتىن كوپ جىلدىق شىمدى وسىمدىك سانالادى. گۇلى ءبىرشاما ۇلكەن، ءبىراق جاپىراعى جۇقا، سارى ءتۇستى كەلەدى. ىلەدە نەگىزىنەن تيانشان سارعالداعى مەن ىلە سارعالداعى سياقتى ەكى ءتۇرى بار، جەرلىك تۇرعىندار «قارعا سارىمساق» دەپ اتايدى. ول تيانشاننىڭ سولتۇستىك بوكتەرىندەگى تەڭىز دەڭگەيىنەن 600 - 1500 مەتر كەلەتىن جازىق جانە الاسا تاۋلى وڭىردە وسەدى. 3 -ايدىڭ ورتا شەنىنەن باستاپ 5 -ايعا دەيىن گۇل اشادى، نارات، كولدەنەڭ، جابايى جاڭعاق سايى، تۋراسۋ سياقتى كورىنىس رايونىندا، تەكەس اۋدانى قاراجون سايى، اقتاس جايلاۋى، سونداي - اق تەڭىز دەڭگەيىنەن 1800 مەتر بيىكتىكتەگى موڭعۇلكۇرە ۇستىرتىنەن تۇگەل كەزىكتىرۋگە بولادى.
تيانشان قىزىل گۇلى
تيانشان قىزىل گۇلى -- كوكنار توبىنداعى كوكنار تۇقىمداسىنىڭ كوكنار تۋىستاسىنا جاتاتىن ءبىر جىلدىق شىمدى وسىمدىك، گۇل جاپىراقشاسىنىڭ تۇبىندەگى قارا ءتۇستى دوعاشا داقتى ەرەكشە بەلگى ەتەدى، ۇنەمى كەزدەسەتىن اۋماقتى تيانشان قىزىل گۇلىنىڭ بارلىعى دا وسى تۇردەگى قارا ساقينالى كوكنار سانالادى. ول ەلىمىزدە تەك شينجياڭدا، باسىم كوبى ىلەدە وسەدى. ونىڭ گۇل اشۋ كەزەڭى 10 كۇن بولادى. ءار جىلى 5 – ايدىڭ باسىنان 6 – ايدىڭ باسىنا دەيىن، باتىستا قورعاس اۋدانىنىڭ داشيگۋ، لۋساۋگۋ، سانگۇڭ، ساربۇلاق سياقتى جەرلەرىنەن باستاپ، قۇلجا قالاسىنىڭ بايانداي قالاشىعىن، قۇلجا اۋدانىنىڭ اۋليە اۋىلىن ەندەي ءوتىپ، شىعىستا نىلقى اۋدانىنىڭ مىس اۋىلى، كۇنەس اۋدانىنىڭ زەكتى، تالدى قالاشىقتارى، جىلقى فەرماسى، ونان سوڭ توعىزتاراۋدىڭ جىرعالاڭ، كولدەنەڭ سياقتى جەرلەرىندەگى بەتكەيلەر مەن اتىزداردا جايقالا اشىلادى.
اق ماقسارى گۇلى
اق ماقسارى گۇلى -- ءلالا گۇلى توبىنداعى جىلانقياق تۇقىمداسىنىڭ ماقسارى گۇلى تۋىستاسىنا جاتاتىن، كوپ جىلدىق شىمدى وسىمدىك، ونىڭ ساباعى ءبىرشاما الاسا، ادەتتە ون سانتيمەتردەن اسپايدى. تەڭىز دەڭگەيىنەن 1200 – 3000 مەتر بيىك بەتكەيلەردە جانە قايراڭداعى شوپتەسىن جەرلەردە وسەدى، شينجياڭعا، نەگىزىنەن ىلە وزەنى اڭعارىنا كوپ تارالعان. 3 – ايدىڭ باسىنان 4 – ايدىڭ ورتا مەزگىلىنە دەيىنگى ارالىقتا باتىستان شىعىسقا جانە وڭتۇستىككە قاراي ەكى رەت اشىلادى، ءۇيسىن تاۋىنىڭ ەتەگىنەن باستاپ، كولدەنەڭ كورىنىس رايونى، ۇلكەن مۇقىر كورىنىس تۇيىنىنە دەيىن، ونان سوڭ نارات كورىنىس رايونىنداعى اقوزەن جايلاۋىنا، قاراجون جايلاۋى مەن سەكى جايلاۋى سياقتى جەرلەرگە، ەڭ سوڭىندا موڭعۇلكۇرە ۇستىرتىنە دەيىنگى وڭىرلەردە اشىلادى.
قار شۇعا گۇلى
قار شۇعا گۇلى -- شۇعا توبىنداعى شۇعا تۇقىمداسىنىڭ شۇعا تۋىستاسىنا جاتاتىن كوپ جىلدىق شىمدى وسىمدىك. كوكتەمدە گۇل اشىپ، گۇل اشۋ مەرزىمى 4 -ايدان 5 -ايعا دەيىن جالعاسادى، گۇل ءتۇسى تولىق، گۇل اشۋ مەرزىمى ۇزاق بولىپ، جوعارى تاماشالاۋ قۇنىنا يە. ول ىلەنىڭ تاۋلى جايىلىمىندا، زاڭعار تاۋ شىم توپىراعىندا، وزەن اڭعارىندا، توعان جاعاسى جانە كول ماڭىندا وسەدى، نارات، قاراجون، تۋراسۋ سياقتى كورىنىس رايونى مەن اقتاس، قاراجون جايلاۋى سياقتى وڭىرلەرگە كەڭ تارالعان.
بوتا كوز
بوتا كوز -- تۇتىكشە گۇلدەر توبىنداعى ايلاۋىق تۇقىمداسىنىڭ بوتاكوز تۋىستاسىنا ءتان كوپ جىلدىق شوپتەسىن وسىمدىك. بيىكتىگى 20 دا 45 سانتيمەتر كەلەتىن ادەمى كوك ءتۇستى جابايى گۇل، 5 -ايدان 6 -ايعا دەيىن گۇل اشادى. بوتا كوز ادەتتە تاۋداعى توعاي جاعاسىندا نە يەندە، بەتكەيلەردە ياكي سايلارداعى شالعىن اراسىندا وسەدى. ىلەدە نەگىزىنەن قاراجون، شاشى، تاڭبالى، نارات سياقتى كورىنىس رايوندارىندا مول. بۇدان باسقا قۇلجا اۋدانىنىڭ اۋليە اۋىلى، قورعاس اۋدانىنىڭ سانگۇڭ حۇيزۋ اۋىلى مەن لۋساۋگۋ قالاشىعى سياقتى جەرلەردەن تابىلادى.
اسقار تاۋ شىتىر قىشىسى
اسقار تاۋ شىتىر قىشىسى -- كوكنار توبىنداعى ايقاس گۇل تۇقىمىنىڭ شىتىر قىشى تۋىستاسىنا ءتان كوپ جىلدىق شوپتەسىن وسىمدىك. بيىكتىگى 3 - 10 سانتيمەتر، 5 -ايدا گۇلدەيدى، گۇل كۇلتەسى كۇلگىن ءتۇستى، كولدەنەڭ سوپاقشا بولادى. تەڭىز دەڭگەيىنەن 1500 - 2000 مەتر بيىكتەگى تاۋ بەتكەيىندەگى كوگالدا نەمەسە سازداۋىتتا وسەدى. اسقار تاۋ شىتىر قىشىسىنا ۇقسايتىنداردان تاعى اجىك شىتىر قىشىسى، ۇساق گۇلدى شىتىر قىشىسى، سىبەريا شىتىر قىشىسى سياقتىلار بار. قازىر بايقالعان اسقار تاۋ شىتىر قىشىسى نەگىزىنەن تەكەستىڭ قاراساي جايلاۋىندا وسەدى.