سورتاڭ جەردە ەگىس داقىلدارى قالايشا بوي تالاسا ءوستى

　　− شينجياڭنىڭ سورتاڭ جەرلەرىن وڭاۋ جونىندەگى جەلىلەس حابار ①

　　□ انار بۇلت \ شينجياڭ گازەتىنىڭ تىلشىلەرى ءپاريزات ابدۇل، جاڭ تيڭ

”مۋ باسىندىق ءونىمى 8. 573 كيلوگرام“. جۋىقتا شينجياڭ ءوندىرىس - قۇرىلىس بيڭتۋانى 1 - شىسى ارال قالاسى 6 - تۋان 11 - ليانىنىڭ 10 مىڭ مۋلىق سورتاڭعا ءتوزىمدى تۇتاسقان كۇرىش اتىزىندا بەدەلدى مامانداردىڭ ولشەۋىمەن ”شينداۋ 36 - ءنومىرلى“ كۇرىشتىڭ ەڭ سوڭعى نازاريالىق مۋ باسىندىق ءونىمى 8. 573 كيلوگرام بولعان. بۇل شينجياڭنىڭ سورتاڭعا ءتوزىمدى كۇرىشتەن تۇڭعىش رەت 10 مىڭ مۋلىق تۇتاسپالى كۇرىش اتىزىندا جوعارى ءونىم الۋى.

شينجياڭ قۋاڭ، جارتىلاي قۋاڭ وڭىرگە جاتادى، سورتاڭ جەردىڭ ءتۇرى كوپ، كولەمى كەڭ، تيپتىك ىشكى قۇرلىقتىق سورتاڭ ءوڭىر. مەملەكەت بويىنشا 2 - رەتكى توپىراقتى جاپپاي تەكسەرۋ ساندى مالىمەتىندە كورسەتىلۋىنشە، شينجياڭداعى ءتۇرلى تيپتەگى سورتاڭدانعان توپىراقتىڭ جالپى اۋدانى 13 ميلليون 361 مىڭ گەكتارعا جەتىپ، بۇكىل ەلدەگى جالپى سورتاڭدانعان توپىراق كولەمىنىڭ ％8. 36ىن ۇستاعان، ەلىمىزدەگى سورتاڭ توپىراق كولەمى ەڭ كولەمدى تارالعان ءوڭىر، سورتاڭ جەرلەردى وڭاۋ شەبى ۇزىن، مىندەتى اۋىر، كەشەندى پايدالانۋ كومەسكى كۇشى وراسان زور.

”شىرت ۇيقىدا“ جاتقان سورتاڭ جەرلەردى قالاي جانداندىرۋعا بولادى؟ تالاي جىلدان بەرى رايونىمىز سورتاڭعا ءتوزىمدى، ەكونوميكالىق قۇنى جوعارى سورتاڭ جەر وسىمدىكتەرىن سۇرىپتاپ جەتىلدىرۋ ارقىلى سورتاڭ جەرلەردى كەشەندى پايدالانۋدىڭ كومەسكى كۇشىن اشتى، بۇرىنعى اق جوڭقاداي تىلكىمدەنىپ جارىلىپ جاتاتىن سورتاڭ جەرلەردە ەگىس داقىلدارى بوي تالاسا ءوسىپ، تىڭ ومىرشەڭدىك كۇشىن قاۋلاتتى.

　　تۇرگە ايىرىپ، سورتاڭ جەرلەردىڭ زور رول اتقارۋىن ىلگەرىلەتتى

شينجياڭنىڭ جەر بەدەرى ەرەكشەلىگى ”ءۇش تاۋ، ەكى ويپات“، جاۋىن - شاشىنى از، بۋلانۋ مولشەرى زور بولىپ، تۇز قۇرامدى جەر استى سۋى جوعارى ورلەگەن سۋ ارقىلى جەر بەتىنە قاراي اعىپ جينالىپ، سورتاڭ توپىراق قالىپتاستىرادى. مۇنان سىرت، شينجياڭداعى وزەندەردىڭ باسىم كوبى ىشكى قۇرلىقتىق وزەندەر، جەر قاباتىندا تۇز قۇرامى مول، تۇز قۇرامى اۋىل شارۋاشىلىعىن سۋارۋعا ىستەتىلەتىن سۋ − تاۋلى وڭىردەگى قار - مۇزدان ەرىگەن سۋمەن بىرگە جازىق وڭىرگە جەتكىزىلگەندە، سۋ بۋلانىپ كەڭ كولەمدى سورتاڭ جەر قالىپتاسادى.

”ەرىگىش تۇز قۇرامىنىڭ مولشەرىنە قاراي، ءبىز ادەتتە ەگىس اتىزدارىن جەڭىل، ورتاشا، اۋىر جانە سورتاڭ توپىراققا بولەمىز، اۋىر دارەجەدەن جوعارى سورتاڭدانعان جەرلەردە ەگىس داقىلدارىن ەگۋ دەرلىك مۇمكىن ەمەس“. جۇڭگو عىلىم اكادەمياسى شينجياڭ ەكولوگيا جانە جاعراپيا زەرتتەۋ ورنىنىڭ اعا زەرتتەۋشىسى، اۋىل شارۋاشىلىعى، اۋىل - قىستاق مينيسترلىگى سورتاڭ جەردىڭ بيولوگيالىق بايلىعى جانە باعالاۋ، پايدالانۋ (باتىس سولتۇستىك ىشكى قۇرلىقتىق سورتاڭ جەر) ءتۇيىندى تاجىريبەحاناسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى تيان چاڭيان بىلاي دەدى: شينجياڭنىڭ سورتاڭ جەرلەرىن جاقسارتۋدا ەڭ تومەنگى وزىندىك قۇن، ەڭ ۇيلەسىمدى تەحنيكا ارقىلى ەگىس داقىلدارىنىڭ وسۋىنە مۇمكىندىك جاساۋ كەرەك، الايدا، سايىپ كەلگەندە، سۋعا سۇيەنۋ كەرەك.

تيان چاڭيان شينجياڭنىڭ سورتاڭ جەرىمەن 30 نەشە جىل الىستى، ول تىلشىگە بىلاي دەدى: ”تۇزدىڭ سۋمەن بىرگە كەلۋى، تۇزدىڭ سۋمەن بىرگە كەتۋى“ سىندى سۋ مەن تۇزدىڭ قوزعالىس نازارياسىنا ساي، ۇزاق ۋاقىتتان بەرى، ”سۋارۋ ارقىلى سوردى ايداۋدى“ وزەك ەتكەن ءتاسىل ارقىلى تۇزدى ازايتىپ، ءسىلتىنى باسىپ، ونان سوڭ جەردى تەگىستەۋ، توپىراقتى قۇنارلىلاندىرۋ، ىقتاسىن ورمان ەگىپ بيولوگيالىق جولمەن سۋ ىعىستىرۋ، كۇرىش پەن قۋاڭشىلىققا ءتوزىمدى داقىلداردى الما - كەزەك ەگۋ ارقىلى شينجياڭ اۋىل شارۋاشىلىعى سورتاڭ جەرلەردى وڭاۋدا وراسان زور تابىسقا قول جەتكىزدى. 2000 - جىلدان باستاپ سۋ ۇنەمدەپ، تامشىلاتىپ سۋارۋ ەگىمشىلىك تەحنيكاسىن كەڭ كولەمدە جالپىلاستىرۋعا بايلانىستى شينجياڭ اۋىل شارۋاشىلىعىندا سۋ ۇنەمدەپ، جوعارى ءتۇسىمدى، جوعارى ءونىمدى بولۋدى جۇزەگە اسىردى، ءبىراق تىڭ ماسەلەلەر دە جارىققا شىقتى، توپىراقتاعى تۇز مولشەرى ەگىس قاباتىنىڭ استىندا ىعىستىرىلماي، ەگىس اتىزدارىنىڭ سورتاڭدانۋ كولەمىنىڭ كەڭەيۋىنە اپارىپ سوقتى.

شينجياڭ تۇرگە ءبولىپ ىلگەرىلەتۋ ءتاسىلى ارقىلى سورتاڭ جەرلەردى وڭاۋدى ورىستەتىپ، قايتالاي سورتاڭدانباعان سۋارمالى وڭىرلەردە الدىن الۋدى نەگىز ەتتى؛ قايتا سورتاڭدانعان سۋارمالى وڭىرلەردە ساقتانۋ مەن وڭاۋدى قاتار جۇرگىزدى؛ سورتاڭ جەرلەردى قۇنارلىلاندىرۋدا ونىمدىلىككە قول جەتكىزگەن سۋارمالى وڭىرلەردە وڭاۋ جەتىستىكتەرىن بەكەمدەۋگە، جوعارىلاتۋعا ءمان بەردى.

　　سورتاڭعا ءتوزىمدى ەگىس داقىلدارىن سۇرىپتاپ جەتىلدىردى

كۇرىش ەگۋ − سورتاڭ جەرلەردى قۇنارلىلاندىرۋداعى ءونىمدى تاسىلدەردىڭ ءبىرى.

ءۇرىمجى قالاسى ميدۇڭ رايونى − مەملەكەتتىك سورتاڭعا ءتوزىمدى كۇرىش تەحنيكاسىندا جاڭالىق اشۋ ورتالىعى باتىس سولتۇستىك ورتالىعىنىڭ كۇرىشتىڭ سورتاڭعا ءتوزىمدى ۇلگى كورسەتۋ بازاسى. شينجياڭداعى كۇرىشتىڭ نەگىزگى وندىرىلەتىن جەرىنىڭ ءبىرى رەتىندە، ميدۇڭ رايونىندا كۇرىش ەگىلگەن جەر اۋدانى 35 مىڭ مۋ اينالاسىندا بولىپ كەلەدى. 5 جىلدان بەرى، شينجياڭ اۋىل شارۋاشىلىعى عىلىم اكادەمياسى استىق داقىلدارىن زەرتتەۋ ورنى سياقتى ورىندار ءار جىلى وسى ارادا ۇقساماعان سورتتاعى سورتاڭعا ءتوزىمدى كۇرىشتى سىناق رەتىندە ەگىپ، شينجيڭ 8 - ءنومىر، شينجيڭ 5 - ءنومىر سياقتى سورتتاردى ەگىپ، سورتاڭ جەرلەردى ءونىمدى قۇنارلىلاندىرۋ رولىن اتقاردى.

10 - ايدىڭ 29 - كۇنى حوتان قالاسى لاسكۇي قالاشىعى تومەنگى كوللەك قىستاعىنىڭ كۇرىش اتىزىندا ەكى كومباين ارلى - بەرلى قايشالىسىپ، كۇرىش ورۋ، ءدان ايىرۋ سياقتى جۇمىستاردى ءبىر جولدا تىندىردى. ”ءوسۋ جاعدايى وتە جاقسى! بيىل مۋ باسىندىق ءتۇسىمى 700 كيلوگرامنان اسادى دەپ مەجەلەپ وتىرمىن“، - دەدى وسى قىستاقتاعى ەكونوميكالىق سەلبەستىك كووپەراتيۆىنىڭ جاۋاپتىسى ابدىرەشيت ابدىرەيىم قۋانا.

”بۇل ارا بۇرىن قىلتاناق شىقپايتىن سورتاڭ جەر بولاتىن، جوعارى ءونىم الۋدىڭ سىرى ءبىز ەككەن كۇرىشتىڭ جاڭا سورتى − شينداۋ 36 - نومىردە، بۇل سورتتىڭ سورتاڭعا ءتوزىمدى، جاپىرىلۋعا ءتوزىمدى، ءونىم مولشەرى جوعارى بولۋداي ارتىقشىلىقتارى بار. مۇنان سىرت، ءبىز تاعى ۇشقىش اپپاراتپەن تۇقىم سەبۋ، تىڭايتقىش بەرۋ، ءدارى بۇركۋ سياقتى وسىزاماندانعان ەگىمشىلىك تەحنيكالارىن قولداندىق، مۇنىمەن قوسا اۋىل شارۋاشىلىعى ماماندارى تەحنيكالىق قىزمەت وتەۋمەن قامدادى“، - دەدى تومەنگى كوللەك قىستاعى پارتيا ياچەيكاسىنىڭ شۋجيى چىن زىحۇي تانىستىرىپ.

ءۇرىمجى قالاسى ميدۇڭ رايونىنىڭ سورتاڭ جەرىندەگى كۇرىشتىڭ مۋ باسىندىق ءتۇسىمى 700 كيلوگرامنان، پوسكام اۋدانىنىڭ سورتاڭ جەرىندەگى جازدا ەگىلگەن سويا بۇرشاقتىڭ مۋ باسىندىق ءتۇسىمى 300 كيلوگرامنان اسىپ، قاشقار قالاسى پاقتاكلا اۋىلىنىڭ 10 مىڭ مۋلىق تەڭىز كۇرىشىنىڭ ەڭ جوعارى مۋ باسىندىق ءتۇسىمى 850 كيلوگرامعا، چارقىلىق اۋدانى ۋاششەري قالاشىعى تاشساي قىستاعىنداعى 100 مۋلىق سورتاڭ ءبيداي سىناق اتىزىنىڭ جالپى ءتۇسىمى 25 تونناعا جەتتى... جۋىق جىلداردان بەرى، عىلمي زەرتتەۋ قىزمەتكەرلەرىنىڭ قاجىماي - تالماي قۇلشىنۋىندا، بۇرىن ”10 جىلدىڭ 9 جىلىندا ءونىم الىنبايدى“ دەپ قارالاتىن سورتاڭ جەردەن قازىرگى تاڭدا سورتاڭعا ءتوزىمدى، ەكونوميكالىق قۇنى جوعارى كوپ ءتۇرلى ەگىس داقىلدارى وسۋدە.

كەزەكتە، جۇڭگو عىلىم اكادەمياسىنىڭ شينجياڭ ەكولوگيا جانە جاعراپيا زەرتتەۋ ورنى مەن شينجياڭ اۋىل شارۋاشىلىق عىلىم اكادەمياسىن ۋاكىل ەتكەن ءبىر توپ عىلمي زەرتتەۋ قۇرىلىمدارى شيندۇڭ 26 - ءنومىر سياقتىلاردى ۋاكىل ەتكەن سورتاڭعا ءتوزىمدى ءبيداي سورتىن، يۋانميان 8 - ءنومىرىن، شينساڭتا 6 - ءنومىرىن ۋاكىل ەتكەن سورتاڭعا ءتوزىمدى ماقتا سورتىن، شينداۋ 36 - ءنومىرىن، شينجيڭ 4 - ءنومىرىن، شينجيڭ 8 - ءنومىرىن ۋاكىل ەتكەن سورتاڭعا ءتوزىمدى كۇرىش سورتىن سۇرىپتاپ جەتىلدىردى، جيناقتاي كەلگەندە، شينجياڭدا ءار جىلى ءبىر ميلليون مۋدىڭ ۇستىندە جالپىلاستىرۋعا بولادى.

بيىل جىل باسىندا شينجياڭ اۋىل شارۋاشىلىق عىلىم اكادەمياسى جەتىلدىرگەن ءارى مەملەكەتتىڭ تەكسەرۋىنەن وتكەن ساپالى، جوعارى ءتۇسىمدى، سورتاڭعا ءتوزىمدى كۇرىش جاڭا سورتى ”شيننۇڭ جيڭ - ي 4 - ءنومىرى“ جەتىستىكتى كادەگە جاراتۋدى جۇزەگە اسىرىپ، كاسىپ سالاسىنىڭ دامۋىنا تىرەك بولاتىن ماڭىزدى جەتىستىككە اينالدى. بۇل سورت جيڭشيڭ كادۋەلگى ورتاشا ۋاقىتتا پىساتىن كۇرىش سورتى، جوعارى ءتۇسىمدى، ساپالى، سورتاڭعا ءتوزىمدى، جاپىرىلۋعا ءتوزىمدى سياقتى باسىمدىققا يە، سورتاڭ جەردەگى كۇرىش القاپتارىندا كەڭ كولەمدە ەگۋگە ۇيلەسەدى.

　ەگۋ ارقىلى جەرگە ۇيلەستىرىپ، سورتاڭدا وسەتىن وسىمدىكتەردى كوپ جەردە جالپىلاستىردى

شينجياڭدا 30 ميلليون مۋدان اساتىن سورتاڭدانعان ەگىستىك جەر بار، ءداستۇرلى تۇز ”تازارتۋ“ ادىسىمەن ءبىر مۋ جەردى قۇنارلىلاندىرۋعا شامامەن 2000 تەكشە مەتر سۋ كەتەدى، سۋ از بولعان شارت - جاعدايدا قايتكەندە سورتاڭ جەردى وڭاۋعا بولادى؟ تيان چاڭياننىڭ قاراۋىنشا، ”ەگۋ ارقىلى جەرگە ۇيلەستىرۋ“ مۇنداعى ماڭىزدى جول ەكەن.

”ەگۋ ارقىلى جەرگە ۇيلەستىرۋ“ تۇرلىشە سورتاڭدانعان توپىراق شارت - جاعدايىندا تۇرلىشە سورتاڭعا ءتوزىمدى وسىمدىك تۇرلەرىن تاڭداۋ بولىپ تابىلادى، وندا تۇبەگەيلى قۇنارلىلاندىرۋدىڭ قاجەتى جوق، لايىقتى مولشەردەگى سۋمەن ەگۋگە بولادى، ەكولوگيا، ەكونوميكالىق قۇن، قۇنارلىلاندىرىپ پايدالانۋ سياقتى جاقتاردىڭ بارلىعىندا اقشا ەڭ از جۇمسالادى. تيان چاڭيان ۇجىمى قارامايلى قالاسى جانە شينجياڭ ءوندىرىس - قۇرىلىس بيڭتۋانى 2 - شى 33 - تۋانى سياقتى جەرلەردە اق تاندىر سورتاڭ جەر بولسا دا ەكونوميكالىق سورتاڭعا شىعاتىن وسىمدىك − اقسورانى ەگۋگە بولاتىندىعىن بايقادى.

”مۇنداي وسىمدىك ’تۇزدى قورەك ەتۋگە‘ قۇشتار، مۇنداي وسىمدىكتى ەككەندە، ءار مۋ جەردەن 350 كيلوگرام مولشەرىندەگى تۇز قۇرامى ازايادى، ءبىرىنشى جىلى توپىراقتىڭ تۇز قۇرامى ％40 ازايادى، 2 - جىلى ％60 ازايادى، 3 - جىلى ％85 ازايادى. 3 − 4 جىلدان كەيىن، كادىمگى ەگىس داقىلدارىن ەگۋگە بولاتىن بولادى“، - دەدى تيان چاڭيان.

2000 - جىلدان باستاپ، تيان چاڭيان ۇجىمدى باستاپ، 3 جىل ۋاقىت جۇمساپ شينجياڭداعى بارلىق سورتاڭ جەردى دەرلىكتەي ارالاپ شىعىپ، 320 ءتۇرلى سورتاڭدا وسەتىن وسىمدىك بايلىعىن بايقادى. ولار سورتاڭدا وسەتىن وسىمدىكتىڭ سانى، تارالۋى، سورتاڭعا توزىمدىلىك دەڭگەيى سياقتىلاردى تەكسەرۋ ارقىلى ساندى مالىمەتكە تالداۋ جاساۋ نەگىزىندە ەكى سورتاڭعا شىعاتىن وسىمدىك باقشاسىن قۇرىپ، 150 نەشە ءتۇرلى سورتاڭعا شىعاتىن وسىمدىك ەنگىزىپ، تۇرلىشە قۇنعا يە كوپ ءتۇرلى سورتاڭعا شىعاتىن وسىمدىكتى سارالاپ شىقتى. اقسورانى مىسالعا الار بولساق، كەزەكتە اقسورانى ەگۋ بويىنشا 20دان استام اۋدان - رايون، تۋان - الاڭ ۇلگى كورسەتىپ، جالپىلاستىردى.

تيان چاڭيان تىلشىگە بىلاي دەدى: سورتاڭ جەردەگى اقسورانىڭ ءار مۋىنان 1.8 توننا اينالاسىندا سۇرلەنگەن ءشوپ وندىرۋگە بولادى، ونى جەم - ءشوپ، سالاماتتىقتى ساقتاۋ كوكونىسى ەتۋگە بولادى، ۇرىعىنان تاعى ماي الۋعا كەلەدى. سونىمەن بىرگە بيىل تاعى سورتاڭعا شىعاتىن وسىمدىك پەن كادىمگى وسىمدىكتەردى ارالاستىرىپ ەگۋ سىناعى جۇرگىزىلدى، قازىر جۇرگىزىلىپ وتىرعانى سويا بۇرشاق پەن سورتاڭعا ءتوزىمدى وسىمدىكتەردى ارالاستىرىپ ەگۋ. ”سورتاڭعا ءتوزىمدى وسىمدىكتىڭ وسۋىنە تۇز قاجەت، ەكەۋىنىڭ ءوزارا ىقپال جاساۋىنىڭ ارقاسىندا سويا بۇرشاققا تاماشا توپىراق ورتاسىن ازىرلەۋگە بولادى، مەجەمەن بيىل سىناق جۇرگىزۋ ارقىلى سويا بۇرشاقتىڭ سورتاڭعا توزىمدىلىك مولشەرىن مىڭنان ۇشتەن مىڭنان بەسكە دەيىن جوعارىلاتۋعا بولادى“، - دەدى تيان چاڭيان.