باس شۋجي شي جينپيڭنىڭ ارحەولوگياعا كوڭىل ءبولۋ حيكاياسى
□ شينحۋا اگەنتتىگىنىڭ تىلشىلەرى لين حۇي، شى يۇيسىن، ۋاڭ پىڭ، شۇي جۋاڭ
7 - ايدىڭ 26 - كۇنى تۇستەن كەيىن باس شۋجي شي جينپيڭ سانشيڭدۇي مۇراجايىنىڭ جاڭا سارايىنا كەلىپ، ”عاسىرلىق ارمانعا تالپىنۋ“، ”ساۋلەتتى استانا“، ”اسپان، جەر، ادام، ءتاڭىر“ سياقتى كورمەلەردى ەكسكۋرسيالاپ، سانشيڭدۇي ەسكى جۇرتىن قازۋ بارىسىمەن جانە بايىرعى سىچۋان وركەنيەتى جەتىستىكتەرىمەن تانىستى.
باس شۋجي شي جينپيڭ پارتيا ورتالىق كوميتەتى اتىنان سانشيڭدۇي مۇراجايى جاڭا سارايىنىڭ سالىنىپ پايدالانۋعا بەرىلگەندىگىن قىزۋ قۇتتىقتادى، قالىڭ ارحەولوگيا قىزمەتكەرلەرىنە شىن جۇرەكتەن العىس ايتتى جانە وسكەلەڭ قۇرمەت ءبىلدىردى.
”ارحەولوگيا قىزمەتى جۇڭحۋا ۇلتى تاريحىن، جۇڭحۋا وركەنيەتى جاۋھارىن ايگىلەيتىن جانە قالىپتاستىراتىن ماڭىزدى قىزمەت“، ”جۇڭحۋا وركەنيەتىنىڭ ۇزاق تاريحىن تانۋ، جۇڭحۋا مادەنيەتىنىڭ كەنىشتى دە شۇرايلى ەكەندىگىن سەزىنۋ ارحەولوگيادان قول ۇزە المايدى“. باس شۋجي شي جينپيڭ ارحەولوگيا قىزمەتى جونىندە تالاي رەت ماڭىزدى نۇسقاۋ بەرىپ، بەكەم مادەنيەت سانالىلىعى جانە وسكەلەڭ مادەنيەت سەنىمى ارقىلى تاريح تەگىن تەكتەپ، جۇڭحۋا تامىرىن قاراستىرىپ، ارحەولوگيا ىستەرىنىڭ العا قاراي دامۋىنا كوڭىل ءبولىپ جانە ونى ىلگەرىلەتىپ، جۇڭحۋا ۇلتىنىڭ وسى زامانعى وركەنيەتىن قۇرۋعا ايقىن العا باسۋ بەتالىسىن كورسەتتى.
”ارحەولوگيا قىزمەتى − ماڭىزدى مادەنيەت ءىسى ءارى كەلەلى قوعامدىق، ساياسي ءمان الاتىن قىزمەت“
جاڭا تاس قۇرالدار داۋىرىنە ءتان ”7000 جاستاعى“ قىشتان جاسالعان بەت ءپىشىن، ىرليتۋ ەسكى جۇرتىنان تابىلعان كوگىلدىر اقىقتان جاسالعان ايداعار ءپىشىندى ىدىس، شاڭ پاتشالىعى داۋىرىندەگى ءپىل ءتىسى ساقيناسى، جوۋ پاتشالىعى داۋىرىندەگى مىستان جاسالعان سيىر ءپىشىندى توستاعان...
2023 - جىلى 6 - ايدىڭ 2 - كۇنى تۇستەن كەيىن باس شۋجي شي جينپيڭ جۇڭگو تاريح زەرتتەۋ ورنىنىڭ جۇڭگو ارحەولوگيا مۇراجايىنا بارىپ تەكسەرۋ - زەرتتەۋ جۇرگىزىپ، ەڭ جاڭا ارحەولوگيالىق قازۋ جەتىستىكتەرىن تاپتەشتەي سۇراپ ۇعىستى.
وسىدان كەيىن نازاردى ”مادەنيەتتى جالعاستىرۋعا، دامىتۋعا“ شوعىرلاندىرعان ءبىر رەتكى اڭگىمە ءماجىلىسى اشىلدى. باس شۋجي شي جينپيڭ ” ۇلاسپالىلىق، جاسامپازدىق، ءبىر تۇتاستىق، سيىسىمدىلىق، بەيبىتشىلىك“ ارقىلى جۇڭحۋا وركەنيەتىنىڭ كورنەكتى ەرەكشەلىگىن ىقشامدى شەشىپ ءتۇسىندىرىپ، ”ەكىنى ۇشتاستىرۋدىڭ“ كەلەلى ءمانىن ەگجەي - تەگجەيلى بايانداپ، جۇرت جۇرەگىن جەلپىندىرەتىن ۇندەۋ تاستادى −
”مادەنيەت سەنىمىن بەكەمدەپ، بورىش ارقالاپ، قايراتتانا ءىس تىندىرىپ، ءبىزدىڭ وسى داۋىرگە ءتان جاڭا مادەنيەتتى بىرگە قۇلشىنا جاراتىپ، جۇڭحۋا ۇلتىنىڭ وسى زامانعى وركەنيەتىن كوركەيتۋىمىز كەرەك“.
مادەنيەتتى جالعاستىرۋ، دامىتۋ ارحەولوگيا ىستەرىمەن تىعىز بايلانىستى، جۇڭگو قوعامدىق عىلىمدار اكادەمياسى ارحەولوگيا زەرتتەۋ ورنىنىڭ باستىعى چىن شيڭساننىڭ كوز الدىنا 3 جىلدىڭ الدىنداعى ءبىر كورىنىس كەشەگىدەي ەلەستەيدى.
2020 - جىلى 9 - ايدىڭ 22 - كۇنى باس شۋجي شي جينپيڭ وقۋ - اعارتۋ، مادەنيەت - دەنساۋلىق ساقتاۋ، دەنە تاربيە سالاسىنىڭ ماماندارى، ۋاكىلدەرى اڭگىمە ءماجىلىسىن باسقارىپ اشقاندا ءماجىلىس الاڭى جالىندى دا دۋماندى بەينەگە شومدى.
چىن شيڭسان باس شۋجيگە ەلىمىزدىڭ ارحەولوگيا ىستەرىنىڭ دامۋ جاعدايىن تانىستىردى.
”مەن دە سول جىلدارى ارحەولوگيا ۇيرەنبەكشى بولعان ەدىم، كەيىن كەلە ۇيرەنە المادىم“، چىن شيڭساننىڭ تانىستىرۋىن تىڭداعاننان كەيىن، باس شۋجي ىقىلاستى تۇردە بىلاي دەدى: ”ارحەولوگيا قارجى مول جۇمسالاتىن جۇمىس، بۇرىندارى اقشا جوق بولاتىن، قازىر ۇسىنىلىمدى ارتتىرىپ، ارحەولوگيا قىزمەتىن جاقسى ىستەۋ كەرەك. جۇڭحۋا وركەنيەتىنىڭ توركىنىن زەرتتەۋ وتە ماڭىزدى، ۇزدىكسىز ىشكەرىلەي ىستەۋ كەرەك“.
6 كۇننەن كەيىن 19 - كەزەكتى ورتالىق كوميتەت ساياسي بيۋروسى ەلىمىز ارحەولوگياسىنداعى ەڭ جاڭا بايقاۋلار جانە ونىڭ ءمانى تاقىرىبىندا 23 - رەتكى توپتىق ۇيرەنۋ وتكىزدى، ءتۇسىندىرۋشى ساناتىنداعى چىن شيڭسان ءماجىلىس الاڭىندا باس شۋجيدىڭ تەرەڭ تولعانىسىن ەت قۇلاعىمەن ەستيىن ورايعا تاعى يە بولدى −
”تاريحتى تانۋ ارحەولوگيادان قول ۇزە المايدى. قازىرگى تاڭداعى جۇڭگو اۋقىمدى ءارى تەرەڭ قوعامدىق وزگەرىستى باستان كەشىرۋدە، ءارى جۇڭگوشا سوتسياليزمگە تاباندى بولۋدا جانە ونى دامىتۋدا ۇلى امالياتتىق جاڭالىق اشۋدا. ءبىزدىڭ امالياتتىق جاڭالىق اشۋىمىز، ءسوز جوق، تاريحتىڭ دامۋ زاڭدىلىعى نەگىزىندە قۇرىلۋى كەرەك، ءسوز جوق، تاريحتىڭ دۇرىس بەتالىسىمەن ءجۇرۋى كەرەك“.
باس شۋجي شي جينپيڭنىڭ نازارىندا ارحەولوگيا ”كەلەلى قوعامدىق، ساياسي ءمان الاتىن قىزمەت“.
تاريح مادەنيەت ايگىلى قالاسى فۋجوۋدا مادەني ەسكەرتكىشتەر قىزمەتكەرلەرى قازىرگە دەيىن ”ءتورت ءبىر“ حيكاياسىن ماقتانا ايتادى.
1991 - جىلى 3 - اي، سول كەزدە فۋجوۋ قالالىق پارتكومنىڭ شۋجيى مىندەتىن وتەيتىن شي جينپيڭ مادەني ەسكەرتكىشتەر قىزمەتى جۇمىس باسى قىزمەت ءماجىلىسىن باسقارىپ اشىپ، مادەني ەسكەرتكىشتەردى قورعاۋ قىزمەتىن كۇشەيتۋدى تۇراقتاندىرادى، سول جىلدىڭ وزىندە فۋجوۋ قالاسى 7 ناقتى ءىس بىتىرەدى. وسى 7 ناقتى ىستەن ”ءتورت ءبىر“ − ءبىر مەكەمە، ءبىر اترەت، ءبىر تاڭبا، ءبىر ميلليون يۋان جارىققا شىقتى.
بۇكىل ەل بويىنشا قالا دارەجەلى مادەني ەسكەرتكىشتەردى باسقارۋ مەكەمەسىن ەڭ الدىمەن قۇرىپ، ارحەولوگيا اترەتىن قۇرىپ، قالا قۇرىلىسىنا قاتىستى نىسان تۇرعىزعاندا قالالىق مادەنيەت مۇرالارىن باسقارۋ كوميتەتىنىڭ تاڭباسىن باسۋدى تالاپ ەتىپ، قالالىق قازىنادان ءار جىلى ءبىر ميلليون يۋان ءبولىپ، مادەني ەسكەرتكىشتەردى جوندەۋ قاراجاتى ەتۋدى ءارى ونى جىل سايىن ارتتىرۋدى ۇيعاردى، ال سول كەزدە فۋجوۋ قالاسىنىڭ ەكونوميكالىق جالپى مولشەرى 10 ميلليارد يۋان عانا ەدى...
”ءتورت ءبىر“ رولىنىڭ يگىلىگى باياندى بولدى. 1991 - جىلى 6 - ايدا قۇرىلعان فۋجوۋ قالالىق ارحەولوگيا اترەتى 30 نەشە جىلدان بەرى تالايلاعان ارحەولوگيا سالاسىندا، اسىرەسە، سۋ استى ارحەولوگيا سالاسىندا ۇلەس قوستى. شيشا سۋ استى ارحەولوگياسىنان تەڭىزگە باتىپ كەتكەن ”نانحاي 1 - ءنومىرلى“ كەمە ەسكى جۇرتى، پيڭتان ”ۋانجياۋ 1 - ءنومىرلى“ كەمە ەسكى جۇرتى سياقتى سۋ استى ارحەولوگيالىق تەكسەرۋ، قازۋ جۇمىس باسىنا دەيىن بارلىعىندا ولاردىڭ بەينەسى قالدى.
ميلليون جىلدىق ادامزات تاريحى، 10 مىڭ جىلدىق مادەنيەت تاريحى، بەس مىڭ نەشە جىلدىق وركەنيەت تاريحى... جۇڭحۋانىڭ كوركەم بايتاق جەرى دۇنيە جۇزىندە بىردەن - ءبىر ءۇزىلىس جاساماعان ءارى مەملەكەت فورماتسياسى ارقىلى دامىپ بۇگىنگە جەتكەن ۇلى وركەنيەتتى نارلەندىردى.
بايىرعى گەنەتيكا زەرتتەۋىمەن ۇزاق ۋاقىت شۇعىلدانعان ”80 - جىلداردىڭ“ تۇلەگى، ايەل عالىم فۋ چياۋمەي باس شۋجي شي جينپيڭنىڭ ءوزىن جىگەرلەندىرگەنىن، شابىتتاندىرعاندىعىن ۇمىتا المايدى.
ول 2020 - جىلى 9 - ايدىڭ 11 - كۇنى بولاتىن، باس شۋجي شي جينپيڭ عالىمدار اڭگىمە ءماجىلىسىن باسقارىپ اشتى. فۋ چياۋمەي سوزگە شىعۋشىلاردىڭ ءبىرى ەدى.
”مەنىڭ قىزمەتىم ادامزاتتىڭ بايىرعى گەندەر جيىنتىعى ءىلىمىن ارقاۋ ەتىپ، گەننىڭ وزگەرۋىن زەرتتەۋمەن شۇعىلدانۋ، ياعني بايىرعى DNA ارقىلى ’ءبىز كىم، تەگىمىز قايدان‘ دەگەندى زەرتتەۋ“.
”تەگىمىزدىڭ قايدان ەكەنىن بىلە الدىڭىزدار ما“؟ - دەپ باس شۋجي شي جينپيڭ سۇراعاندا، فۋ چياۋمەي: ”انىق - قانىعىنا جەتۋگە قۇلشىنىپ جاتىرمىز“! - دەپ جاۋاپ قايتاردى.
ارحەولوگيا قاراماققا ادامدار كوپ ءىز سالمايتىن سالا سياقتى بولعانىمەن، وتە ماڭىزدى. 19 - كەزەكتى ورتالىق كوميتەت ساياسي بيۋروسىنىڭ توپتىق ۇيرەنۋىندە جۇڭحۋا وركەنيەتىنىڭ قاينارىن قاراستىرۋ ينجەنەرياسىن تەرەڭدەتۋ دەگەن تاقىرىپتى ورنالاستىردى، ياڭشاۋ مادەنيەتىنىڭ بايقالۋى جانە جۇڭگو قازىرگى زامان ارحەولوگيا ءىلىمىنىڭ دۇنيەگە كەلۋىنىڭ 100 جىلدىعى بايلانىسىمەن حات جولداپ قۇتتىقتادى، جەرگىلىكتى ورىندا تەكسەرۋ جۇرگىزگەندە ارحەولوگيا قىزمەتىنىڭ اياق الىسىن قاداعالاپ سۇرادى... باس شۋجي شي جينپيڭ مۇنىڭ ءبارىن جادىنان شىعارمادى.
حىناننىڭ انياڭىنىڭ باتىس سولتۇستىك شەتىندەگى حۋانحى وزەنى قالانى كەسىپ ءيىرىلىپ اعىپ جاتىر. 90 نەشە جىلدان بەرى ءار بۋىن ارحەولوگيا قىزمەتكەرلەرى بۇل ارادا تاريحتى ىزدەپ، تەرەڭگە بويلاپ، كۇرەكپەن قازىپ، يىنشۇي ەسكى جۇرتىنىڭ ”ءوز بەينەسىن“ اشتى.
2022 - جىلى 10 - ايدىڭ 28 - كۇنى باس شۋجي شي جينپيڭ انياڭعا بارىپ، تالايدان بەرى اڭساعان يىنشۇي ەسكى جۇرتىندا تەكسەرۋ جۇرگىزدى.
قولا قۇرالدار، قاس تاسى بۇيىمدارى، ساۋىت - سۇيەك جازۋى قاتارلى قازىپ الىنعان مادەني ەسكەرتكىشتەردى زەر سالا كورىپ، اربالار مەن اتتار شۇڭقىرى كورمە زالىندا شاڭ داۋىرىندەگى كولىك اربالارىنىڭ ناقتى زات ۇلگىسىن جانە جول سوراپتارىن كوردى... باس شۋجي شي جينپيڭ تەبىرەنە: ”مادەنيەت سەنىمىمىز ۇزاق تاريحىمىزدى شىن مانىندە دالەلدەي الۋدان كەلەدى، بۇل جاعىندا ارحەولوگيا ىستەرىنىڭ ەڭبەگى زور. مادەني ەسكەرتكىش - ارحەولوگيا قىزمەتىنە ءمان بەرۋ جانە كۇشەيتۋ كەرەك“، - دەدى.
”جۇڭگو ەرەكشەلىگىندەگى، جۇڭگو ستيلىندەگى، جۇڭگوشا سالاۋاتتى ارحەولوگيانى قۇلشىنا قۇرۋ كەرەك“، مىنە بۇل باس شۋجي شي جينپيڭنىڭ ارحەولوگيا ىستەرىنەن كۇتكەن ءۇمىتى، مۇنان دا ماڭىزدىسى، جاڭا داۋىردەگى ارحەولوگيا قىزمەتكەرلەرىنىڭ كۇرەس جۇرگىزۋ بەتالىسى −
جۇڭحۋا وركەنيەتىنىڭ قاينارىن قاراستىرۋ ينجەنەرياسى جۇڭحۋانىڭ بەس مىڭ جىلدان ارتىق وركەنيەت تاريحىن دالەلدەپ، وركەنيەتتى قوعامعا قادام تاستاۋدى تۇجىرىمداۋدىڭ بەلگىسى بولعان ”جۇڭگو جوباسىن“ ورتاعا قويدى؛ كەڭىستىك بارلاۋ تەحنيكاسى، كاربون - 14 ارقىلى جىلدى ولشەۋ، بايىرعى DNA ارقىلى تالداۋ جاساۋ، يزوتوپتىق تالداۋ جاساۋ سياقتى تەحنيكالار اناعۇرلىم كەڭ قولدانىلدى؛ 8000 تۇردەن استام نەگىزگى قۇرىلىس ارحەولوگيا قازۋ نىسانى ءبىر سىپىرا باعالى مادەني ەسكەرتكىشتەردى قۇتقاردى، قورعادى؛ سۋ استى ارحەولوگياسى مىڭ مەتر تەرەڭدىكتەگى تەڭىز تۇبىنە شوككەن بايىرعى كەمەنىڭ ءتىلسىم جەلەگىن اشتى...
باس شۋجي شي جينپيڭنىڭ ىقىلاستى قامقورلىعىندا جۇڭگونىڭ ارحەولوگيا ىستەرى ”التىن ءداۋىردى“ قارسى الدى.
”ارحەولوگيالىق دەرەكتەر مەن تاريحي مادەني ەسكەرتكىشتەر − تاريحتىڭ كۋاسى، ءسوز جوق، ويداعىداي قورعاۋ، ويداعىداي پايدالانۋ كەرەك“
شىلىڭگىر جازدا لياڭجۋ بايىرعى قالاسى ەسكى جۇرتىندا سۋ سىلدىراپ اعىپ، توڭىرەكتە بۇعىلار وكىرەدى.
جاڭا عاسىردىڭ باسىندا بۇل ارانىڭ كورىنىسى باسقاشا بولاتىن.
سول كەزدەگى لياڭجۋ ەسكى جۇرت رايونىندا 30 قانشا تاس كەنى بار بولاتىن، شۋىل قاتتى، شاڭ - توزاڭ اسپانداپ جاتاتىن. ارحەولوگتار ”زەڭبىرەك داۋىسى جاڭعىرعان شايقاس الاڭى سياقتى“ دەپ اشىنا سىنعا العان.
2003 - جىلى 7 - ايدا سول كەزدە جىجياڭ ولكەلىك پارتكومنىڭ شۋجيى مىندەتىن وتەپ جاتقان شي جينپيڭ لياڭجۋ ەسكى جۇرتىنا بارىپ تەكسەرۋ - زەرتتەۋ جۇرگىزدى. لياڭجۋ مۇراجايىنداعى ءبىر شاعىن جيىن زالىندا شي جينپيڭ لياڭجۋ مادەنيەتىن قورعاۋ حۇجاتتى فيلمىن كورىپ، جاعدايدان بەرىلگەن مالىمەتتى تىڭدادى.
”لياڭجۋ ەسكى جۇرتى − جۇڭحۋانىڭ بەس مىڭ جىلدىق وركەنيەت تاريحىن ناقتى دالەلدەيتىن قاسيەتتى جەر، تابىلا بەرمەيتىن باعالى بايلىق، ونى، ءسوز جوق، ويداعىداي قورعاۋىمىز كەرەك“! - دەپ شي جينپيڭ كەسىپ ايتتى.
سونان كەيىن جاسىل تاۋ قالپىنا كەلىپ، ەسكى جۇرت قايتا جانداندى.
2016 - جىلى 4 ارحەولوگ باس شۋجي شي جينپيڭگە حات جازىپ، لياڭجۋ ەسكى جۇرتىن ەرتەرەك ”دۇنيە جۇزىلىك مادەنيەت مۇرالارى تىزىمىنە ەنگىزۋدى ءوتىنىش ەتۋدى“ جەبەۋدى ءۇمىت ەتتى. باس شۋجي ”ەرتە زامان ەسكى جۇرتتارىن ويداعىداي قورعاۋدى كۇشەيتىپ، ارحەولوگيالىق قازۋ جۇمىستارىن ءتۇيىندى تۇردە جۇيەلى جۇرگىزىپ، جۇڭحۋا وركەنيەتىنىڭ ۇزاق تاريحىن جانە قىمباتتى قۇنىن تانۋدى ۇزدىكسىز تەرەڭدەتۋ كەرەك“ دەپ ماڭىزدى نۇسقاۋ بەردى.
3 جىلدان كەيىن لياڭجۋ بايىرعى قالاسى ەسكى جۇرتى «دۇنيە جۇزىلىك مۇراعاتتار تىزىمىنە» ەنگىزىلدى.
چىن شيڭسان سول كەزدى ەسكە الىپ بىلاي دەدى: 2020 - جىلى 9 - ايدىڭ 22 - كۇنى اشىلعان وقۋ - اعارتۋ، مادەنيەت، دەنساۋلىق ساقتاۋ، دەنە تاربيە سالاسىنىڭ ماماندارى، ۋاكىلدەرى اڭگىمە ماجىلىسىندە باس شۋجي شي جينپيڭ سول ءبىر وتكەن ءىستى تاعى دا اۋىزعا الىپ، ”لياڭجۋدى قورعاۋدا نەگىزگى جاقتى ەسكەرۋسىز قالدىردىق، بۇل ارادا ەندىگارى قۇرىلىس جۇرگىزۋگە بولمايدى“ دەگەن ەدى.
تاريحتىڭ توركىنىن تاپقاندا عانا، بولاشاقتى اناعۇرلىم ويداعىداي اشۋعا بولادى.
باس شۋجي شي جينپيڭ: ”ارحەولوگيالىق دەرەكتەر مەن تاريحي مادەني ەسكەرتكىشتەر − تاريحتىڭ كۋاسى، ءسوز جوق، ويداعىداي قورعاۋ، ويداعىداي پايدالانۋ كەرەك“، - دەپ اتاپ كورسەتتى.
ۇزاق زاماندىق وركەنيەتتى جالعاستىرۋ استە تاريحي كىتاپتارداعى سارعايعان ەستەمەمەن عانا تىنبايدى. حۋاشيانىڭ بايتاق دالاسىنا تاراعان ءاربىر جەردەگى ارحەولوگيالىق دەرەكتەردە تاريح پەن بولاشاقتى تىلدەستىرەتىن قۇپيا سيفر جاسىرىنعان، سونىمەن بىرگە ەكونوميكالىق دامۋ مەن مادەنيەت تامىرىن جالعاستىرۋدى ءبىر تۇتاس جوسپارلاۋدىڭ تەرەڭ ويى دا قامتىلعان.
”’الدىمەن ارحەولوگيالىق زەرتتەۋ، سوڭىنان وتكەرمەلەۋ‘ سىندى ءتۇزىم جوباسىن جانە سايكەستى ساياساتتى جاساپ، تاريحي مادەني جۇرناقتارى ساقتالۋى مۇمكىن بولعان جەرلەردى زاڭ بويىنشا ارحەولوگيالىق تەكسەرۋ، بارلاۋ، قازۋ جۇرگىزىلۋدەن ىلگەرى پايدالانۋعا بولمايدى“، - دەپ باس شۋجي شي جينپيڭ قاداپ ايتقان بولاتىن.
فۋجياننىڭ سانميڭىندە ”وڭتۇستىكتەگى جوۋكوۋديان“ دەگەن اتى بار ۋانشوۋيان ەسكى جۇرتى بار، بۇل جەرگە قىزىعا كەلەتىن ساياحاتشىلاردىڭ اياعى ۇزىلمەيدى.
بۇل ارادا 185 مىڭ جىلدىڭ الدىندا ەرتەدەگى ادامزات ءوسىپ - ءونىپ تىرشىلىك كەشىرگەن سول ءبىر ۇزاق جىلدار ەستەلىككە الىنعان، سونداي - اق كەزىندە فۋجيان ولكەسىنىڭ ۋاقىتشا ولكە باستىعى مىندەتىن وتەگەن شي جينپيڭنىڭ ەسكى جۇرتتى جانىن سالا قۇتقارعان جان تەبىرەنتەرلىك حيكاياسى دا جازىلعان.
ۋانشوۋياندا مول اك تاس بايلىعى ساقتالعاندىقتان، جەرگىلىكتى ورىنداعى ءبىر بولات - تەمىر زاۆودى وتكەن عاسىردىڭ 70 - جىلدارىندا تاۋدان كەن قازا باستاعان. 1999 - جىلى 12 - ايدىڭ سوڭىندا فۋجيان ولكەلىك مادەنيەت مەڭگەرمەسى ولكەلىك ۇكىمەتكە ”سانميڭ ۋانشوۋيان ەرتەدەگى تاس قۇرالدار ءداۋىرى ۇڭگىرى ەسكى جۇرتىن قورعاۋعا قاتىستى جاعدايلار جونىندەگى شۇعىل مالىمەتتى“ تاپسىردى.
2000 - جىلى 1 - ايدىڭ 1 - كۇنى شي جينپيڭ جولداس دەرەۋ بەكىتۋ جاسادى: سانميڭ قالاسى ۋانشوۋيان ەرتەدەگى تاس قۇرالدار ءداۋىرى ۇڭگىرى ەسكى جۇرتى ولكەمىزدىڭ تاريحتان بۇرىنعى ارحەولوگياداعى تۇڭعىش رەتكى ماڭىزدى بايقاۋى سانالادى، سونداي - اق ەل ىشىندە ىلۋدە ءبىر كەزىگەتىن ماڭىزدى تاريحتان بۇرىنعى ەسكى جۇرت، ءسوز جوق، مۇقيات، ويداعىداي قورعاۋ كەرەك.
بەكىتۋدە بىلاي دەپ باسا دارىپتەلدى: ۋانشوۋيان ەرتەدەگى تاس قۇرالدار ۇڭگىرى ەسكى جۇرتى قايتا تۋىندامايتىن قىمباتتى مادەني ەسكەرتكىش بايلىعى رەتىندە، بىزگە عانا ءتان بولىپ قويماي، سوڭعى ۇرپاقتارىمىزعا دا ءتان، ءارقانداي جەكەنىڭ جانە مەكەمە - ورىننىڭ كوز الداعى نەمەسە ءىشىنارا مۇددەنى كوزدەپ تۇتاس قوعامنىڭ جانە ۇرپاقتاردىڭ مۇددەسىن بۇلدىرۋىنە بولمايدى.
شي جينپيڭ جولداستىڭ كوڭىل بولۋىندە بولات - تەمىر زاۆودى ۋانشوۋياندا كەن اشۋدى، قوپارۋدى دەرەۋ توقتاتتى، فۋجيان ولكەسىندەگى مادەنيەت تاراۋلارى دا ەسكى جۇرت ءوڭىرىن ىشكەرىلەي قازۋ، دالەلدەۋ جانە قورعاۋ قىزمەتىن ورىستەتتى.
2019 - جىلى ۋانشوۋيان مەملەكەتتىك ارحەولوگيالىق ەسكى جۇرتى باقشاسى رەسمي اشىلدى. سەيىلدەۋ قولدانباسىنداعى مىنا ءسوز ەسكى جۇرتتى قورعاۋ اۋەلگى ماقساتىن ايقىن ءتۇسىندىردى: ”ەكولوگيانى قالپىنا كەلتىرىپ، مادەني ەسكەرتكىشتەردى قورعاپ، مادەنيەت تامىرىن جالعاستىرايىق... تۇنىق سۋدى، جاسىل تاۋدى، ۇڭگىردى، ورماندى، مەكەندى، ەرتەدەگى مادەنيەتتى توعىستىرىپ ساباقتاستىرايىق“.
ارحەولوگيالىق ەسكى جۇرتتى قورعاۋ جونىندە باس شۋجي شي جينپيڭنىڭ ەلەۋلى جاعىن ەستە ۇستاعان تەرەڭ تولعانىسى دا، دەن قويا تۇسىنگەن ىقىلاستى قامقورلىعى دا بار.
حاڭجوۋ قالاسىنىڭ وڭتۇستىگىندەگى شياۋشان كول كوپىرى ەسكى جۇرتى مۇراجايىندا قازىرگە دەيىن مولشەرمەن 8000 جىلدىق تاريحقا يە ناۋا قايىق مۇرالار زالىندا ءۇنسىز توقتاپ ”تۇر“. 2005 - جىلى 4 - ايدا سول كەزدە جىجياڭ ولكەلىك پارتكومنىڭ شۋجيى مىندەتىن وتەيتىن شي جينپيڭ وسى اراعا كەلىپ تەكسەرۋ - زەرتتەۋ جۇرگىزدى.
سول ارادا فوتو سۋرەت تىلشىلەرى ويداعىداي سۋرەتكە تارتۋداعى ەڭ وڭتايلى ورىندى تابۋ ءۇشىن ەسكى جۇرتتى قورعاۋ رايونىنا اياق باسادى. مۇنى كورگەن شي جينپيڭ جولداس توقتاي قالىپ، تىلشىلەرگە قورعاۋ رايونىنان شىعۋدى جىلى شىرايمەن ايتادى، سونداي - اق: ”سۋرەتكە ءتۇسىرۋ كىشكەنە ءىس، مادەني ەسكەرتكىشتەردى قورعاۋ ۇلكەن ءىس، كوپشىلىك شىعىپ كەتىڭىزدەر“، - دەپ ەسكەرتەدى.
سول ورىنداعى ادامداردىڭ ءبارى تەرەڭ تاربيە الدى. ءبىر ءتىلشى: ”كەيىن كول كوپىر ەسكى جۇرتى مۇراجايىنا بارعان سايىن، اياعىمدى ەپپەن باسۋدى ەستەن شىعارمايتىن بولدىم“، - دەدى.
اياقتى ”ەپپەن“ باسۋ مادەني ەسكەرتكىشتەردى قورعاۋ سالماعىنىڭ ”اۋىر“ ەكەندىگىن كورسەتەدى.
2014 - جىلى 2 - ايدا باس شۋجي شي جينپيڭ استانا مۇراجايىنا بارىپ، بەيجيڭ تاريحي مادەنيەت كورمەسىن ەكسكۋرسيالادى. ول مۇقيات تاماشالاپ، تانىستىرۋدى تىڭداي ءجۇرىپ، ماماندارمەن پىكىر اۋىستىرىپ تالقىلادى.
قىمباتتى زاتتاردى ساقتاۋ مادەني ەسكەرتكىشتەر كورمە تۇعىرىندا باس شۋجي شي جينپيڭ سۋرەتكە ءتۇسىرىپ ابىگەر بولىپ جۇرگەن تىلشىلەرگە ”ابايلاڭىزدار، قاعىپ كەتپەڭىزدەر“ دەپ ەسكەرتتى. ىقىلاسقا تولى، تەرەڭ ماندەگى وسى ءسوز كوپشىلىكتى اسەرلەندىردى.
2021 - جىلى «كەزەكتە ەلىمىزدە ارحەولوگيا قىزمەتىندە ءدوپ كەلىپ وتىرعان شتاتتىڭ جانە قىزمەتكەرلەردىڭ مەيلىنشە جەتىسپەۋ ماسەلەسى جونىندە» دەگەن ماقالا باس شۋجي شي جينپيڭنىڭ نازارىن اۋداردى.
ماقالادا: ”بولاشاقتا ەداۋىر ۇزاق ءبىر مەزگىلدە دالالىق ارحەولوگيا قىزمەتىنىڭ قىزمەت مولشەرى ەسەلەپ ارتادى، دالا ءبىرىنشى شەبىندە قىزمەت ىستەيتىن ارحەولوگيا قىزمەتكەرلەرىنە قاجەتتىڭ اناعۇرلىم ارتا تۇسەتىندىگى داۋسىز“ دەلىندى.
ماقالانى كورگەننەن كەيىن باس شۋجي شي جينپيڭ دەرەۋ ماڭىزدى نۇسقاۋ بەرىپ، قاتىستى ماسەلەلەردىڭ شەشىلۋىن ىلگەرىلەتتى.
ارحەولوگيا دارىندىلارىن باۋلۋعا باس شۋجي شي جينپيڭ ايرىقشا كوڭىل ءبولىپ: ”ارحەولوگيا قوسىنىن بەلسەنە باۋلىپ، زورايتىپ، اناعۇرلىم كوپ جاستىڭ ارحەولوگيا ىستەرىن سۇيۋىنە، ات سالىسۋىنا، ارحەولوگيا ىستەرىنىڭ مۇراگەرى بولۋىنا، تالانتتىلاردىڭ مولىنان شىعۋىنا مۇمكىندىك جاساۋ كەرەك“، - دەپ اتاپ كورسەتتى.
2012 - جىلى 6 - ايدا سول كەزدە جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسى ورتالىق كوميتەتى ساياسي بيۋروسىنىڭ تۇراقتى مۇشەسى، ورتالىق كوميتەت شۋجيچۋىنىڭ شۋجيى، مەملەكەتتىڭ ورىنباسار ءتوراعاسى مىندەتىن وتەيتىن شي جينپيڭ بەيجيڭ داشۋەسىندە جوعارى مەكتەپتەردىڭ پارتيا قۇرىلىسى قىزمەتىن تەكسەرىپ - زەرتتەگەندە ارحەولوگيا - مادەني ەسكەرتكىش - مۇراجاي شۋەيۋانىنداعى 2009 - جىلدىق وقۋشىلارىنا ارنايى امانداسا بارىپ، ولاردى كاسىپتى جاقسى ۇيرەنىپ، جۇڭحۋا ۇلتىنىڭ مادەنيەتىن جالعاستىرۋعا جانە وتان قۇرىلىسىنا كوبىرەك ۇلەس قوسۋعا شابىتتاندىردى.
كەلەسى جىلعى 4 - مامىر جاستار مەرەكەسى قارساڭىندا ارحەولوگيا - مادەني ەسكەرتكىش - مۇراجاي شۋەيۋانىنداعى 2009 - جىلدىق تولىق كۋرس وداق ياچەيكاسىنداعى بارلىق وقۋشىلار باس شۋجي شي جينپيڭگە حات جازىپ، ءبىر جىلعا تاياۋ ۋاقىتتان بەرگى ۇيرەنۋ، تۇرمىس، يدەيا جاعىنداعى جاعدايلارىنان مالىمەت بەردى.
باس شۋجي شي جينپيڭ جاۋاپ حاتىندا تەرەڭ سۇيىسپەنشىلىكپەن: ”تاياۋداعى ءبىر جىلدان بەرى سەندەردىڭ مەكتەپتەگى ۇيرەنۋدە تىڭ ىلگەرىلەۋشىلىكتەرگە قول جەتكىزۋمەن بىرگە، دالاداعى ارحەولوگيالىق پراكتيكادا دا ەرەكشە تابىستى بولعاندىقتارىڭنان حاباردار بولىپ، ايرىقشا ءسۇيىندىم“، - دەدى.
مادەني ەسكەرتكىش ارحەولوگيا عىلىمى كاسىبى جانە باۋلۋ جۇيەسى قۇرىلىسى ۇزدىكسىز كۇشەيتىلگەننەن تارتىپ ارحەولوگيا جاعىندا مەملەكەت شۇعىل قاجەت ەتەتىن جوعارى دارەجەلى دارىندىلاردى باۋلۋ ارناۋلى نىسانىنىڭ اتقارىلۋىنا دەيىن، ودان ارى «ارحەولوگيالىق قازۋ جۇمىسشىلارىنىڭ مەملەكەتتىك كاسىپتىك شەبەرلىك ولشەمى» شتات قىزمەتىنىڭ ءتارتىپتى ىلگەرىلەتىلۋىنە دەيىن... باس شۋجي شي جينپيڭنىڭ قامقورلىعىندا، ەلىمىزدىڭ ارحەولوگيا دارىندىلارىن باۋلۋ مەحانيزمى اناعۇرلىم اقاۋسىزداندىرىلدى. تۇزدە جۇمىس ىستەيتىن ارحەولوگيا قىزمەتكەرلەرى بارعان سايىن كوبەيىپ، بايىرعى وركەنيەت جونىندە ىزدەنىس جاساۋ بارىسىندا جۇڭحۋا وركەنيەتىنىڭ تامىرىن زەرتتەپ ءبىلدى.
”مۇراجايدا ساقتالعان مادەني ەسكەرتكىشتەرگە، بايتاق دالادا ساقتالعان مۇراعاتتارعا، بايىرعى كىتاپتاردا جازىلعان جازۋلارعا جان بىتىرەيىك“
2023 - جىلى 5 - ايدا باس شۋجي شي جينپيڭ بايىرعى استانا شي - اندا تۇڭعىش كەزەكتى جۇڭگو − ورتا ازيا باسشىلار ءماجىلىسىن باسقاردى. ورتا ازيا ەلدەرىنىڭ مەملەكەت باسشىلارىنا ۇسىنىلاتىن ساۋعانىڭ ىشىندە ءبىر ”حىزۇن“ بار ەدى. ونىڭ ويما جازۋىندا ”جايزى جۇڭگو“ دەگەن سوزدەن قالعان ”جۇڭگو“ دەگەن ءسوزدىڭ ەڭ ەرتەدەگى جازبا دەرەكتەرى تۇسىرىلگەن.
مادەني ەسكەرتكىشتەر سويلەي الادى. ”جايزى جۇڭگو“ ارقىلى ادامدار ”قالايشا جۇڭگو بولاتىنىن“ ۇزدىكسىز ءتۇسىندى.
2018 - جىلى مەملەكەتتىك ەكى ءماجىلىس كەزىندە ساياسي كەڭەستىڭ بىرىككەن گرۋپپا جيىنىندا باس شۋجي شي جينپيڭ مادەنيەت سەنىمى جونىندەگى تەرەڭ تولعانىسىن بايىمدادى: ”ءبىز قازىر جۇڭحۋا ۇلتى مادەنيەتىنىڭ گۇلدەنۋىنە ەڭ جاقىن ءبىر داۋىردەمىز. ءبىزدىڭ سەنىمىمىز كۇشەيدى. ادامداردىڭ ماسەلەگە قالاي وي جۇرگىرتۋى بەس مىڭ جىلدىق مادەنيەتتىڭ قوردالانعان گەن تامىرىمەن قاتىستى. ءوز اسىلىمىزدى ءوزىمىز تاني ءبىلۋىمىز كەرەك، ءوزىمىزدى قومسىنباۋىمىز كەرەك“.
جىجياڭنىڭ لۇڭچۋان كوك فارفور مۇراجايىندا شي جينپيڭ جولداستىڭ جىجياڭدا قىزمەت ىستەگەن كەزدەگى وتكەن ىستەرى باياندالعان.
ءبىر جولى شي جينپيڭ جولداس لۇڭچۋانعا تەكسەرۋ - زەرتتەۋ جۇرگىزە بارادى، جەرگىلىكتى ورىنداعىلار لۇڭچۋان قۇمدانىنىڭ فىڭدۇڭيان ەسكى جۇرتىن ارحەولوگيالىق قازۋدا كەلەلى تابىستارعا قول جەتكىزگەنى، الايدا قازىرگى مۇراجايعا قازىپ الىنعان مادەني ەسكەرتكىشتەر سيماي قالعانى جونىندە مالىمەت بەرەدى. شي جينپيڭ جولداس سول جەردىڭ وزىندە - اق: لۇڭچۋان كوك فارفورى − ۇلت مادەنيەتىنىڭ جاۋھارى، ءبىر كوك فارفور مۇراجايىن قۇرۋ اسا قاجەتتى، - دەدى.
ول تاعى جاڭا سارايدىڭ، ءسوز جوق، كولەمدى بولۋىنىڭ قاجەتى شامالى، الايدا، ءسوز جوق، دارا جانە وزىندىك ەرەكشەلىككە يە بولۋى كەرەك دەپ ەرەكشە تاپسىردى.
كوپ وتپەي، ولكەلىك قازىنا تاراۋلارى قوسىمشا قاراجات قارجىسىن تياناقتاندىردى، مۇراجاي قۇرىلىسى نىسانى دا ىلە - شالا ىسكە قوسىلدى.
لۇڭچۋاندىقتار بىلاي دەدى: لۇڭچۋان سياقتى سول كەزدەگى تاۋلى وڭىردەگى كەدەي ءبىر اۋداندا شي جينپيڭ جولداستىڭ قامقورلىعى بولماعان بولسا، وسى مۇراجايدىڭ سالىنۋى مۇمكىن ەمەس.
وسىنداي تەرەڭ تاريحي جاۋاپكەرشىلىكتى قاي - قاشان دا كوكەيىنە تۇيگەن باس شۋجي شي جينپيڭ ارحەولوگيا ىستەرىنىڭ ۇزدىكسىز جاڭا شۇعىلا شاشۋىنا كوڭىل ءبولىپ، جەتەكشىلىك ىستەدى.
2017 - جىلى 4 - ايدىڭ 19 - كۇنى گۋاڭشيدە قىزمەت تەكسەرگەن كەزدە باس شۋجي شي جينپيڭ بەيحاي قالاسى حىپۋ اۋدانىنداعى حان پاتشالىعى مادەنيەت مۇراجايىنا كەلدى.
باس شۋجي شي جينپيڭ حىپۋدىڭ حان پاتشالىعى داۋىرىندەگى قابىردان قازىپ الىنعان ەلىمىزدىڭ ەرتە زامانعى قولا قۇرالدارىن، قىش بۇيىمدارىن جانە ءوڭىر سىرتى قىش ىدىستارىن، يانتارلارىن، اينەك ىدىستارىن زەر سالا كورىپ، سۇيىنە بىلاي دەدى: ”تەڭىزگە بەت الۋ جولى ءبىر مەملەكەتتىڭ دامۋىنداعى ماڭىزدى وتكەل، بۇل ارادا ەجەلگى تەڭىز ءۇستى جىبەك جولىن توڭىرەكتەي تىزىلگەن مادەني ەسكەرتكىشتەردىڭ بارلىعى − تاريح، مادەنيەت“.
”مادەني ەسكەرتكىشتەردى سويلەتۋ ءۇشىن، تاريحتى سويلەتۋ، مادەنيەتتى سويلەتۋ كەرەك“، - دەدى باس شۋجي شي جينپيڭ تەرەڭ ماعىنالى تۇردە.
باس شۋجي شي جينپيڭنىڭ كوڭىلىندە ارحەولوگيا حالىقارالىق گۋمانيتارلىق سەلبەستىكتى ىلگەرىلەتۋدىڭ ماڭىزدى ءتاسىلى.
”قايدان كەلدىڭىز“؟
”مادەني ەسكەرتكىشتەردى، ءسوز جوق، ويداعىداي قورعاۋ كەرەك“.
2016 - جىلى 6 - ايدىڭ 22 - كۇنى وزبەكستاننىڭ تاشكەنتى. قاربالاس مەملەكەتتىك ىستەر ساپارى بارىسىندا باس شۋجي شي جينپيڭ ارنايى ۋاقىت شىعارىپ، ءوزى تۇسكەن قوناق ۇيدە وزبەكستاندا مادەني ەسكەرتكىشتەردى قورعاۋ جانە ارحەولوگيا سەلبەستىگىن ورىستەتكەن جۇڭگو جاقتىڭ مادەني ەسكەرتكىشتەر ارحەولوگيا قىزمەتكەرلەرىمەن كەزدەسىپ، ءاربىر ادامنىڭ اتى - ءجونىن جانە وزبەكستاندا ورىستەتكەن نىساندارىنىڭ مازمۇنىن ىقىلاسپەن سۇرادى، كوپشىلىك قاتتى اسەرلەندى، ايرىقشا جەلپىندى.
پەرۋ مەملەكەتتىك ارحەولوگيا ادامزات ءىلىمى تاريح مۇراجايىندا چين پاتشالىعىنىڭ سارباز - ات قۋىرشاقتارىن كورسەتىپ تۇرىپ، ماقتانىشپەن بىلاي دەپ تانىستىردى: ”بۇل مادەني ەسكەرتكىشتەر جۇڭحۋا وركەنيەتىنىڭ باستاۋ العان جەرى شانشيدەن كەلگەن. ول جەر ءارى مەنىڭ اتا مەكەنىم“.
فرانسيانىڭ پاريجىنداعى بىرلەسكەن مەملەكەتتەر ۇيىمى وقۋ - اعارتۋ، عىلىم، مادەنيەت ۇيىمىنىڭ باس شتابىندا فامىن عيباداتحاناسىنان قازىپ الىنعان اينەك ىدىستاردى مىسالعا الا وتىرىپ، وركەنيەتتىڭ اۋىس - كۇيىس ارقىلى الۋان ءتۇرلى بولىپ، وركەنيەتتىڭ ءوزارا ۇلگى الۋ ارقىلى باي مازمۇندى بولاتىندىعىن ءتۇسىندىردى.
حۋبەي ولكەلىك مۇراجايدا شەتەل باسشىلارىمەن بىرگە سىڭ حوۋي قوڭىراۋىنىڭ سىڭعىرلاعان ءۇنىن تىڭدادى.
...
باس شۋجي شي جينپيڭ سان رەت جۇڭحۋانىڭ تاڭداۋلى ءداستۇرلى مادەنيەتىن تاراتۋشى بولىپ، ءوزى تىكەلەي كىرىسىپ، جۇڭحۋانىڭ اسىل قازىناسىن بۇكىل ەلگە ايگىلەدى، جۇڭگو حيكايالارى ارقىلى دۇنيە ءجۇزىن اسەرلەندىردى.
قازىر ەلىمىزدە 32 قۇرىلىم سىرتقا بارىپ، 36 ءتۇرلى بىرلەسكەن ارحەولوگيالىق نىساندى ورىستەتىپ، شەتەلدەگى 40 نەشە عىلمي زەرتتەۋ ورنى، مۇراجاي سياقتىلارمەن تاماشا قاتىناس ورناتتى. بىرلەسكەن ارحەولوگيالىق تەكسەرۋ ادامزاتتىڭ كەلۋ تاريحى، دۇنيە ءجۇزىنىڭ ەرتە زامانعى وركەنيەتى، جىبەك جولى ارحەولوگيالىق زەرتتەۋى سياقتى وزىق تاقىرىپتاردى قامتىپ، دارىندىلاردى باۋلۋدا، مادەنيەت اۋىس - كۇيىسىن قاتار ىلگەرىلەتۋدە كورنەكتى تابىستارعا قول جەتكىزدى.
”ءبىز ارحەولوگيا قىزمەتى مەن تاريح زەرتتەۋىن كۇشەيتىپ، مۇراجايدا ساقتالعان مادەني ەسكەرتكىشتەرگە، بايتاق دالادا ساقتالعان مۇراعاتتارعا، بايىرعى كىتاپتاردا جازىلعان جازۋلارعا جان ءبىتىرىپ، تۇتاس قوعامنىڭ تاريحي مادەنيەت ءنارىن بايىتۋىمىز كەرەك“. باس شۋجي شي جينپيڭنىڭ جاندى ءسوزى جاڭا داۋىردەگى ارحەولوگيا ىستەرىنىڭ دامۋىنا ايقىن باعدار كورسەتتى.
مەملەكەتتى قۇدىرەتتەندىرۋ قۇرىلىسىنىڭ، ۇلتتىڭ گۇلدەنۋىنىڭ جاڭا جورىعىندا ارحەولوگيا سىندى وتكەنگە قاراپ بولاشاقتى بىلۋگە بولاتىن وسى وسكەلەڭ عىلىم، ءسوز جوق، مادەنيەتتىڭ گۇلدەنۋىن ىلگەرىلەتۋگە، مادەنيەتتە قۇدىرەتتى ەل قۇرۋعا، جۇڭحۋا ۇلتىنىڭ وسى زامانعى وركەنيەت قۇرىلىسىنا سارقىلماس كۇش قوسادى.
(شينحۋا اگەنتتىگىنىڭ 7 - ايدىڭ 30 - كۇنى بەيجيڭنەن بەرگەن حابارى)