شينحۋا اگەنتتىگىنىڭ ٴتىلشىسى لي حاۋ

«ناعاشى اتام قايتىس بولعاندا، بىلعارى سومكەسىنىڭ ىشىندە بىرنەشە تال تەمەكى مەن جارتى قارىنداش بار ەكەن، وتباسىنداعىلارعا ەشقانداي مال - مۇلىك قالدىرماعانىمەن، قۇندى رۋحاني مۇرا قالدىرىپ كەتتى»، قاھارمان قۇربان ليۋ جىداننىڭ جيەن قىزىنىڭ كۇيەۋى چاۋ ياڭ بىلاي دەدى: وتباسىنداعىلار ليۋ جىداننىڭ توڭكەرىستىك رۋحىن باستان - اياق ۇزدىكسىز جالعاستىرىپ، قىزمەت جانە تۇرمىستا وزدەرىن قاتاڭ تەجەپ كەلەدى.

«ٴبىرىنشى ايدا جاڭا جىل كەلەدى، شانبەيدەن ليۋ جىدان شىقتى...». بۇگىنگە دەيىن تارالىپ كەلگەن تالاي - تالاي حالىق اندەرىندە شانبەي حالقىنىڭ ليۋ جىدانعا دەگەن قۇرمەتى مەن ساعىنىشى ايگىلەندى. امەريكالىق ٴتىلشى ەدگار سنوۋ ليۋ جىدان «وسى زاماننىڭ ەرجۇرەك روبين حۇدى» − «كەدەيلەر اراسىندا ونىڭ ەسىمى ٴۇمىت الا كەلدى» دەپ جازدى.

ليۋ جىدان 1903 - جىلى 10 - ايدىڭ 4 - كۇنى شانشي ولكەسىنىڭ باۋ - ان اۋدانىندا (قازىرگى جىدان اۋدانى) دۇنيەگە كەلگەن. 1922 - جىلى يۇيلين ورتا مەكتەبىنە ەمتيحان بەرىپ قابىلدانىپ، ۋي يەچوۋ، لي زىجوۋ قاتارلى العاباسار وقىتۋشىلاردىڭ ىقپالىندا ماركسيزم - لەنينيزم يدەياسىن ۇيرەنە باستاپ، وقۋشىلار قوزعالىسىن بەلسەنە ۇيىمداستىرادى.

1924 - جىلى شانبەيدە سوتسياليستىك جاستار وداعى ياچەيكاسى قۇرىلدى، ليۋ جىدان يۇيلين ورتا مەكتەبىنىڭ تۇڭعىش توپتاعى وداق مۇشەسى بولدى. 1925 - جىلى يۇيليندە پارتيانىڭ ەرەكشە ياچەيكاسى قۇرىلدى، ليۋ جىدان وسىدان كەيىن جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسىنا مۇشە بولدى، سول جىلى قىستا ۇيىمنىڭ جىبەرۋىمەن حۋاڭپۋ اسكەري مەكتەبىنە وقۋعا ٴتۇستى.

1926 - جىلى ليۋ جىدان حۋاڭپۋ اسكەري مەكتەبىنەن وقۋ تاۋىسقاننان كەيىن، ارمياعا ىلەسىپ سولتۇستىككە جورىق سوعىسىنا قاتىناستى. 1927 - جىلى زور توڭكەرىس ساتسىزدىككە ۇشىراعاننان كەيىن، ليۋ جىدان جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسى شانشي ولكەلىك كوميتەتىنىڭ قۇپيا قاتىناس قىزمەتىن ۇستىنە الدى. 1928 - جىلى 4 - ايدا ۋيحۋا كوتەرىلىسىنە قاتىناسىپ، باسشىلىق ەتىپ، باتىس سولتۇستىك جۇمىسشى - شارۋا توڭكەرىستىك ارمياسى اسكەري ىستەر كوميتەتىنىڭ ٴتوراعاسى مىندەتىن اتقاردى. سول جىلى كۇزدە شانشي ولكەلىك كوميتەتتىڭ جىبەرۋىمەن ليۋ جىدان شانبەيگە قايتىپ قىزمەت ىستەپ، جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسى شانبەي ەرەكشە كوميتەتى اسكەري ىستەر كوميتەتىنىڭ شۋجيى مىندەتىن اتقاردى.

1931 - جىلى 10 - ايدا ليۋ جىدان شيە زىچاڭ قاتارلىلارمەن باتىس سولتۇستىك يمپەرياليزمگە قارسى تۇرۋ وداقتاس ارمياسىن ۇيىمداستىرىپ قۇرىپ ورىنباسار باس قولباسشى بولدى. كەيىن جۇڭگو جۇمىسشى - شارۋا قىزىل ارمياسىنىڭ شانشي - گانسۋ شەكاراسى پارتيزاندار اترەتى بولىپ وزگەرىپ، ليۋ جىدان باس قولباسشى مىندەتىن اتقارىپ، جاۋجين، نانلياڭدى سەنتر ەتكەن شانشي - گانسۋ شەكاراسى سوۆەتتىك رايونىن اشتى. وسىدان كەيىن ىلگەرىندى - كەيىندى شانشي - گانسۋ شەكاراسىنداعى قىزىل ارميا ۋاقىتشا قولباسشىلىق شتابىنىڭ ورىنباسار باس قولباسشىسى، قوسىمشا سانموۋجاڭى، قىزىل 26 - جۇن 42 - شىسىنىڭ شىجاڭى، جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسى شانشي - گانسۋ شەكارا اسكەري ىستەر كوميتەتىنىڭ ٴتوراعاسى، باتىس سولتۇستىك توڭكەرىستىك اسكەري ىستەر كوميتەتىنىڭ ٴتوراعاسى مىندەتتەرىن اتقارىپ، شانبەي، شانشي - گانسۋ شەكاراسى سىندى ەكى بولىك سوۆەتتىك رايونىنىڭ ٴبىر تۇلعا بولۋىن جەبەپ، قىزىل ارميانىڭ ۇزاق جورىعىنا تابان تىرەر تياناق ازىرلەدى.

1935 - جىلى 9 - ايدا قىزىل 15 - جۇنتۋاننىڭ ورىنباسار باستىعى، قوسىمشا سانموۋجاڭى مىندەتىن اتقارىپ، لاۋشان شايقاسىنا قاتىناستى، قولباسشىلىق ەتتى. كەيىن سولتۇستىك باعىت ارمياسىنىڭ باس قولباسشىسى، قوسىمشا 28 - جۇننىڭ باستىعى، جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسى ورتالىق كوميتەتى تۇرعان ۋاياۋباۋ گارنيزونىنىڭ سىليڭى مىندەتىن اتقاردى. جوۋ ىنلاي بىلاي دەدى: «ليۋ جىدان جولداس پارتياعا ناعىز ادال، وتە كىشى پەيىل، وتە ٴتارتىپشىل، ول ناعىز كوممۋنيستىك قاسيەتكە يە پارتيا مۇشەسى».

1936 - جىلى 3 - ايدا ليۋ جىدان قىزىل 28 - جۇندى باستاپ شىعىسقا جورىق شايقاسىنا قاتىناسىپ، سانشيدىڭ باتىس سولتۇستىگىنە شەرۋ تارتىپ، جاۋ ارمياسىن سان رەت جەڭدى. 4 - ايدىڭ 14 - كۇنى جۇڭياڭ اۋدانى سانجياۋ قالاشىعىنداعى شايقاستا باقىتقا قارسى قۇربان بولدى، سول جىلى نەبارى 33 جاستا ەدى. ونى ەسكە الۋ ٴۇشىن، جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسى ورتالىق كوميتەتى مەن شانشي - گانسۋ - نيڭشيا شەكارا رايون ۇكىمەتى باۋ - ان اۋدانىنىڭ اتىن جىدان اۋدانى دەپ وزگەرتتى.

1942 - جىلى ليۋ جىداننىڭ قۇربان بولعاندىعىنىڭ 6 جىلدىعى كەزىندە ماۋ زىدۇڭ جولداس وعان بىلاي دەپ ارناۋ ٴسوز جازدى: «مەن شانبەيگە بارعاندا ليۋ جىدان جولداسپەن ٴبىر رەت قانا جۇزدەسسەم دە ونىڭ وتە تاماشا كوممۋنيست ەكەندىگىن ٴبىلدىم. ونىڭ ەرلىكپەن قۇربان بولۋى توسىن بولدى، الايدا ونىڭ ادال نيەتپەن پارتيا، مەملەكەت ٴۇشىن ىستەۋ رۋحى پارتيا مەن حالىقتىڭ اراسىندا ماڭگى قالادى، جويىلمايدى». 1943 - جىلى پارتيا ورتالىق كوميتەتى مەن شانشي - گانسۋ - نيڭشيا شەكارا رايونى حالقى جىدان اۋدانىندا ليۋ جىدانعا ارناپ سالتاناتتى جەرلەۋ سالتىن وتكىزدى، ماۋ زىدۇڭ تاعى دا وعان: «بۇقارانىڭ كوسەمى، ۇلت قاھارمانى» دەپ ارناۋ ٴسوز جازدى. جوۋ ىنلاي ارناۋ سوزىندە: «5000 جىلدا سانسىز قاھارماندار جارىققا شىققانىمەن، حالىق قاھارمانى ليۋ جىدان ساناۋلىلاردىڭ ٴبىرى»، - دەدى.

جاسىل قاراعاي، ارشالارمەن كومكەرىلگەن، قۇستار سايراپ، گۇلدەر جايقالىپ اشىلعان ليۋ جىدان قۇرباننىڭ قابىرى ايبىندى دا جىم - جىرت. بۇل جەر مەملەكەتتىك قۇربانداردى ەسكە الۋ قۇرىلىسىن قورعاۋداعى ٴتۇيىندى ورىنعا، مەملەكەتتىك وتانشىلدىق تاربيە ۇلگى كورسەتۋ بازاسىنا اينالعان، قۇربانداردى ەسكە الۋعا جانە پارتيا تاريحى تاربيەسىن قابىلداۋعا كەلگەن كادرلار مەن بۇقارانىڭ اياعى ۇزىلمەيدى.

جىدان اۋداندىق پارتكومنىڭ ورىنباسار شۋجيى چۇي يۇڭفىڭ بىلاي دەدى: ليۋ جىدان «كوزى تىرىسىندە حالىققا يگىلىك اكەلدى، ولسە دە حالىقتى ريزا ەتتى»، ٴبىزدىڭ پارتيالى كادرلارىمىزدىڭ ۇلگىسى، ٴبىز قاھارمان قۇربانداردىڭ حيكاياسىن ەستە بەرىك ساقتاپ ٴارى ويداعىداي بايانداپ، ليۋ جىدان جولداستىڭ وتاندى ٴسۇيۋ، حالىق ٴۇشىن ىستەۋ، ادال بولۋ، كۇرەس جۇرگىزۋ رۋحىن جالعاستىرىپ جانە اسقاقتاتىپ، قايراتتانا ەكپىندەي ىلگەرىلەيتىن، قۋىپ جەتىپ باسىپ وزاتىن ناقتى ناتيجەمىز، ناقتى ونىمدىلىگىمىز ارقىلى قاھارمانعا ماداق ايتۋىمىز، قاھارماندى جۇباتۋىمىز كەرەك.

(شينحۋا اگەنتتىگىنىڭ 5 - ايدىڭ 16 - كۇنى شي - اننان بەرگەن حابارى)