ماقالاسىن جازىپ، سۋرەتتەرىن تۇسىرگەن ءتىلشىمىز ليۋ چۇنشيڭ
ىلەنىڭ جابايى گۇلدەرى جونىندە ايتپاساق بولماس.
ىلەنىڭ جابايى گۇلدەرىنىڭ قاراپايىمدىلىعى سونشالىق، تىرشىلىك مۇمكىندىگى بار جەردىڭ بارلىعىندا ءوسىپ – ونە بەرەدى. ولار مەيلى شەت – شەكاراسىنا كوز جەتپەس ساحارادا، داقىلدار جايقالا وسكەن اتىزدا، ءتىپتى، جالاما – جارتاستا، قۇلاعان داۋالداردىڭ بۇرىشىندا بولسىن، ايتەۋىر شوق- شوق بولىپ جايقالىپ تۇرادى. ءار رەت وسى جابايى گۇلدەردى قاپەلىمدە جولىقتىرىپ قالعانىمدا ۇقساماعان سەزىمگە بولەنەمىن. سۇلۋلىق، تاڭعاجايىپ، تاڭدانىس، تەبىرەنىس... ءبارى دە بار.
بالا كەزىمىزدە كوكتەم ماۋسىمىندا ءار كۇنى وقۋدان تاراي سالىسىمەن ۇنەمى 3 - 5 سەرىگىمىزبەن ۋاعدالاسىپ الىپ، اتىزعا، ورمان اراسىنا بارىپ باقباق، جۇمىرشاق سياقتى جابايى كوكونىس قازاتىن ەدىك. جول بويىنداعى سارى ءتۇستى باقباق گۇلىن، كوك ءتۇستى استرا گۇلىن قۋالاي تەرىپ، كەيدە قىزىق قۋىپ، كەيدە وتىرا قالىپ شۇيىركەلەسەتىنبىز، ءبارى دە تاماشا ءبىر ەستەمەلەر ەدى. ول كەزدە گۇل تاماشالاۋدى بىلگەندى قويىپ، گۇلدەردىڭ اتىن دا ۇقپايتىنبىز، تەك جالاڭ عانا قىزىعۋشىلىق ەدى.
ارادا كوپ جىل وتكەننەن سوڭ 2009 – جىلى العاش رەت سەيىلدەپ اۋليە شوقى ورمان باقشاسىنا (بۇرىنعى ۇلكەنبۋرا ورمان باقشاسى) بارىپ، قىزىل قوڭىر ءتۇستى ۇلكەن جابايى شۇعىنىق، ۇلكەن اۋماقتاعى سارى ءتۇستى قالتاگۇل، جارىقگۇل، كوك ءتۇستى باۋراعىش بوتاكوز سياقتىلاردى كورىپ، تابيعات دۇنيەسىندە وسىنشاما كوپ جابايى گۇل بارلىعىنا، ءتۇرىنىڭ كوپ، ءتۇسىنىڭ الۋان، سانىنىڭ مول ەكەندىگىنە كوز جەتكىزىپ، كوپ جىلعى قاتىپ – سەمگەن ويىمنان ارىلدىم. ال ودان كەيىن دە كوپتەگەن جەرلەرگە بارىپ، ءتىپتى دە كوپ جابايى گۇلدەردى ەستەلىككە الىپ، سۋرەتكە ءتۇسىرىپ، جابايى گۇل جونىندە ءتىپتى دە كوپ بىلىمگە يە بولدىم. مىسالى، كىشكەنە كەزىمدە ۇنەمى كورەتىن استرا گۇلىنىڭ عىلمي اتاۋى جىلانقياق، ال تاعى ءبىر ءتۇرلى اق ءتۇستى ۇلكەن گۇل جاپىراقشاسىن بەتكە جاپسىرۋعا بولاتىن جابايى گۇلدىڭ اتى اق گۇلدى قۇلقايىر، تاعى ءبىر ۋىتتى جابايى گۇلدىڭ ساسىق مەڭدۋانا ەكەندىگىن ءبىلدىم. وسىلايشا كورگەنىم كوبەيىپ، ءبىلىمىم تولىقتانا ءتۇستى، وسى گۇلدەردى دە بارعان سايىن ۇناتتىم.
ىلە كوبىندە شينجياڭنىڭ گۇلباعى دەپ اتالادى، وزگەشە تابيعاتى، كليمات ورتاسى بۇل ارانى جابايى گۇلدەر وسەتىن جەر ۇيىققا اينالدىرعان. جۇڭگو عىلىم اكادەمياسى شينجياڭ ەكولوگيا جانە جاعىراپيا زەرتتەۋ ورنىنىڭ زەرتتەرمەنى ي لينكى قۇراستىرعان «ىلەدەگى سيرەك كەزەسەدەتىن باعالى، وزگەشە وسىمدىكتەر» اتتى كىتاپتا ىلەدە شوق تۇتىكشەلى جابايى وسىمدىكتەردىڭ 54 تۇقىمداسى، 868 ءتۇرى، سيرەك كەزدەسەتىن، باعالى، قورعاۋعا الىنعان وسىمدىكتەردىڭ 41 تۇقىمداسى، 89 ءتۇرى تارالىپ، شينجياڭداعى ورگانيزمدەردىڭ الۋان تۇرلىلىگىن الدىمەن قورعاۋ رايونى جانە جۇڭگوداعى تۇتاس جەر شارىندىق مانگە يە قۇرلىقتىق ورگانيزمدەردىڭ الۋان تۇرلىلىگىن قورعاۋداعى 11 ءتۇيىندى رايوننىڭ بىرىنە اينالعاندىعى جازىلعان. ونىڭ لي دۋمەن بىرلىكتە قۇراستىرىپ جازعان «شينجياڭداعى جابايى وسىمدىكتەر سۋرەتتى البومى» اتتى كىتابىندا ىلەگە ءتان كوپتەگەن جابايى وسىمدىكتەر ەستەلىككە الىنعان، بۇدان ونىڭ ىلەنىڭ جابايى گۇلدەرىنە بولعان قىزىعۋىن بايقاۋعا بولادى.
وسىمدىك ماماندارىنىڭ تۇسىندىرمەسى بولعان سوڭ كوپشىلىك گۇل تاماشالاۋدا گۇلدەردىڭ اتىن ءبىلىپ، گۇل جاپىراقشاسىن، گۇل قاۋىزىن بارلاپ بايقاي الادىءارى ولاردىڭ ءتۇرى، قاسيەتى سياقتىلاردى دا بىلە الادى. وقىساڭ كىتاپ توم – تومداپ، باساسىڭ جول شاقىرىمداپ. ەجەلدەن تارتىپ سىرتقا شىعىپ سەيىلدەۋ - كوز ايانى كەڭەيتۋدەگى بىردەن – ءبىر تالعام سانالادى. قازىردەن باستاپ، مىناۋ جادىراعان شۋاقتى كوكتەمدە كونە كوز دوستارىڭىزدى، اتا – انالارىڭىزدى، بالا – شاعاڭىزدى الىپ سىرتقا شىعىپ سەيىل قۇرىڭىز، ىلەگە كەلىپ، ايلاپ جالعاساتىن گۇل سالتاناتىن تاماشالاڭىز، تەك ءبىر رەت بولسا دا، بۇل ءسىز ءۇشىن دەمالۋ ورايى، اۋەلى ءبىلىم ۇيرەنەسىز!
ىلە سارى قوتىر گۇلى - كوكنار توبىنداعى كوكنار تۇقىمداسىنىڭ سارى قوتىر گۇلى تۋىستاسىنا جاتاتىن كوپ جىلدىق شىمدى وسىمدىك. بيىكتىگى 30 - 50 سانتيمەتر، 5 - ايدان 6 - ايعا دەيىن گۇل اشادى، ونىڭ ءون بويى تۇگەل ءدارى. قىزۋ قايتارۋ، قابىنۋدى قايتارىپ، اۋرۋدى باسەيتۋ، قۇرت ءولتىرۋ رولى بار.
ىلە سارى قوتىر گۇلى تەڭىز دەڭگەيىنەن 800 - 1500 مەتر بيىك قۋ مەديەن جانە جايلاۋداعى بەتكەيلەردە، جازىقتا جانە جىرالاردا وسەدى، چاپچال سىبە اۆتونوميالى اۋدانىنىڭ اۋليە شوقى ورمان باقشاسى، قۇلجا اۋدانىنىڭ اۋليە جايلاۋى، نىلقى اۋدانىنىڭ تاڭبالى كورىنىس رايونى سياقتى جەرلەردەن كەزىكتىرۋگە بولادى.
قوزىگۇل - ۇكىكوز توبىنداعى قوزىگۇل تۇقىمداسىنىڭ قوزىگۇل تۋىستاسىنا جاتاتىن كوپ جىلدىق شىمدى وسىمدىك. ساباعىنىڭ بيىكتىگى 20 - 25 سانتيمەتر، كەيبىرەۋىنىڭ ساباعىنىڭ بيىكتىگى 40 سانتيمەتر كەلەدى، 5 -ايدان 7 -ايعا دەيىن گۇل اشادى، گۇل بۇتاقتارى جىڭىشكە، جايىلىپ نەمەسە سالبىراپ تۇرادى، ول - گۇل ءتاجى قىزىل قوڭىر ءتۇستى ەرەكشە عاجايىپ جابايى گۇل.
قوزىگۇل تەڭىز دەڭگەيىنەن 2000 مەتر بيىك تاۋلى جەرلەردەگى شالعىندىقتا، شىرشا اعاشىنىڭ ساياسىندا جانە ورمان اراسىنداعى بوس جەرلەردە وسەدى. ىلەدەگى قۇلجا - موڭعۇلكۇرە تاس جولى اۋليە شوقى باۋرايىندا وسەتىندىگى بايقالدى، ول جارتاس جاقپارلارىنان ءوسىپ شىعاتىن ەرەكشە ءتوزىمدى وسىمدىك.
سيرەك گۇلدى روزا - روزا گۇلى توبىنداعى روزا گۇلى تۇقىمداسىنىڭ روزا گۇلى تۋىستاسىنا جاتاتىن، جاپىراق تاستايتىن بۇرگەندى وسىمدىك. بيىكتىگى 1 – 2 مەتر، 5 -، 6 – ايلاردا گۇل اشادى، گۇل جاپىراقشاسى اق ءتۇستى، كەيدە قىزىل ءتۇستى بولاتىن حوش ءيىستى ءىرى تيپتەگى جابايى گۇل – ءشوپ. ول كوبىندە تەڭىز دەڭگەيىنەن بيىكتىگى 500 – 1500 مەتر جەرلەردەگى شالعىندىقتا، جىلعا بويلارىندا نەمەسە وزەن اڭعارىنىڭ ماڭايىندا وسەدى. جۇڭگونىڭ شينجياڭ رايونىندا كوپ كەزدەسەدى، ءۇيسىن تاۋىنىڭ ەتەگىندەگى چاپچال سىبە اۆتونوميالى اۋدانىنداعى شەجىن جىلعاسى، ورتەڭ جىلعاسى سياقتى كوپتەگەن تاۋ جىلعالارىنىڭ بارىندە بار.
بۇيراقۇلاق - كىندىك تۇقىم توبىنداعى قالامپىر تۇقىمداسىنىڭ بۇيراقۇلاق تۋىستاسىنا جاتاتىن كوپ جىلدىق شىمدى وسىمدىك. بيىكتىگى 10 - 35 سانتيمەتر، 5 -ايدان 7 -ايعا دەيىن اق ءتۇستى گۇل اشادى، ول قاڭتار ايىنداعى بويجەتكەندەردىڭ باق گۇلى دەپ اتالادى.
بۇيراقۇلاق تەڭىز دەڭگەيىنەن 1200 - 2600 مەتر بيىك بەتكەيدەگى شىمداۋىتتاردا نەمەسە شابىندىقتا، توعايدا جانە قىراتتاردا وسەدى. قورعاس قالاسى مەن قۇلجا قالاسىنىڭ ارالىعىنداعى كولدەنەڭ سۋ جايلاۋى، قاراجون ساحاراسى، تاڭبالى، تۋراسۋ سياقتى كورىنىس رايوندارىنان ۇنەمى كەزىكتىرۋگە بولادى.
تيانشان سارى اندىزى - قوڭىراۋگۇل توبىنداعى كۇرەڭكەي تۇقىمداسىنىڭ سارى اندىز تۋىستاسىنا جاتاتىن كوپ جىلدىق شىمدى وسىمدىك. ونىڭ ساباعى ءتۇزۋ ءوسىپ، بيىكتىگى 60 سانتيمەترگە جەتەدى، 7 -ايدان 8 -ايعا دەيىن گۇل اشادى، تىلشەگۇلى سارى ءتۇستى، ءبىرشاما جاي گۇل اشاتىن جابايى گۇل ەسەپتەلەدى.
تيانشان سارى اندىزى شينجياڭعا تارالعان، تەڭىز دەڭگەيىنەن 800 - 3200 بيىك تەرىسكەيلەردەگى نۋلى بۇتا - بۇرگەن اراسىندا، بەتكەيدەگى شىمداۋىتتاردا، ورمان اراسىندا جانە ۇستىرتتەردەگى شىمداۋىتتاردا وسەدى، موڭعۇلكۇرە اۋدانىنىڭ شاتى، تەكەس اۋدانىنىڭ قاراجون، توعىزتاراۋ اۋدانىنىڭ شاشى سياقتى كورىنىس رايوندارىنان ۇنەمى كەزىكتىرۋگە بولادى.
سيرەك گۇلدى روزا - روزا گۇلى توبىنداعى روزا گۇلى تۇقىمداسىنىڭ روزا گۇلى تۋىستاسىنا جاتاتىن، جاپىراق تاستايتىن بۇرگەندى وسىمدىك. بيىكتىگى 1 – 2 مەتر، 5 -، 6 – ايلاردا گۇل اشادى، گۇل جاپىراقشاسى اق ءتۇستى، كەيدە قىزىل ءتۇستى بولاتىن حوش ءيىستى ءىرى تيپتەگى جابايى گۇل – ءشوپ. ول كوبىندە تەڭىز دەڭگەيىنەن بيىكتىگى 500 – 1500 مەتر جەرلەردەگى شالعىندىقتا، جىلعا بويلارىندا نەمەسە وزەن اڭعارىنىڭ ماڭايىندا وسەدى. جۇڭگونىڭ شينجياڭ رايونىندا كوپ كەزدەسەدى، ءۇيسىن تاۋىنىڭ ەتەگىندەگى چاپچال سىبە اۆتونوميالى اۋدانىنداعى شەجىن جىلعاسى، ورتەڭ جىلعاسى سياقتى كوپتەگەن تاۋ جىلعالارىنىڭ بارىندە بار.
دەگەلەك - قۇتان ءشوپ تۇرىندەگى قۇتان ءشوپ تۇقىمداسىنىڭ دەگەلەك تۋىستاسىنا جاتاتىن كوپ جىلدىق شىمدى وسىمدىك. بيىكتىگى 15 – 50 سانتيمەتر، 5 – ايدان 7 – ايعا دەيىن گۇل اشادى، ىلەدە ۇنەمى كەزدەسەتىندەرىنەن اق گۇلدى دەگەلەك، جىلانقياق دەگەلەك، قازديعان دەگەلەك سياقتى تۇرلەرى بار.
دەگەلەك تەڭىز دەڭگەيىنەن 1500 – 2300 مەتر بيىك تاۋلى جەرلەردەگى شوپتەسىن جانە ورماندى جەرلەردە وسەدى. قورعاس اۋدانى مەن قۇلجا قالاسىنىڭ ارالىعىنداعى كولدەنەڭ سۋ جايلاۋى جانە قۇلجا اۋدانىنىڭ تۋراسۋ جايلاۋى، تەكەستىڭ قاراجونى، موڭعۇلكۇرەنىڭ شاتى جايلاۋى سياقتى كورىنىس رايوندارىنان كوپ كەزدەسەدى.
تيانشان تاسشىگۇلى - ۇكىكوز توبىنداعى قوزىگۇل تۇقىمداسىنىڭ تاسشىگۇل تۋىستاسىنا جاتاتىن كوپ جىلدىق شىمدى وسىمدىك، 6 - ايدان 7 -ايعا دەيىن گۇل اشادى، گۇل ءتاجى اق ءتۇستى، القىزىل كەلەدى، گۇل جاپىراقشاسى ۇلكەن ەمەس، ادەمى دە كورىكتى، ادەمى گۇلى ادامدى وزىنە ءتانتى ەتەدى.
تيانشان تاسشىگۇلى شينجياڭ ىلەگە تارالعان، تەڭىز دەڭگەيىنەن 2500 - 3100 مەتر بيىك قاپتال، توعاي جانە تاۋ - تاستى دالادا وسەدى، ىلەدەگى وزگەشە ءبىر ءتۇرلى جابايى وسىمدىك سانالادى، اۋليە شوقى ەتەگى، سونداي -اق تەكەس اۋدانىنىڭ قاراجون كورىنىس رايونى سياقتى جەرلەردەن ۇنەمى كەزىكتىرۋگە بولادى.
