شينحۋا اگەنتتىگىنىڭ ٴتىلشىسى لاي شيڭ

«حۋتاڭ، بۇل قۇربانداردىڭ ىستىق قانى توگىلگەن قىستاق». فاڭ جىمين بايىرعى تۇراعىنىڭ ٴتۇسىندىرۋشىسى ەكسكۋرسيالاي كەلگەن ساياحاتشىلارعا حۋتاڭ قىستاعىنىڭ تاريحىن شەشىلە باياندادى. جەر توڭكەرىسىنىڭ الدىندا حۋتاڭ قىستاعىندا جالپى 80 نەشە وتباسى، شامامەن 400دەي ادام بار بولاتىن، جاڭا جۇڭگو قۇرىلعان العاشقى تۇسقا كەلگەندە وسى قىستاقتا نەبارى 29 وتباسى، 90 نەشە ادام عانا قالدى، امان قالعان ەر ازاماتتار دەرلىكتەي مۇگەدەك ەدى.

حۋتاڭ قىستاعى − جياڭشيدىڭ شاڭراۋ قالاسى يياڭ اۋدانىنداعى ٴبىر قاراپايىم قىستاق، فاڭ جىمين كەزىندە ٴوزىنىڭ اتا مەكەنىنە الىستان كوز تاستاپ، ٴوزىنىڭ ادەبيەتشى بولماعانىنا، كوز الداعى كوركەمدىكتى قاعاز بەتىنە تۇسىرە الماعانىنا وكىنىش بىلدىرگەن ەكەن؛ ول اۋىل - قىستاقتىڭ تۇرالاعان بەينەسى مەن قاراڭعىلىعىن، قىستاق تۇرعىندارىنىڭ تاۋقىمەتتى تۇرمىس كەشىرىپ جاتقانىن دا كورە ٴبىلدى.

«مەن 1899 - جىلى چيگۇڭ قالاشىعىنان شامامەن 2 شاقىرىم كەلەتىن حۋتاڭ قىستاعىندا دۇنيەگە كەلدىم. قارا تۇنەك قاپتاعان، الاساپىراندىق جايلاعان وسى جەردە مەن تۇرمىس كەشىردىم، ەزگى مەن ٴجابىر - جاپا ىشىندە تۇرمىس كەشىردىم؛ مەن ەسەيدىم؛ بىرتىندەپ وسى قارا تۇنەك ٴداۋىر مازامدى الا باستادى؛ مەن جارىق دۇنيەگە ىنتىزار بولدىم؛ مەن جارىق دۇنيە ٴۇشىن كۇرەس جۇرگىزە باستادىم...». بۇل فاڭ جىميننىڭ مۇرا تۋىندىسى «مەنىڭ توڭكەرىستىك كۇرەسپەن اينالىسۋداعى قىسقاشا بايانىمداعى» اۋىل تۇرمىسىن ەسكە الۋ ەدى.

ونىڭ جاستىق ومىرىنە ۇڭىلسەڭىز، ونىڭ اۋەلگى ماقساتىنا، ادال جۇرەگىنە بويلايسىز، ونىڭ ٴومىر تالعامىن تۇسىنەسىز.

1922 - جىلى فاڭ جىمين شاڭحايدا ٴبىلىم قۋعان كەزىندە فرانسيا باقشاسى قاقپاسىنىڭ الدىنداعى ماڭدايشالىققا جازىلعان «جۇڭگولىقتار مەن ٴيتتىڭ باقشاعا كىرۋىنە بولمايدى» دەگەن جازۋدى كورىپ، ەجەلدەن مۇنداي قورلانباعانداي سەزىنەدى.

«وسى بىرنەشە ٴارىپتى كوزىم شالعاندا تۇلا بويىم كەنەتتەن ورتتەي جانىپ، ٴجۇزىم قىپ - قىزىل بولىپ كەتتى». ول جۇڭحۋا ۇلتى تاعدىرىنىڭ ايانىشتىلىعىنا كۇرسىنەدى، الايدا سول زاماندا جەر - سۋدىڭ ويران - توپىرى شىعىپ، مەملەكەت مەشەۋ، حالىق كەدەي بولعانىمەن، جۇڭگونىڭ، ٴسوز جوق، جىر ەتەرلىك نۇرلى بولاشاعىنىڭ بولاتىندىعىنا كامىل سەنگەن ەدى.

زور توڭكەرىس ساتسىزدىككە ۇشىراعاننان كەيىنگى 1928 - جىلى 1 - ايدا فاڭ جىمين شاۋ شىپيڭ، حۋاڭ داۋلارمەن بىرگە يحىڭ كوتەرىلىسىنە باسشىلىق ەتىپ، جياڭشي شىعىس سولتۇستىك توڭكەرىستىك بازاسىن قۇرىپ، جۇڭگو جۇمىسشى - ديقان قىزىل ارمياسى 10 - جۇنىن باسشىلىق ەتىپ قۇرادى. فاڭ جىمين ماركسيزمنىڭ جالپىعا بىردەي اقيقاتىن جياڭشيدىڭ شىعىس سولتۇستىگىنىڭ ٴىس جۇزىندىگىمەن ۇشتاستىرىپ، پارتيا قۇرۋ، ارميا قۇرۋ جانە قىزىل اكىميات قۇرۋ سىندى جۇيەلى تاجىريبەنىڭ نەگىزىن قالايدى، ماۋ زىدۇڭ مۇنى «فاڭ جىمين ۇلگىسىندەگى» بازا دەپ اتادى.

1934 - جىلى 11 - ايدىڭ سوڭىندا فاڭ جىمين بۇيرىققا ساي، قىزىل ارميانىڭ سولتۇستىككە اتتانىپ، جاپون شاپقىنشىلارىنا قارسى تۇرۋ شارلاۋشىلار اترەتىن باستاپ سولتۇستىككە جورىق جاساپ، قىزىل 10 - جۇنتۋانى اسكەري، اكىمشىلىك كوميتەتىنىڭ ٴتوراعاسى مىندەتىن وتەيدى. وسى كەزدە ورتالىق قىزىل ارميانىڭ نەگىزگى كۇشى ورتالىق سوۆەتتىك رايونىنان كەتىپ، قىزىل 10 - جۇنتۋاننىڭ جەكە - دارا سولتۇستىككە اتتانۋى قات - قابات قاتەرگە ٴدوپ كەلەدى.

الدىڭعى جولدىڭ قاتەرلى ەكەندىگىن فاڭ جىمين قالاي بىلمەسىن، الايدا ول وسى ماڭىزدى مىندەتتى باتىلدىقپەن ۇستىنە الادى. 1935 - جىلى 1 - ايدا قالىڭ قار جاۋعان حۋاييۇيشاندا فاڭ جىمين، باقىتقا قارسى، تۇتقىندالادى. سول جىلى 8 - ايدىڭ 6 - كۇنى ول جياڭشي نانچاڭىنىڭ شياشاۋوسىندا ەرلىكپەن قۇربان بولادى، سول جىلى 36 جاستا ەدى.

قىزى فاڭ مەي تەك اكەسىنىڭ سۋرەتىن كورىپ ەرجەتتى، فاڭ جىمين قۇربان بولعان كەزدە ول نەبارى 3 جاستا ەدى.

ول تۋىلعاننان كەيىن اكە - شەشەسى ونى جياڭشيداعى ٴبىر بۇقارانىڭ وتباسىنا اسىراۋعا بەرەدى. فاڭ جىمين قىزىمەن اقتىق كەزدەسكەندە ول 2 جاستاعى فاڭ مەيدى كوتەرىپ ٴالسىن - ٴالى قۇشىرلانا سۇيە بەرەدى. وسىلايشا ماڭگىلىككە قوشتاستى.

ارادا 80 نەشە جىل وتسە دە ٴبىر اكەنىڭ قيماستىعىن سەزىنۋگە ابدەن بولادى.

فاڭ جىميندى ونىڭ ەڭ سۇيىكتى ادامىنان ەرىكسىز ايىرعان قانداي دۇنيە؟

«كوممۋنيست − بۇل ەرەكشە قۇرمەتتى ەسىم، مەن كوممۋنيستىك پارتياعا كىرىپ، كوممۋنيست بولدىم، مۇنى قالاي ماقتانىش ەتپەيىن! وسىمەن مەن بارلىعىمدى، اۋەلى، ٴومىرىمدى پارتياعا تاپسىردىم»، - دەدى فاڭ جىمين پارتياعا تەرەڭ سۇيىسپەنشىلىكپەن اعىنان اقتارىلا.

فاڭ مەيدىڭ 21 جاسقا تولعان تۋعان كۇنىندە شەشەسى ميۋ مين وعان «كەشىگىپ جەتكەن» ەرجەتۋ ساۋعاسى − «سۇيىكتى جۇڭگونى» ۇسىندى.

«وسىدان باستاپ مەن <وتان> ٴسوزىنىڭ ماعىناسىن ٴتۇسىندىم − وتان ٴبىزدى باعىپ - قاققان، اكەم سياقتى سانسىزداعان قۇرباندار ٴومىرىن ارناي وتىرىپ قورعاۋعا تاتيتىن انا ەكەندىگىن ٴتۇسىندىم!»، بۇگىنگى تاڭدا فاڭ مەي جاسى 90 عا تاياعان قارياعا اينالدى.

فاڭ جىميننىڭ قۇربان بولعانىنا 80 نەشە جىل ٴوتتى، ونىڭ اتا مەكەنى حۋتاڭ قىستاعىنىڭ كەلبەتىندە بۇرىنعىمەن سالىستىرعاندا كوپ وزگەرىس تۋىلدى.

«حۋتاڭ قىستاعىنداعى اعا بۋىندار پارتيانىڭ ىستەرى ٴۇشىن قىمباتتى ٴومىرىن ارنادى، ٴبىز قىستاق تۇرعىندارىن تاماشا تۇرمىس كەشىرۋگە باستاۋعا مىندەتتىمىز». چيگۇڭ قالاشىق پارتكومىنىڭ شۋجيى ۋاڭ گوحۋا تانىستىرىپ بىلاي دەدى: 2016 - جىلدان بەرى جياڭشيدەگى ٴار دارەجەلى ۇكىمەت حۋتاڭ قىستاعىنىڭ قۇرىلىسىنا 60 نەشە ميلليون يۋان قارجى قوستى، قىستاقتاعى كەڭ اسفالت جولدان، اق داۋالدى، سۇرى كەرپىشتى تۇرعىندار تۇراعىنان قۇرىلعىلار كەمەلدى شاعىن الاڭعا، قارىشتاپ دامىعان ٴتۇرلى كاسىپ سالالارىنا دەيىن، حۋتاڭ قىستاعىنىڭ بەت - بەينەسىندە شىت جاڭا وزگەرىس بولدى.

فاڭ جىمين بايىرعى تۇراعىنىڭ الدىندا فاڭ جىميننىڭ سايگۇلىك مىنگەن مىس ٴمۇسىنى قاسقايىپ تۇر، كوز جانارى وتتاي جانعان ول باسىن كوتەرىپ الىسقا كوز جىبەرۋدە، الدىڭعى جاق ەندىگارى سوعىس ٴورتى لاۋلاعان شايقاس مايدانى ەمەس، قايتا ول باستان - اياق اڭساپ كەلگەن سۇيىكتى جۇڭگو ەدى.

شينحۋا اگەنتتىگىنىڭ 5 - ايدىڭ 15 - كۇنى نانچاڭنان بەرگەن حابار