شينجياڭ گازەتىنىڭ ٴتىلشىسى جازيرا نەسىپبەك قىزى
سۋرەتتە: قۇلجا قالاسى جەڭىس سولتۇستىك داڭعىلىنداعى اققۋ كولى. بۇل ارانىڭ جاڭادان كەڭەيتىلگەن ەكولوگيالىق جاسىل اۋماعى 231 مۋ، سۋلى جەرى 74 مۋ.
سۇن ي - نان فوتوسى.
7 - ايدىڭ 29 - كۇنى كەشقۇرىم، قۇلجا قالاسى ايرانباق ٴمالى باسقارماسى بەيدايىڭ الەۋمەتتىك اۋماعىندا تۇراتىن پىڭ جيانجۇڭ جۇبايىن ەرتىپ سەيىلدەۋگە شىقتى. ولار جولدان ٴوتىپ جاڭادان سالىنعان شاعىن سەيىل - سەرۋەن باقشاسىنا كەلدى، باقشا جاپ - جاسىل تۇسكە بولەنىپتى، تاعى بىرنەشە جەردە جۇرگىنشىلەردىڭ دەمالۋىنا ارنالعان سامالدىق تا بار ەكەن.
«بيىل كونە قالا رايونىن وزگەرتىپ سالۋ بارىسىندا ٴبىزدىڭ بۇل اۋماقتا دا زور وزگەرىس بولدى» دەدى 68 جاستاعى پىڭ جيانجۇڭ قۋانا، «كوشە بويىنداعى جولدار كەڭەيتىلىپ، اسفاليتتاندىرىلىپ، ەرەكشە ادەمى بولدى، بۇرىن كونە ۇيلەر كوپتەپ سالىنعان جەرلەر دە وزگەرتىلىپ باقشاعا اينالدى، ەسىگىمىزدىڭ الدىندا دا سەرۋەندەپ دەمالاتىن تاماشا ورىندار بار».
قۇلجا قالاسى − 1762- جىلى سالىنعان، 1952 - جىلى مەملەكەتتىك كەڭەستىڭ بەكىتۋىمەن رەسمي قالا بولىپ قۇرىلعان، شينجياڭداعى ەڭ ەرتەدە قۇرىلعان ٴۇش قالانىڭ ٴبىرى، «گۇلستان»، «المالىق»، «اق تەرەك» قالاسى سياقتى ادەمى اتتارى بار. جاقىنعى بەس جىلدان بەرى قۇلجا قالاسى دامۋ وزگەرىسى ەڭ تەز مەزگىلگە ٴوتىپ، بەلگىلى وڭىرلىك ەرەكشەلىك قالىپتاستىرعان.
«قۇلجا قالاسى ىلە وزەنى وڭتۇستىك جاعاسى جاڭا رايونىنىڭ ورتاسى جانعا جايلى، دەنساۋلىقتى كۇتىمدەۋگە ۇيلەسەدى؛ سولتۇستىگى اۋەجاي، پويەز بەكەتى سياقتى قاتىناس وزەگى؛ باتىس قالا رايونى قۇلجا قالاسىنىڭ شەكارا ەكونوميكالىق سەلبەستىك رايونى سانالادى، بۇل جاڭادان دامىپ كەلە جاتقان قالا رايونى، بۇل ارانىڭ قونىستانۋ تىعىزدىعى جوعارى، ساۋدا ورىندارى كوپ؛ كونە قالا رايونى قالانىڭ شىعىسىندا، شىعىسقا قاراي قالانىڭ دامۋىنداعى بىر كەلكىسىزدىك بارعان سايىن كورنەكتىلەنە تۇسەدى، كونە قالا رايونى وزگەرتىپ جاڭالاۋعا توتەنشە ٴزارۋ» دەدى قۇلجا قالاسى تۇرعىن ٴۇي جانە قالا - اۋىل قۇرىلىسى مەكەمەسى قالا - اۋىل قۇرىلىسى نىسان كەڭسەسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى جاڭ شياۋشۇي.
قالانىڭ دامۋىنداعى جاڭا تۇراقتاندىرىلعان ورىن ۇزاق تاريحقا يە وسى قالانىڭ بەت - بەينەسىن جاڭالاۋ اياق الىسىن جەدەلدەتتى. «14 - بەس جىلدىق» مەزگىلىندە اۆتونوميالى رايون جاڭاشا قالا - قالاشىقتاندىرۋ ستراتەگياسىن ىشكەرىلەي اتقارىپ، ٴۇرىمجى قالاسىن شەڭبەر، سولتۇستىك شينجياڭداعى قالالاردى جەتەكشى، وڭتۇستىك شينجياڭداعى قالالاردى شوعىر ەتكەن «ٴبىر شەڭبەر، ٴبىر جەتەكشى، ٴبىر شوعىر» قالىپتاستىرماق. سولتۇستىك شينجياڭداعى قالالاردىڭ دامۋعا جەتەكشىلىك ەتۋىندە قۇلجا قالاسى، ٴسوز جوق، ورايدى مىقتى يگەرىپ، «باستاماشى» بولۋى كەرەك.
ولقىلىقتاردى تولىقتاپ، قالانىڭ يقۋاتىن ٴتىپتى دە كەمەلدەندىرۋ ٴۇشىن بيىل قۇلجا قالاسى 11 ميلليارد 458 ميلليون يۋان قارجى قوسىپ، قالانىڭ شىعىس بولەگىندەگى لاشىق رايونداردى وزگەرتىپ جاساپ، 12 مىڭ 850 وتباسىن يگىلىككە كەنەلتتى، مۇنىڭ وزگەرتۋ تەبىنى جوعارى، قامتۋ اياسى كەڭ، يگىلىگىن كورگەندەر سانى مول بولىپ، تاريحتان بەرگى ەڭگە اينالدى. وسى نەگىزدە، قۇلجا قالاسى 328 ميلليون يۋان قارجى قوسىپ، نەگىزگى قالا رايونىنداعى كونە تۇرعىندار رايوندارىن وزگەرتىپ جاساۋمەن بىرگە، ماڭىنداعى جول توراپتارى مەن جەر استى قۇبىرلارىنىڭ دارەجەسىن جوعارىلاتىپ، قالا كوركىن اسىرىپ، بۇقارانىڭ باقىت كورسەتكىشىن دە بارىنشا جوعارىلاتتى.
ايرانباق ٴمالى باسقارماسى قۇلجا قالاسىنىڭ لاشىق رايونداردى وزگەرتىپ سالۋ ينجەنەرياسىنداعى نەگىزگى شەپتىڭ ٴبىرى. مۇندا لاشىق رايونداردى وزگەرتىپ سالۋ سەبەبىنەن 2 مىڭ 213 وتباسى كوشىرىلىپ، نەگىزىنەن جەڭىس سولتۇستىك جولى 6 - كوشەسىنەن 17 - كوشەسىنە دەيىنگى بولەككە شوعىرلانىپ، 3 مىڭ مۋدان استام جەردى قامتىعان. «بيىل ٴبىز وسى وڭىردەگى جاتاعان ۇيلەردى وزگەرتىپ سالۋدان تىس، جولدى جاقسارتىپ، جۇرگىنشىلەر مەن اۆتوكولىكتەردىڭ قاتىناۋىنا قولايلىلىق جاراتتىق» دەدى ايرانباق ٴمالى باسقارماسى جەردى قايتارىپ الۋ كەڭسەسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى گو لەي.
ايرانباق ٴمالى باسقارماسىنداعى الدىڭعى عاسىردىڭ 90 - جىلدارىنىڭ سوڭىندا سالىنعان بەيدايىڭ ايلانباسى شاعىلىپ، ايلانبامەن تۇتاسقان جەڭىس سولتۇستىك جولى 12 - كوشەسى كەڭەيتىلىپ سالىنىپ، قالانىڭ نەگىزگى جولدارىنىڭ بىرىنە اينالدى، ايلانبانىڭ بۇرىنعى ورنى قازىر باعدار شام ورنالاستىرىلعان ٴتورت كوشەگە وزگەرتىلىپ، جۇرگىنشىلەر مەن اۆتوكولىك قاتىناسى ىركىلىسسىزدەندىرىلدى.
قۇلجا قالاسى ەلەكتر ستانسياسى تۇرعىندار رايونى جانە 10 - رايون، ليدا تۇرعىندار رايونى قۇلجا قالاسىنداعى بيىل تۇڭعىش وزگەرتىلگەن كونە تۇرعىندار رايونى سانالادى. وسى كونە تۇرعىندار رايونىندا قۇبىر تورابى توزۋ، قۇرىلعىلارى كونەرۋ سياقتى ماسەلەلەر تۋىلىپ، تۇرعىنداردىڭ تۇرمىس ساپاسىنا ىقپال ەتىپ كەلگەن بولاتىن. وسى سەبەپتى قۇلجا قالاسى ٴتۇيىندى تۇردە وسى كونە تۇرعىندار رايونىنداعى عيماراتتاردىڭ تام قابىرعاسى سىرتىنان جىلۋ ساقتاۋ، توبەسىنەن سۋ وتۋدەن ساقتانۋ، سۋ ىعىستىرۋ قۇبىرىن وزگەرتۋ، اۋلانى بەتونداۋ، ەلەكتر تورابىن جەر استىنا ورنالاستىرۋ سياقتى وزگەرتۋلەر جاساۋمەن بىرگە، تۇرعىندار رايونىنىڭ ٴىس جۇزىندىك جاعدايىمەن بىرلەستىرىپ، اۆتوكولىك توقتاتۋ ورنى، قولايلى ەرەن بازار سياقتىلاردى جاساپ، تۇرعىنداردى بارىنشا ريزا ەتتى.
«بۇل كۇندەرى، تۇرعىندار رايونىمىزدىڭ ورتاسىندا زور وزگەرىس تۋىلىپ، وسىندا جاساپ جاتقان بىزدەردىڭ باقىت سەزىمىمىز بارىنشا جوعارىلادى» دەدى ەلەكتر ستانسياسى تۇرعىندار عيماراتىنىڭ تۇرعىنى حۋاڭ ييۋان.
ستالين داڭعىلى قۇلجا قالاسى كونە قالا رايونىنىڭ وزەگى سانالادى، 6 جان كوشەنىڭ وزىندىك ەرەكشەلىگى بار، مۇندا 2 - جانە 3 - جان كوشە ٴجيى ورنالاسقان تاعامجايلارمەن اتى ايگىلى، ىقپالى زور. ٴبىراق بۇل ارانىڭ جەر استى قۇبىرى كونەرگەندىكتەن، ماڭىنداعى ساۋدا دۇكەندەرىنە بەلگىلى قيىنشىلىقتار تۋدىرعان. بيىل، قۇلجا قالاسى وسى جان كوشەلەردىڭ قۇبىرىن جاڭالاپ، دارەجەسىن جوعارىلاتتى.
كونە قالا رايونىن وزگەرتۋ بارىسىندا، قۇلجا قالاسى «كەۋەكتى قالا» قۇرۋ ماقساتىمەن بىرلەستىرىپ، سۋ، وسىمدىك جامىلعىسى، سازدىق، جۇيەسىن ۇزدىكسىز قالپىنا كەلتىرىپ، قۇلجا قالاسىنىڭ قونىستانۋعا جايلىلىق دارەجەسىن ٴۇرتىس جوعارىلاتىپ، «مىڭ بوياۋلى قۇلجانىڭ» كەلبەتىن نۇرلاندىرماق.
«ٴبىز ۇزدىكسىز قۇلشىنىپ، قۇلجا قالاسىن <مىڭ بوياۋلى قالا> ەتىپ قۇرۋدى جەدەلدەتەمىز» دەدى جاڭ شياۋشۇي.