ياڭ چۇن        (قارامايلى)

مەن تيانشان باۋرايىنداعى شينجياڭ حاۋيۋان تيانزۇن ٴجۇزىم شارابى ساياجايى ايگىلى جىلقى ٴوسىرۋ بازاسىندا شاباندوز سارسەنباي تۇمارحان ۇلىمەن تانىستىم. 

انگليا تازا قاندى جىلقىسى، اراب جىلقىسى، ورلوۆ ٴجۇرىستى جىلقىسى، فريسلان جىلقىسى، جاڭا زەلانديا ميني جىلقىسى ... مىنە وسى اسىل تۇقىمدى ايگىلى جىلقىلاردى سارسەنباي بىزگە ٴبىر - بىرلەپ تانىستىردى، ٴبارىن دە بەس ساۋساعىنداي قانىق بىلەدى ەكەن. ەستۋىمىزشە ول شاباندوز بولىپ شينجياڭداعى ٴتۇرلى ات بايگەلەرىنە قاتىناسىپ كورنەكتى ناتيجەلەرگە قول جەتكىزىپتى، ونىڭ كەشىرمەلەرى مەنى تاڭ قالدىرماي قويمادى. 

مامىراجاي كۇندەردىڭ ٴبىرى تۇستەن كەيىن، سارسەنباي ەكەۋمىز شىنار اعاشىنىڭ ساياسىندا وتىرمىز، ول ماعان بالالىق شاعى، اكەسىنىڭ شاباندوزدىققا باۋلىعانى جونىندەگى اڭگىمەلەردى كوسىلە ايتىپ جاتىر. 

سارسەنبايدىڭ ٴۇيى موڭعۇلكۇرە ساحاراسىندا، ون جاسقا شىققاندا ونىڭ بويى قۇلىننان اسىپ كەتكەن - دى، ٴبىتىمى دە قۇلىن مۇسىندەنىپ ويناقىلانا تۇسكەن. مامىردىڭ ٴبىر كۇنى تاڭ سارىدە جايلاۋعا مال باعىپ كەتكەن اكەسى بوز ۇيگە قۋانىشپەن قايتىپ كەلىپ وعان: ”ۇلىم، سەنىڭ ٴبىر قۇلىنىڭ بار بولدى، وتە سۇيكىمدى، تەز بىرگە بارىپ كورەيىك“ دەدى دە اكەسى ونى اتقا كوتەرىپ مىنگىزىپ، مال جاققا قاراي جەلە جونەلەدى. 

جايىلىستا قۇلىننىڭ ەنەسى سامارقاۋ جايىلىپ ٴجۇر، ول -ٴجۇنى جىلتىراعان، سيراقتى، شىمىر كەلگەن ىلە جىلقىسى ەدى. كىشكەنتاي قۇلىن ەنەسىنىڭ باۋىرىنان اجىرامايدى، ەش اقاۋسىز دا ادەمى، تۇتاس تۇلعاسى جيرەنشەلەۋ كەلىپ، كەڭسىرىكتىڭ ٴدال ورتاسىنان تۇسكەن تاۋدىڭ اقشا بۇلتىنداي ادەمى قاسقاسى بار؛ بەينە اق بايپاق كيگىزىپ قويعانداي، ٴتورت اياعى دا الاياق؛ ادەمى قوي كوزى جاقۇتتاي جالت - جۇلت ەتەدى. 

− اكە، وعان تارعىن دەپ ات قويسام بولا ما؟

− بولادى، تارعىن - باتىردىڭ ەسىمى عوي، وعان تىپتەن ۇيلەسەدى، − دەدى اكەم. 

سول جىلى شىلدەدە جيىرما نەشە شاقىرىم شالعايداعى مەكتەبىنەن جازدىق كانيكۋلعا تاراعان سارسەنباي جايلاۋعا كەلدى. تابىن - تابىن قالىڭ مالدىڭ اراسىنان ول تارعىندى جازباي تانىدى. ەكى اي كورمەگەنگە بويى ٴوسىپ، ٴتىپتى دە شىمىرلانا تۇسكەن. سارسەنباي تۇرا جۇگىرىپ ۇستاماقشى بولعان ەدى، جالت بەردى دە، ونى شاڭ قاپتىرىپ كەتە باردى. 

بۇل بالا قۇلىنىنان ەكى ەلى كوز جازعان ەمەس. ٴۇي شارۋاسىنان قولى قالت ەتە قالعاندا سارسەنباي تارعىندى وزەن بويىنا جەتەلەپ باراتىن - دى، بۇل جەر جازىق، ٴشوبى شۇيگىن بولاتىن، ول ىسقىرىپ بەلگى بەرىپ، تارعىندى ارى - بەرى شاقپىلاتاتىن - دى. تارعىن مىندەتىن ورىنداعان سوڭ سيلىققا ٴبىر تال قانت بەرەتىن. 

قازان ايىنىڭ سوڭى، تاۋ باسىنا قار ٴتۇسىپ، مال قىستاۋعا كوشىرىلدى.

العاشقى قىستىڭ اشىق ٴبىر كۇنى، اكەلى - بالالى ەكەۋى تارعىندى جۇگەندەپ، ەر سالدى. بۇعان كونبەگەن ول موينىن ىشىنە الىپ، قاتتى كىسىنەپ موڭكىپ بىردەم الەك سالدى دا، ابدەن دىمى قۇرىپ سولىعىن باسقاندا، سارسەنباي ەبىن تاۋىپ قارعىپ ٴمىندى. تارعىن تاعى دا موينىن ىشىنە الا موڭكىپ، سارسەنبايدى جىعىپ كەتتى. ول قايتا - قايتا جىعىلسا دا، مىنگەنىن قويماعان كىشكەنە يەسىنىڭ وزىنەن وتكەن ٴبىرمويىن ەكەنىن ويلاماعان - دى، تارعىن جۋاسىعانشا ول دا قويمادى. 

ەرتەسى تاڭ سىبەرلەپ كەلە جاتقاندا، اكەسى سارسەنبايدى ات جاتتىقتىرۋعا ەرتىپ شىقتى. قارلى دالادا ەكى اتتىڭ ٴىزى جوسىلىپ جاتىر، ارتتا قالا بەرگەن سارسەنباي بارعان سايىن الىستاپ كەتكەن اكەسىنىڭ بۇلدىراعان قاراسىن كورىپ، تاعاتسىزدانىپ كەلەدى. ٴار كۇنى ساعات جەتىلەردە تۇرىپ، قارلى دالادا ٴۇش تە ٴتورت كيلومەترگە جارىسادى. سودان كەيىن اكەسى سارسەنبايدى اۆتوكولىگىمەن مەكتەبىنە جەتكىزىپ، كەشتە تاعى بارىپ الىپ كەلەدى. قىسقى دەمالىسقا تاراعان سوڭ، سارسەنباي اقىرى تارعىنمەن كۇن سايىن بىرگە بولدى. سول جىلعى قىستى اكەلى - بالالى ەكەۋى وسىلاي وتكىزدى.

ٴبىر كۇنى تۇستەن كەيىن سارسەنبايدىڭ ساباقتاسى ويناۋعا ونى ىزدەپ كەلەدى، ەكى بالا تارعىنعا مىنگەسىپ تاۋعا تارتادى. تاۋ جولى وتە تىك بولعاندىقتان، تارعىن دا ابايلاپ باسىپ كەلەدى. جالعا ەندى شىعا بەرگەندە، قار استىنداعى تاستى باسىپ الىپ ٴسۇرىنىپ كەتكەندە، ەكى بالا اتتان ٴبىر- اق ۇشىپ تۇسەدى. اتقا دا، بالالارعا دا ەشتەڭە بولماعانىمەن، مۇنى بىلگەن اكەسى سارسەنبايعا: ”ەكەۋىڭ اتتى بۇرلىقتىرىپ تاستادىڭدار“ دەپ قاتتى رەنجيدى. سارسەنباي دا اتتى اياپ ٴمىنۋدىڭ كەرەكتىگىن ٴبىلىپ، قاتتى وكىنەدى. 

سودان كەيىن سارسەنباي تارعىندى باپتاۋعا مىقتاپ كىرىسىپ، ٴار كۇنى تاڭەرتەڭ بەس كيلومەتر، تۇستەن كەيىن تاعى ٴۇش كيلومەترگە شابادى، ۇيتكەنى جاڭا جىلدا قىستاقتا تاي بايگەسى وتكىزىلەتىن - دى. 

بايگە باستالعان كۇنى سارسەنباي ساناپ كورگەن ەدى، 15 تاي كەلىپتى، شاباندوزدار نەگىزىنەن ون ەكى، ون ٴۇش جاستارداعى بالالار ەكەن. ول تايىمەن كەرمە ارقانعا تاقالىپ الدىڭعى قاتاردا تۇردى. 

اكەسى: ”باستابىندا تىم تەزدەتىپ كەتپە، ەكى اتتان كەيىن ٴجۇرىپ وتىرساڭ بولدى. كومبەگە ەكى - ٴۇش ٴجۇز مەتر قالعاندا قامشى باس تا، الدىعا ٴوت، ەسىڭدە بولسىن، ۇقتىڭ با؟“ دەپ قاداعالاپ جاتتى. سارسەنباي ”ۇقتىم!“ دەدى.  

كەرمە بوساتىلدى، 15 تاي العا اتىلدى، تارعىن تاناۋىنان جەل ەسىپ، ٴتورت اياعىن تەڭ تاستاپ، ٴبىرىنشى بولىپ كەلەدى. اتىنىڭ شابىسىنا ىلەسە سارسەنبايدىڭ دا قانى قىزىپ، جۇرەگى اۋزىنان شىعىپ كەتەردەي بولىپ كەلەدى. شابا كەلە باسقا بالالاردى دا كورە الماي قالدى. 

كەرمەگە جەتىسىمەن سارسەنباي تىزگىن تارتىپ، ارتىنا قاراعان ەدى، تىم تەز كەتكەنى سونشا، ەكىنشى اتتان كوپ ۇزاپ كەتىپتى. 

اكەسى دە جۇزىندەگى قۋانىش كۇلكىسىن جاسىرا الماي، اۋىلداستارىنا: ”كەشتە ۇيگە بارىڭىزدار“ دەدى. 

كەشتە سارسەنبايدىڭ ٴۇيى ٴبىر قوي سويىپ، تاعى سۇرىلەرىنەن دە قازانعا سالدى. قۇتتىقتاي كەلگەن اعايىن - دوستارى شاراپ ٴىشىپ شالقىپ، ٴان سالىپ، ارقا - جارقا بولىستى. اكەسى تولتىرا قۇيىلعان توستاعانىن كوتەرىپ: ”بۇل سارسەنبايىمنىڭ تۇڭعىش رەت ات باپتاۋى، ٴار كۇنى بەس كيلومەتر شابۋدى مەن ۇيرەتكەم، وسى جولعى ٴتورت كيلومەترلىك جارىستا ول ەمىن - ەركىن بايگە الدى“ دەدى. 

كوپ وتپەي قىستاق ەكىنشى رەت بايگە وتكىزەتىن بولدى، بۇل جولى 25 تاي قاتىناساتىن بولدى، ٴبارى دە شىمىر دا سۇلەي ىلە جىلقىىسنىڭ تۇقىمى بولاتىن - دى. ازىراق الاڭداۋشىلىعىن جاسىرا الماعان اكەسى سارسەنبايعا ”ٴوزىڭ سەنىمدىسىڭ بە؟“ دەگەن ەدى، سارسەنباي ”سەنىمدىمىن!“ دەدى. ”ٴسوزسىز، مەنىڭ ايتقانىم بويىنشا، اتتىڭ تەبىنىن قالاي ساقتاۋ كەرەك بولسا، ٴدال سولاي ىستە“ دەپ اكەسى قۇلاعىنا قۇيىپ جاتتى. 

وسى جولى سارسەنباي اكەسىنىڭ ايتقانى بويىنشا ىستەپ، ٴبىرىنشى اتتىڭ ارتىنان قۇيرىق تىستەسە كەلىپ، كەرمەگە ەكى ٴجۇز مەتر قالعاندا، اكەسىنىڭ: ”قامشى باس ...“ دەگەن ايعايىن ەستىدى.

سارسەنبايدىڭ قامشى باسىسىمەن تارعىن دا العا اتىلدى. ٴجۇز مەتر، ەلۋ مەتر، كەرمەگە دە انە - مىنە تاقاپ قالدى، ول تاعى قامشى باستى. تارعىننىڭ دا قولتىعىن جازعانى سول ەدى، مۇزدى باسىپ العان ول تايىپ جىعىلدى، سارسەنباي دا انادايعا ۇشىپ كەتتى. تارعىن اق قاردا ەكى اۋناپ بارىپ اتىپ تۇردى، سارسەنباي دا تۇرا سالىپ اتىنا قارعىپ ٴمىندى، وسى ارەدىكتە ٴبىر ات كەرمەدەن وتە شىقتى، سارسەنباي ەكىنشى بولىپ قالدى. 

ٴۇن سالىپ جىلاعان سارسەنباي، كۇنى بويى كوڭىلسىز ٴجۇردى. كوزىنىڭ جاسىن سۇرتكەن شەشەسى: ”ەشتەڭە ەتپەيدى، جيىرما نەشە اتتىڭ ىشىندە جىعىلىپ قالساڭ دا ەكىنشى بولدىڭ، وتە كەرەمەت“ دەپ جۇباتتى. 

تاعى ٴبىر جولى اۋدان جاعىنان قۇنان بايگەسى وتكىزىلەتىن بولدى، جارىسقا 40 قانشا قۇنان قاتىناساتىن بولدى. بۇل جول سارسەنباي بۇكىلدەي اكەسىنىڭ ايتقانى بويىنشا شاپتى، العاشىندا الدىعا وتپەي، كوڭىل كۇيىن ورنىقتى ۇستاپ، جولدى بايقاپ كەلەدى، تارعىن دا كوڭىلىنە بىردەڭە ٴتۇيىپ كەلە جاتقانداي، كەرمەگە ەكى ٴجۇز مەتردەي قالعاندا، ول قامشى باسىپ العا اتىلىپ، ٴبىرىنشى بولدى. سيلىققا قىزىل تورعىننان تۇيگەن گۇل تاققان ادەمى اق قوزى الدى. 

سارسەنباي ەس ٴبىلىپ ەرجەتكەننەن كەيىن ات باپتاۋ مەن بايگەگە تۇسۋگە قاتتى كوڭىل بولەتىن بولدى. مەيلى اۋىل، قالا - قالاشىق، الدە موڭعۇلكۇرە اۋدانى وتكىزگەن بايگە بولسىن، ول دەرلىكتەي بىرىنشىلىكتى بەرمەي، موڭعۇلكۇرەگە اتاعى جايىلعان شاباندوزعا اينالدى.

2009 - جىلى سارسەنباي بەيجيڭگە ۇيرەنۋگە بارۋ ورايىنا يە بولادى. ٴۇش ايدا ول حالىقارالىق ولشەمدى ات بايگەسىنىڭ ولشەمدەرىن ۇيرەنىپ الادى. سودان باستاپ ونىڭ جۇلدەگەر بولعان حابارى اتا مەكەنىنە ۇزدىكسىز جەتىپ جاتادى. 2011 - جىلى شينجياڭ موڭعۇلكۇرە 2 - كەزەكتى حالىقارالىق ەرەن ات ونەرى توزىمدىلىك جارىسىندا ول ٴبىر كيلومەترلىك ات بايگەسىنىڭ باس جۇلدەسىن؛ 2013 - جىلى كورلادا وتكەن ات بايگەسىندە ول مىڭ مەتردەن ٴۇش مىڭ مەترگە دەيىنگى جورعا جارىسىندا ”جورعا پاتشاسى“ اتاعىن الادى؛ 2015 - جىلى مەملەكەت بويىنشا وتكىزىلگەن اشىق ۇشقىر ات بايگەسىنىڭ نارات ساحاراسىندا وتكەن العاشقى جارىسىندا، ول بەس كيلومەترلىك ات بايگەسىنىڭ باس جۇلدەسىن؛ 2019 - جىلى ”ٴبىر بەلدەۋ، ٴبىر جول“ جۇڭگو اشىق  ۇشقىر ات بايگەسىنىڭ موريداعى قازانات بايگە مايدانىندا وتكىزىلگەن جارىستا ٴبىر كيلومەترلىك بايگەنىڭ باس بايگەسىن جەڭىپ الادى ...

بۇل كۇندەرى جەر ورتاسى جاسقا كەلگەن سارسەنباي مول ات باپتاۋ، بايگەگە ات قوسۋ تاجىريبەسى بويىنشا، اتالعان ٴجۇزىم شارابى ايگىلى جىلقى بازاسىندا ۇسىنىسپەن جۇمىس ىستەپ، الەمنىڭ ٴار شالعايىنان ەنگىزىلگەن ايگىلى جىلقىلاردى بايگەگە باپتاۋمەن بىرگە، وسى بازاعا ۋاكىلاتان كەيبىر جارىستارعا قاتىناسادى. ول: ”مەن ٴومىر بويى جىلقىعا قىزىقتىم، ولارمەن بىرگە بولسام توتەنشە كوڭىلدى بولامىن“ دەيدى. 

اۋدارعان تۇردان جاناقىن ۇلى