”وتان ءۇشىن ءتىپتى دە كوپ دارىندى باۋلۋ − مەنىڭ ومىرلىك تالپىنىسىم“

　　− شينجياڭ داشۋەسىندەگى شەكارا وڭىرگە كومەككە كەلگەن قارت وقىتۋشى ياڭ شياۋمين تۋرالى

　انار بۇلت \ شينجياڭ گازەتىنىڭ ءتىلشىسى رىن چۇنشياڭ

99 جاستاعى قارت پروفەسسور ياڭ شياۋميننىڭ قالام ۇستاعان قولى ءسال - ءپال دىرىلدەسە دە، ول مىقتاپ ۇستاۋعا قۇلشىنىپ، ايتپاقشى بولعان ءسوزىن قاعازعا مۇقيات ءارى ەپپەن جازدى. قايتا - قايتا بىرنەشە رەت كورگەننەن كەيىن، قاريا ارقا - بەلىن جازىپ، ەكرانعا قاراپ، جاس وقىتۋشىلارعا دەگەن تاپسىرماسىن بايىپپەن ايتتى.

9 - ايدىڭ 4 - كۇنى وقىتۋشىلار مەرەكەسىن قارسى الۋ ءارى كەلەر جىلى بولاتىن مەكتەپ قۇرىلعاندىعىنىڭ 100 جىلدىعىن قۇتتىقتاۋ ءۇشىن، شينجياڭ داشۋەسى پارتكومى ۇگىت ءبولىمىنىڭ قىزمەتكەرلەرى ياڭ شياۋميندى ىزگى تىلەك ايتۋ بەينە كەسكىنىن تۇسىرۋگە ۇسىنىس ەتتى. قىسقا عانا بىرنەشە اۋىز سوزگە قاريا مۇقياتتىلىقپەن ۇزاق دايىندالدى، جازعاندارى قىسقا بولعانىمەن، كوڭىلى كولدەي تولقىعان قاريا ەڭ سوڭىندا ايتارىن: ”تاڭداۋلى ءداستۇردى اسقاقتاتىپ، ءداۋىر تالانتتارىن باۋلىپ، تاعى دا سالتانات تاراۋىن جازايىق“ دەپ تۇيىندەدى.

”مەن بۇل ارادا 30 جىل قىزمەت ىستەدىم، زەينەتكە شىققاننان كەيىن 30 جىل تۇرمىس كەشىردىم، 60 جىلدىق سۇيىسپەنشىلىكتى بىرنەشە اۋىز سوزبەن ايتىپ تاۋىسۋعا بولمايدى“، - دەدى ياڭ شياۋمين.

1958 - جىلى ياڭ شياۋمين بەيجيڭ داشۋەسىنىڭ جۇڭگو ءتىل - ادەبيەت فاكۋلتەتىنەن وقۋ تاۋىسادى، ول مەملەكەتتىڭ ۇندەۋىنە بەلسەندىلىكپەن ءۇن قوسىپ، شەكارا وڭىرگە بارىپ كومەكتەسۋگە جانە قۇرۋعا ىرىقتىلىقپەن تىزىمدەلەدى. شينجياڭعا كەلگەننەن كەيىن شينجياڭ شىفان شۋەيۋانىنىڭ جۇڭگو ءتىل - ادەبيەت فاكۋلتەتىندە وقىتۋشىلىق ىستەيدى، 3 جىلدان كەيىن شينجياڭ داشۋەسىنىڭ جۇڭگو ءتىل - ادەبيەت فاكۋلتەتىندە وقىتۋشىلىقپەن شۇعىلدانادى.

سول جىلدارى مەكتەپتىڭ وقىتۋشىلار كۇشى توتەنشە ءالسىز بولىپ، وقىتۋشىلار كەمشىل بولىپ قالماستان، وقىتۋ شارت - جاعدايى دا ءبىرشاما ناشار بولاتىن، اۋەلى، كەمەلدى وقىتۋ ماتەريالدارى دا جوق ەدى. تۇرمىس شارت - جاعدايى ءتىپتى دە جاپالى ەدى، جاتاقتا قۇبىر سۋ جوق، قىستىگۇنى تەمىر پەشپەن جىلىناتىن، كەي كەزدەرى سۋىقتان قالامنىڭ سياسى دا قاتىپ قالاتىن. شارت - جاعداي جاپالى بولعانىمەن، الايدا ياڭ شياۋمين باسقا دا ىركەس - تىركەس بولىسپەن كەلگەن داشۋە بىتىرگەندەرمەن ۇقساس، جىگەرى تاسقىنداپ، قيىنشىلىققا قارسى اتتانۋعا بەكىندى.

وقىتۋشى كەمشىل بولعاندىقتان، ولار ءبىر ادام بىرنەشە ساباق بەرەتىن. ياڭ شياۋمين ەرتە زامان حانزۋ ادەبيەتى، ستيليستيكا سياقتى 7 − 8 ساباققا جاۋاپتى بولدى. وقۋلىق جوق بولسا، ول داشۋەدەگى ۇيرەنۋ ەستەلىگىن ساباق دايىنداۋعا پايدالاناتىن ماتەريال ەتىپ، جان - جاقتان ۇيرەنۋ ماتەريالدارىن جيناپ، ءبىر جاعىنان، ىزدەنىپ، ءبىر جاعىنان، قورىتىندىلاپ، وقۋلىق قۇراستىرۋدى سىناپ كورەدى.

قىزى ياڭ رۇڭنىڭ نازارىندا، اكەسى سالماقتى، مۇقيات تا قاتاڭ ادام، كىشكەنە كەزىندە وعان ەڭ تەرەڭ اسەر قالدىرعانى، اكەسىنىڭ ۇستەلدە شۇقشيعان بەينەسى ەدى، ول ۇنەمى ۇستەل الدىندا وتىرىپ، تاۋسىلمايتىن ساباق دايىندىعىمەن، جازىپ بىتپەيتىن ماقالامەن قاربالاس وتىراتىن.

نەشە ون جىل ىستەتكەن كونە كىتاپ ۇستەلى بۇگىنگى كۇندە ءالى دە قوناق بولمەنىڭ بۇرىشىندا تۇر، ۇستەلدىڭ بەتى الا - قۇلا، سىرى وشكىندەپ كەتكەنىمەن، تازا دا رەتتى ەدى. ”كىشكەنتاي كەزىمدە كىتاپ ۇستەلى اكەمنىڭ ديسسەرتاتسيا، كونسپەكت، وقىتۋ جوباسى، قولجازبا جانە ءتۇرلى كىتاپ، ماتەريالدارمەن تولىپ تۇراتىن. وتباسىمىزدا قانشا رەتسىز بولسا دا، كىم بولسا دا اكەمنىڭ ۇستەلىنە تيىسۋگە بولمايدى دەيتىن بەلگىلەمە بار بولاتىن“، - دەدى ياڭ رۇڭ ەسكە الا.

وتكەن عاسىردىڭ 80 -، 90 - جىلدارىندا شينجياڭ داشۋەسىنىڭ جۇڭگو ءتىل - ادەبيەت فاكۋلتەتى شۇعىلالى ءداۋىردى قارسى الدى، كەزىندە جۇڭگو ءتىل - ادەبيەت فاكۋلتەتى ءتىل زەرتتەۋ كەڭسەسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى مىندەتىن وتەگەن ياڭ شياۋمين عىلمي زەرتتەۋگە بەرىلىپ، ەرتە زامان حانزۋ ءتىلىن جانە قازىرگى زامان حانزۋ ءتىلىن نەگىز ەتىپ زەرتتەۋ جۇرگىزدى. ول «ەرتە زامان ايگىلى شىعارمالار تىلىندەگى كۇدىكتى تۇستارعا تالداۋ جاساۋ»، «ەرتە زامان حانزۋ ءتىلىن وزدىگىنەن ۇيرەنۋ جوباسى»، «وڭاي قاتە قولدانىلاتىن ارىپتەر» سياقتى كىتاپتاردى قۇراستىرىپ باسپادان شىعارىپ، ءبىرىنشى جازۋشى رەتىندە «ەرتە زامان حانزۋ ءتىلى نەگىزدىك بىلىمدەرى»، «ورتا مەكتەپ وقۋشىلارى تاڭداپ وقيتىن ەرتە زامان شىعارمالارىنان 100 نۇسقا» سياقتى كىتاپتاردى باسپادان شىعاردى.

«ەرتە زامان ايگىلى شىعارمالار تىلىندەگى كۇدىكتى تۇستارعا تالداۋ جاساۋ» اتتى كىتاپتى قۇراستىرعاندا، ياڭ شياۋمين ەرتە زامانعى تاڭداۋلى 61 سانۋىننەن 300دەن استام كوپ ماعىنالى، وڭاي تالاس تۋدىراتىن كۇدىكتى، قيىن ءسوز - سويلەمدەردى ىرىكتەپ الىپ، ەرتە زامان حانزۋ ءتىلىنىڭ گرامماتيكاسى، ءسوز ماعىناسى، دىبستالۋى، ءارىبى سياقتى جاقتاردان الدى - ارتىنداعى سوزدەرمەن بىرلەستىرىپ ناقتى تالداۋ جاساپ، كۇدىكتەن ارىلتىپ، وقىرمانداردىڭ ءتۇپ نۇسقانى تۇسىنۋىنە جانە ءلاززاتتانۋىنا كومەكتەسەدى. بۇل كىتاپ باسپادان شىققاننان كەيىن كەڭ كولەمدى جاقسى باعاعا يە بولادى ءارى 1989 - جىلى شينجياڭ داشۋەسىنىڭ تاڭداۋلى عىلمي زەرتتەۋ جەتىستىگى 1 - دارەجەلى سيلىعىن ەنشىلەيدى.

كوپ جىلدان بەرى ياڭ شياۋمين ىركەس - تىركەس 40تان استام ديسسەرتاتسيا جاريالاپ، بۇلار ەرتە زامان حانزۋ ءتىلى، قازىرگى زامان حانزۋ ءتىلى، حانزۋ ءتىلىنىڭ جەرگىلىكتى ءتىل ءىلىمى سياقتى كوپ جاقتارعا سايدى. «زوجۋانداعى مولشەر ءسوز» اتتى ماقالاسى 1989 - جىلى «جۇڭگو ءتىل ءىلىمى گازەتىندە» جاريالانىپ، «زوجۋانداعى» مولشەر ءسوزدى ءبىرشاما ەرتە زەرتتەگەن ماقالا بولدى. 1990 - جىلى جاريالانعان «چين پاتشالىعىنان ىلگەرگى مولشەر ءسوز جانە ونىڭ قالىپتاسۋى مەن تۇرلەنۋى» اتتى ماقالادا كوپ مولشەردەگى ناقتى مىسال ارقىلى چين پاتشالىعىنان ىلگەرگى مولشەر سوزگە جان - جاقتى، جۇيەلى تالداۋ جاسالدى، زەرتتەۋ جۇرگىزىلدى، مۇنىڭ حانزۋ ءتىلى تاريحىن، حانزۋ ءتىلى ءسوز تاپتارىن جانە گرامماتيكاسىن زەرتتەۋدىڭ بارلىعىندا عىلمي پايدالانۋ قۇنى بار.

ياڭ شياۋميننىڭ عىلمي زەرتتەۋلەرىنىڭ شارپيتىن كولەمى كەڭ بولىپ، شينجياڭ داشۋەسىنىڭ ەرتە زامان حانزۋ ءتىل - ادەبيەتى جاعىنداعى زەرتتەۋ جەتىستىكتەرىن بارىنشا مولايتا ءتۇستى.

ياڭ شياۋميننىڭ عىلمي زەرتتەۋ جاعىنداعى ءبىلىمى اسا مول بولىپ قالماستان، ول ۇزاق ۋاقىت ءبىرىنشى شەپتە وقىتۋعا تاباندى بولىپ، ءسوز - ارەكەتىمەن باۋلىپ، ءمورال ارقىلى تاربيەلەپ، شينجياڭعا توپ - توپ دارىندى باۋلىپ بەردى.

”مەنىڭ وقۋشىلارىم توتەنشە ۇزدىك، بارلىعى ءوز كاسىپ سالالارىندا ۇلەس قوسقان“. وقۋشىلارىن تىلگە العاندا، ياڭ شياۋمين تەبىرەنگەنىن جاسىرا المادى، وقۋشىلاردىڭ قول جەتكىزگەن تابىستارى ونىڭ ەڭ ۇلكەن ماقتانىشى سانالادى.

ياڭ شياۋميننىڭ وقۋشىلارعا توككەن تەرىنىڭ بارلىعىن ياڭ رۇڭ انىق بىلەدى. ءبىر جىلى قىستا ول ساباق وتۋگە كەتىپ بارا جاتقان جولىندا تايىپ جىعىلىپ بىلەگىن سىندىرىپ الادى، الايدا ول وقۋشىلارىن قيا الماي، قولىن داكىمەن تاڭىپ، وقۋشىلاردىڭ ديسسەرتاتسيا جازۋىنا تاباندىلىقپەن جەتەكشىلىك ەتەدى. اكەسىنىڭ بىرتىندەپ ىقپال كورسەتۋىمەن، ياڭ رۇڭ دا وقىتۋشى بولادى.

قازىر ياڭ شياۋمين ءالى دە كىتاپ وقۋ، ۇيرەنۋ ادەتىن تاستامادى، ءار كۇنى كاسىپتىك كىتاپتاردى اقتارىپ كورەدى، كەيدە قىزى ءمالىم ءبىر ءارىپتىڭ وقىلۋىن، تۇسىندىرمەسىن سۇراسا، ول ارنايى سوزدىك اقتارادى.

وقىتۋشىلىقپەن شۇعىلدانعان 30 جىلدا، ياڭ شياۋمين بولاتتاي بەرىك سەنىممەن وقۋ - اعارتۋ قىزمەت ورنىنان تاپجىلماي، توراڭعى رۋحىمەن ادام تاربيەلەپ، شينجياڭدى گۇلدەندىرۋ، شەكارانى بەكەمدەۋگە قىزمەت وتەدى، بۇنى ول قاراپايىم تىلمەن بىلاي دەپ ايتادى: ”ساباقتى ويداعىداي ءوتۋ − وقىتۋشىنىڭ ءبىرىنشى مىندەتى، وتان ءۇشىن ءتىپتى دە كوپ دارىندى باۋلۋ − مەنىڭ ومىرلىك تالپىنىسىم. مەيلى قانداي جۇمىسپەن شۇعىلدانساڭ دا، سوڭىنا دەيىن تاباندى بولۋىڭ كەرەك ءارى ءسوزسىز سوڭىنا دەيىن تاباندى بولۋ كەرەك“.