شونجى اۋدانى شيدي قالاشىعىنىڭ چياۋزى قىستاعىندا ەگىستىك جەر ورمانعا قايتارىلىپ جاسىل جەلەك جامىلدى، تۇتاسقان سەكسەۋىل ورمانى قورشاعان ورتانى جاقسارتتى (8 - ايدىڭ 11 - كۇنى ۇشقىش اپپاراتپەن تۇسىرىلگەن).□سۋرەتتى حى لۇڭ تۇسىرگەن

8 - ايداعى شونجى اۋدانى شيدي قالاشىعىندا جاندى ومىرشەڭدىك كورىنىس مەن مۇندالايدى. شيدي قالاشىعىنىڭ سولتۇستىگىندەگى قۇمدىقتىڭ الدىڭعى جاعىندا قاتار - قاتار سەكسەۋىل ءبىر سىزىق بويىمەن تىزىلە ءوسىپ، قۇمايت جەرگە تامىرىن تەرەڭ تارتتى، الىستان قاراعاندا، جاسىل تۇسىمەن بايتاق دالانى كومكەرىپ، اتا مەكەندى كۇزەتىپ تۇرعانداي سەزىلەدى.

شيدي قالاشىعى جوڭعار ويپاتىنىڭ قويناۋىنداعى بەيشاۋو القابىندا، سولتۇستىگى قۇربان تۇڭعىت شولىمەن كورشىلەس جاتادى، جەرگىلىكتى ورىنداعى چياۋزى قىستاعى، شاشانزى قىستاعى، حانگوۋ قىستاعى قۇمدىقتىڭ جيەگىنەن ورىن العان. ۇزاق ۋاقىتتان بەرى جەرگىلىكتى ادامدار قۇمدى بوراننىڭ ازابىن ابدەن تارتتى، ەگىستىكتى ۇنەمى قۇم باسىپ قالادى، اۋىر كەزدەرى اۋىل شارۋاشىلىعى داقىلدارىنان ءونىم الىنبايدى. قۇمنىڭ كوشۋى شارۋالاردىڭ وندىرىستىك جەرىن ۇزدىكسىز تارايتىپ، ادام مەن قۇمنىڭ، ادام مەن سۋدىڭ قايشىلىعىن توتەنشە كورنەكتىلەندىردى.

ەگىستىك جەرلەردى ورمانعا قايتارۋدىڭ ىشكەرىلەي اتقارىلۋىنا ىلەسە، شيدي قالاشىعى قۇمدىقتىڭ الدىڭعى جاعىنداعى ەگىستىك جەرلەردى تۇگەلدەي ورمانعا قايتارىپ، سەكسەۋىل ەگىپ، قۇمدى بوراندى توسىپ، قۇمدىققا جاسىل جەلەك جاپتى. سونىمەن بىرگە ەگىلگەن سەكسەۋىلگە ەتتى سۇڭعىلا تەلىپ ءوسىرىپ، قۇمدى توسىپ، قۇمدى توقتاتۋدان سىرت، ەكونوميكالىق ونىمدىلىكتى دە ارتتىرىپ، ”ەكولوگيا + ەكونوميكا“ سىندى دامۋ جولىمەن ءجۇردى.

　جاسىل قالتقىمەن قۇم تەڭىزىن بوگەدى

2000 - جىلى مەملەكەتتىڭ ساياساتىنىڭ قولداۋىندا، شونجى اۋدانى وڭتۇستىك تاۋلى وڭىردە، ورتاداعى جازىقتا، سولتۇستىكتەگى ءشول دالادا ەگىستىك جەرلەردى ورمانعا قايتارۋدى اتقارىپ، وڭتۇستىكتە تيانشاندى قورعايتىن، ورتادا جاسىل القاپ قالىپتاستىراتىن، سولتۇستىكتە قۇمدى تىزگىندەيتىن 500 مىڭ مۋلىق جاسىل ەكولوگيالىق قالتقى ينجەنەرياسىن تۇلعالادى. ەرەكشە جەمىس ورمانى شارۋاشىلىعى مەن قۇم كاسىپ سالاسىن نەگىز ەتكەن جاسىل جەمىس ورمانى كاسىپ سالاسىن زور كۇشپەن دامىتۋ ارقىلى تاقىر تاۋ، ءشول دالاعا جاسىل جەلەك جاۋىپ، تۇنىق سۋ، جاسىل تاۋدى باعالى بايلىققا اينالدىردى.

”2000 - جىلدان 2006 - جىلعا دەيىن شيدي قالاشىعى 30 مىڭ مۋدان استام ەگىستىك جەردى ورمانعا قايتاردى، بۇل جەرلەردىڭ باسىم كوپ بولىگى قۇمدىق پەن ادامنىڭ قيمىل اۋماعىنىڭ جالعاسقان تۇسىندا ەكولوگيالىق ءمانى اناعۇرلىم كورنەكتى. شارۋالار بۇرىنعى ەگىستىك جەرلەرىنە اعاش، بۇتا ەگىپ، قۇم توبەشىكتەردىڭ جىلجۋ اياق الىسىن مىقتاپ بوگەپ، قۇمدىقتىڭ ىشكەرىلەي باسىپ كىرۋىن توستى“، - دەدى شونجى اۋدانى شيدي قالاشىعى ورمان شارۋاشىلىعى پۋنكتىنىڭ باستىعى ۋاڭ جيلۋ.

2016 - جىلى شيدي قالاشىعى مەملەكەتتىڭ جاڭا كەزەك ەگىستىك جەرلەردى ورمانعا قايتارۋ ساياساتىن مىقتاپ يگەرىپ، 41 مىڭ مۋ ەگىستىك جەردى ورمانعا قايتاردى. الدىڭعى توپتاعى ەگىستىك جەرلەردى ورمانعا قايتارۋدىڭ وي جەلىسىنەن وزگەشەلىگى، وسى رەتتە ەكولوگيالىق ونىمدىلىكتى جۇزەگە اسىرىپ قانا قالماي، ەكونوميكالىق ونىمدىلىكتى دە جۇزەگە اسىرۋدى كوزدەپ، 41 مىڭ مۋ ەگىستىك جەرگە تۇگەلدەي قۋاڭشىلىققا شىدامدى سەكسەۋىل ەكتى، سونىمەن بىرگە سەكسەۋىل ورمانىنا باعالى جۇڭي ءدارى ماتەريالى ەتتى سۇڭعىلانى كىرىستىرىپ ەكتى.

”قىسقا عانا بىرنەشە جىلدا شيدي قالاشىعىنىڭ ەتتى سۇڭعىلا ەگىس اۋدانى 5600 مۋعا جەتتى، بيىل 2000 مۋ ارتاتىندىعى مەجەلەنۋدە، ەتتى سۇڭعىلا ەگۋ تەحنيكاسى دا كۇن سايىن كەمەلدەنىپ، ەگىستىك جەرلەرىن ورمانعا قايتارعان شارۋالارعا قوماقتى ەكونوميكالىق ونىمدىلىك الا كەلدى“، - دەدى ۋاڭ جيلۋ.

　　قيىندىق بارىسىندا بۇرىلىس جاساپ، قورشاعان ورتانى جاقسارتتى

چياۋزى قىستاعىنان باتىسقا قاراي 2 كيلومەترگە جەتپەيتىن جەردە قىستاق تۇرعىنى جياڭ يىڭۋىننىڭ 980 مۋلىق ەگىستىك جەردى ورمانعا قايتارعان جەرى بار. 30 نەشە جىل ەگىن ەككەن بۇل شارۋا 50 نەشە جاسىندا سەكسەۋىل وسىرە باستادى. ”بۇل ءومىر بويى ەگىن ەككەن ادام ءۇشىن شىنىمەن قيىن بۇرىلىس“، - دەدى جياڭ يىڭۋىن.

2019 - جىلى سەكسەۋىل ورمانىن وتىرعىزعاننان باستاپ، 3 جىلعا جەتپەيتىن ۋاقىتتا چياۋزى قىستاعىنىڭ باتىس جاعىنان ۇلكەن ءبىر بولىك جاسىل القاپ پايدا بولىپ، سەكسەۋىل ورمانىنىڭ بيىكتىگى 2 مەترگە جەتىپ، الىستان قاراعاندا ءبىر بولىك اۋماق جاسىل تەڭىز سياقتانىپ كورىنەدى. كەيىن جياڭ يىڭۋىن سەكسەۋىل ورمانىندا تاۋىق باقتى، كوكونىس ەكتى.

كەشكى قوڭىر سامال بەتتەن وبەدى، ءبىر كۇنگى ەڭبەكتەن كەيىن جياڭ يىڭۋىن سەكسەۋىل تۇبىندە وتىرىپ سالقىنداعاندى ۇناتادى، بارعان سايىن تۇڭكەلەنگەن سەكسەۋىل ورمانىنا قاراپ وتىرىپ جياڭ يىڭۋىننىڭ سارايى اشىلىپ كوڭىلى جايلاندى. ”ەگىستىك جەرلەردى ورمانعا قايتارۋ دەگەنىمىز ءىس جۇزىندە ەكولوگيا قارىزىن قايتارۋ، مىسالى، سۋدان پايدالانۋ جاعىندا بۇرىن مەن ءبيداي ەككەندە ءار مۋ جەرگە جىلىنا 400 نەشە تەكشەمەتر سۋ كەتەتىن، قازىر سەكسەۋىلدىڭ ءار مۋىنا ءبىر جىلدا كەتەتىن سۋ 100 تەكشەمەترگە جەتپەيدى“، - دەدى جياڭ يىڭۋىن.

جاسىل بولعاننان كەيىن ومىرشەڭدىك تە تۋىلادى. جياڭ يىڭۋىن ورمانعا قايتارعان ەگىستىك جەرىندە كەيدە توساتتان سەكسەۋىل ورمانىنان ۇشىپ شىققان اتى بەي ءمالىم قۇستى كەزدەستىرەدى، كەيدە ءتۇز قويانى كەزدەسەدى، كەيدە قاراقۇيرىق تا جولىعىپ قالادى.

”كىشكەنتايىمنان شيدي قالاشىعىندا وسكەندىگىمنەن بۇل ارانىڭ وزگەرىسىن قانىق بىلەمىن، اسىرەسە، جاقىنداعى جىلداردان بەرگى ەگىستىك جەرلەردى ورمانعا قايتارۋ جانە ىقتاسىن ورمانى قۇرىلىسىنىڭ جۇرگىزىلۋىمەن شيدي قالاشىعىنىڭ سولتۇستىگىندەگى قۇم ىلگەرىلەۋدەن توقتاپ، قۇمدى بوران زالالىنىڭ ادامدارعا جەتكىزەتىن ىقپالى بارعان سايىن تومەندەدى. كەيبىر قىلتاناقسىز ءشول دالالار دا بىرتىندەپ جاسىلدانىپ، ەكولوگيالىق ورتا بارعان سايىن جاقساردى“، - دەدى جياڭ يىڭۋىن.

ءتىلشىنىڭ شونجى اۋدانىنىڭ ەگىستىك جەرلەردى ورمانعا قايتارۋ كەڭسەسىنەن ۇعىسۋىنشا، ەگىستىك جەرلەردى ورمانعا قايتارۋ ورىستەتىلگەننەن بەرى شونجى اۋدانى ەگىستىك جەرلەردى ورمانعا قايتارۋ ينجەنەرياسى بويىنشا جيىنى 280 مىڭ مۋدان استام جەرگە ورمان وتىرعىزۋ مىندەتىن ورىنداپ، ورمان وسىرۋگە ۇيلەسەتىن تاقىر تاۋعا، اق جەرگە 433 مىڭ مۋ ورمان وتىرعىزعان. ەگىستىك جەرلەردى ورمانعا قايتارۋ ينجەنەريا قۇرىلىسى ارقىلى شونجى اۋدانىنىڭ سولتۇستىگىندەگى قۇمايتتانۋ، تيانشان قىراتتى اۋماعىنداعى سۋ مەن توپىراقتىڭ زايا بولۋى ءونىمدى تىزگىندەلىپ، شونجى اۋدانىنىڭ ورمانمەن كومكەرىلۋ مولشەرى 2000 - جىلعى ％5.83تەن قازىرگى ％9كە جوعارىلاعان.

　　ەكولوگيامەن بايۋ جولىنا ءتۇستى

ەكولوگيانى جاقسارتۋمەن بىرگە، شونجى اۋدانى ”تۇنىق سۋ، جاسىل تاۋ − باعالى بايلىق“ ۇستانىمىن دايەكتىلەندىرىپ، تياناقتاندىرىپ، جاڭا كەزەك ەگىستىك جەرلەردى ورمانعا قايتارۋ بارىسىندا ەكولوگيالىق ونىمدىلىك پەن ەكونوميكالىق ونىمدىلىكتى ۇشتاستىرۋعا ءمان بەردى.

شيدي قالاشىعى دۇڭدي قىستاعىنىڭ تۇرعىنى ۋاڭ حايرۇي وسى قالاشىقتاعى العاشقى توپتا ەتتى سۇڭعىلا ەگىپ پايداسىن كورگەن قىستاق تۇرعىنى. 2019 - جىلى ول ءوز وتباسىنىڭ ەگىستىكتەن ورمانعا قايتارعان 100 مۋ جەرىنە ەتتى سۇڭعىلانى سىناق رەتىندە ءساتتى ءوسىردى، قازىر ول ەگىس اۋدانىن 300 مۋعا كەڭەيتتى ءارى ءبىر توپ شارۋانى ەتتى سۇڭعىلا ەگۋگە باستاپ، ەكولوگيامەن بايۋ جولىنا ءتۇستى.

”ەتتى سۇڭعىلانى باستاپتا ەككەن كەزدە كوپشىلىكتە سەنىم بولمادى، مەن ءوزىم دە ىزدەندىم، تۇرپان جانە وڭتۇستىك شينجياڭ وڭىرىنە بارىپ ۇيرەنىپ، تەكسەرۋ جۇرگىزدىم. سىناق ەتۋ ارقىلى قازىر كوپ - كورىم ناتيجەگە قول جەتكىزدىم. كوپشىلىك مەنىڭ ەتتى سۇڭعىلا وسىرۋدەن اقشا تاپقانىمدى كورىپ، سەنىمدەرى نىعايدى، الداعى جەردە شيدي قالاشىعىندا ەتتى سۇڭعىلا ەگەتىن وتباسىلارىنىڭ بارعان سايىن كوبەيەتىندىگىنە سەنەمىن“، - دەدى ۋاڭ حايرۇي.

ۋاڭ حايرۇي تىلشىگە ءوزىنىڭ 100 مۋ جەردەگى سەكسەۋىل ورمانىنان 4.2 توننا ەتتى سۇڭعىلا الىناتىندىعىن، سوندا مۋ باسىندىق ءونىم 42 كيلوگرام بولاتىندىعىن، ال ءبىر كيلوگرام ەتتى سۇڭعىلانىڭ ەڭ تومەنگى ساتىپ الۋ باعاسى 12.5 يۋاننان ەسەپتەگەندە، جيىنى 52 مىڭ 500 يۋان كىرىس كىرگىزەتىندىگىن ەسەپتەپ بەردى. ”العاشقى جىلعى ءونىم مولشەرى ەڭ جاقسى ءونىم مولشەرى ەسەپتەلمەيدى، كەيىن ەگىس تەحنيكاسىنىڭ كەمەلدەنۋىنە ىلەسە، ەتتى سۇڭعىلانىڭ ءونىم مولشەرى مەن ساپاسى بارعان سايىن جاقسارىپ، ءتىپتى دە جوعارى باعاعا ساتىلاتىن بولادى، ءتىپتى، كاسىپورىنداردى شونجى اۋدانىندا ەتتى سۇڭعىلانى جىنتىكتەي مانەرلەۋدى دامىتۋعا باۋرايتىن بولادى“، - دەدى ۋاڭ حايرۇي كەلەشەككە دەگەن مىعىم سەنىممەن.

”2 - كەزەك ەگىستىك جەرلەردى ورمانعا قايتارۋ بارىسىندا شيدي قالاشىق پارتكوم ەكولوگيالىق ونىمدىلىكپەن بىرگە ەكونوميكالىق ونىمدىلىككە دە قول جەتكىزۋ وي جەلىسىن ورتاعا قويىپ، سەكسەۋىلگە ەتتى سۇڭعىلانى كىرىستىرىپ ەككىزۋ ارقىلى بوراننان ساقتانىپ، قۇمدى تىزگىندەپ، ەكولوگيالىق ورتانى جاقسارتۋمەن بىرگە، شارۋالاردىڭ كىرىسىن دە ارتتىرىپ، تۇنىق سۋ، جاسىل تاۋدىڭ باعالى بايلىق بولۋىن جۇزەگە اسىردى“. شونجى اۋدانى شيدي قالاشىعى ورمان شارۋاشىلىعى پۋنكتىنىڭ باستىعى ۋاڭ جيلۋ بىلاي دەدى: كەلەسى دە شيدي قالاشىعى شارۋالاردى قۇمدى جەر كاسىپ سالاسى سەلبەستىك كووپەراتيۆىن قۇرۋعا جەتەكتەپ، ءدارى ماتەريالدارى ساۋداگەرلەرىمەن ۇلاسقان ساتۋ ارناسىن اشىپ، ەتتى سۇڭعىلا ەرەكشە ەگىمشىلىگىن شارۋالاردىڭ كىرىسىن ارتتىرىپ بايۋىنداعى تىرەكتى كاسىپ سالاسىنا اينالدىرادى.