انار بۇلت \ شينجياڭ گازەتىنىڭ ٴتىلشىسى ليۋ مىڭمىڭ

8 ـ ايدىڭ 7 ـ كۇنى مىڭ جىلدىق مادەنيەت تامىرى قاعازبەن جالعاستىرىلدى _ ”تۇت قاعازىنداعى جۇڭگوشا سۋرەت“ بۇكىل ەلدەگى ايگىلى سۋرەتشىلەردىڭ تۋىندىلارى كورمەسى تۇرپان اسەمونەر سارايىندا باستالدى. بۇل كورمەدە اسەمونەر تۋىندىلارى كورمەلەنىپ قانا قويماي، تاعى تۇت قاعازىنا قاتىستى سۋرەت، ٴماتىن، بەينەجازبا جانە دىبىس جازبا، ماتەريالدىق ناقتى زاتتار ارقىلى تۇت قاعازىنىڭ تاريحي توركىنى، جاساۋ تەحنولوگياسى، جالعاستىرىلىپ قورعالۋى جان ـ جاقتى، كوپ تۇرعىدان ايگىلەنىپ، تۇت قاعازى مەن جۇڭگوشا سۋرەتتىڭ كەمەلدى توعىسۋى كورسەتىلىپ، جۇڭحۋانىڭ تاڭداۋلى ٴداستۇرلى مادەنيەتىن جاسامپازدىقپەن كادەگە جاراتۋدى جانە جاڭالىق اشا دامىتۋدى ىلگەرىلەتۋ تولىق ايگىلەندى. كورمە اشىلعان ٴبىر اپتادا، بۇل جەر قىرۋار ساياحاتشىنى كورمەنى ەكسكۋرسيالاۋعا باۋراپ، جاپپاي اڭىس قوزعادى.

تۇت اعاشى تىرشىلىك اعاشى دەپ اتالادى. ەگىن ەگۋ جانە جىبەك قۇرتىن ٴوسىرۋ ارقىلى مەملەكەتتى كوركەيتۋ حۋاشيا وركەنيەتىن جەتىلدىرىپ، جۇڭگو ەكونوميكاسىن گۇلدەندىردى، سونىمەن قاتار دۇنيە جۇزىنە ايگىلى ”جىبەك جولىن“ جارىققا شىعاردى. تۇت مادەنيەتى ەلىمىزدىڭ سان مىڭ جىلدىق اۋىل شارۋاشىلىعى وركەنيەتىندە وزگەشە ورىندى يەلەپ، ٴار ۇلتتىڭ شۇعىلالى مادەنيەتتى بىرگە جاراتقان جۇڭگو حيكاياسىن بايانداپ، جۇڭحۋا ۇلتىنىڭ ورتاق رۋحاني مەكەنىن قۇرۋدىڭ داۋىرلىك تاراۋىن جازۋدا.

　　قالا بويىنشا تۇت ىرعادى، جەمىسى جاڭبىرداي ساۋلادى

”جيانچۋدىڭ 14 ـ جىلى 2 ـ ايدىڭ 28 ـ كۇنى يان فۋيۋان كان بەگىنەن 3 تۇت اعاشىن قارىزعا الىپ، ٴاديالدى كەپىلگە قويدى، (اياق جاعى جوق)“. تۇرپان استانا بايىرعى قابىرىنان قازىپ الىنعان «باتىس لياڭ جيانچۋ جىلناماسىنىڭ 14 ـ جىلى (زامانىمىزدىڭ 418 ـ جىلى) يان فۋيۋاننىڭ كان بەگىنەن تۇت اعاشىن قارىزعا الۋى» دەگەن وسى حۇجاتتا يان فۋيۋاننىڭ ٴاديالدى باعا ولشەمى ەتىپ، كان بەگىنەن 3 تۇت اعاشىن قارىزعا العاندىعى ەستەلىككە الىنعان، مۇنان تىس، حۇجاتتاعى ”سولتۇستىك لياڭ شۋانشى جىلناماسىنىڭ 12 ـ جىلى (زامانىمىزدىڭ 423 ـ جىلى) اسكەري ٴبولىم تاراتقان حات ـ قاعاز ارقىلى قاتىستى قىزمەتكەرلەردى تولىقتاۋ، الماستىرۋ، جالداۋ، كۇزەتۋ ىستەرىن ٴبىر جايلى ەتۋدە“ جەرگىلىكتى ۇكىمەت مەكەمەسىنىڭ جەر جالداپ العان شارۋاعا تۇتتى قاراتقاندىعى، اسكەري ٴبولىمنىڭ كان شياڭپيڭ قاتارلى 20 ادامدى جالداپ، تۇت باعىن قاراتقان تاريحي شىندىق ەستەلىككە الىنعان. حۇجاتتا تاعى ”اسكەر ىستەتۋ ٴۇشىن الدىمەن استىق جيناۋ، جىبەك قۇرتىن باعۋ ٴۇشىن الدىمەن تۇت اعاشىن ٴوسىرۋ كەرەكتىگى“ ەستەلىككە الىنعان. قازىپ الىنعان وسى حۇجاتتار ٴبىزدىڭ زامانىمىزدىڭ 3 ـ عاسىرىنان 5 ـ عاسىرىنا دەيىن تۇرپاننىڭ جىبەك تۇتى شارۋاشىلىعىنىڭ ٴبىرشاما گۇلدەنگەندىگىن، اجەپتاۋىر كولەمدى بولعاندىعىن اڭعارتادى.

تۇرپاننىڭ تۇت مادەنيەتىنىڭ توركىنىن جاڭ چيان باتىس وڭىرگە ”جول اشقاننان“ كەيىن، ساۋداگەرلەردىڭ جىبەك كەزدەمە سياقتى ورتا جازىق جىبەك توقىما بۇيىمدارىن ساتىپ الىپ، چاڭ ـ اننان باتىس وڭىرگە، ورتا ازياعا، باتىس ازياعا، جەر ورتا تەڭىزىنىڭ جاعالاۋىنا جانە ەۆروپانىڭ جەر ـ جەرىنە اپارىپ ساتقاندىعىنا دەيىن قاراستىرۋعا تۋرا كەلەدى، ال جىبەكتىڭ شيكىزاتى نەگىزىنەن جىبەك تۇتىنان الىنادى.

ۋاقىتتىڭ وتۋىنە ىلەسە، ٴار داۋىردەگى جىبەك تۇتىن ەگۋ تەحنيكاسى ۇزدىكسىز دامىپ، تۇت اعاشى ادامزات ٴۇشىن ۇزدىكسىز ماتەريالدىق بايلىق جانە رۋحاني بايلىق ازىرلەپ وتىردى. ”تاريحي ماتەريالداردا جازىلۋىنشا، شينجياڭ حان پاتشالىعىنىڭ سوڭعى جىلدارىنان باستاپ، ورتا جازىقتىڭ جىبەك قۇرتىن باعىپ، جىبەك كەزدەمە توقۋ تەحنيكاسىن ۇيرەنە باستاعان ەكەن. ۋي، جين، وڭتۇستىك ـ سولتۇستىك پاتشالىقتار داۋىرلەرىنە كەلگەندە، تۇرپان، حوتان سياقتى جىبەك قۇرتىن باعىپ، جىبەك كەزدەمە توقۋ شارۋاشىلىعى اجەپتاۋىر كولەم قالىپتاستىرىپ، سول جەرلەردىڭ جىبەك تۇتىن ەگۋ تەحنيكاسىنىڭ دامۋىن ىلگەرىلەتكەن“. تۇرپان قالالىق مادەنيەت، دەنە تاربيە، راديو ـ تەلەۆيزيا جانە ساياحات مەكەمەسىنىڭ ورىنباسار باستىعى سى ميڭحاۋ بىلاي دەپ تانىستىردى: چيڭ ٴداۋىرىنىڭ سوڭعى مەزگىلىندە تۇت اعاشىن ەگۋ چيڭ ۇكىمەتىنىڭ ىلگەرىلەتۋىندە ٴبىرشاما زور دامۋشىلىقتارعا يە بولدى، شينجياڭ ولكە بولىپ قۇرىلعاننان (1884 ـ جىلدان) كەيىن جىبەك تۇتى مەكەمەسى قۇرىلىپ، حۋجوۋ تۇت اعاشى ەنگىزىلىپ، تۇت اعاشى تۇقىمى جاقسارتىلدى ٴارى حۋجوۋداعى ىسىلعان جىبەك تۇتى جۇمىسشىلارى ۇسىنىس ەتىلىپ، تۇت اعاشىن ەگۋ جالپىلاستىرىلدى.

ٴدال وسىنداي مايەكتى نەگىز بولعاندىقتان، تۇرپاننىڭ جەرگىلىكتى تۇرعىندارى كارىز توعانىنىڭ بويىنا جول جاساپ، ٴۇي سالىپ، جىبەك تۇتى اعاشىن ەكتى. ”تۇت اعاشى ەجەلدەن تۇرپاننىڭ جىلدار بويعى جاسىلداندىرۋ اعاشى بولىپ، بۇقارا ۇيلەرىنىڭ الدى ـ ارتىنا كەڭ تارالىپ، قاراپايىم قاھارماندارداي جەلدى بوگەپ، قۇمدى تۇراقتاندىرىپ، ەگىنجاي مەن مەكەننىڭ قورعاۋشىسى بولىپ كەلەدى“. تۇرپان قالالىق جەمىس ورمانى كاسىبى بويىنشا تەحنيكا جالپىلاستىرۋ، قىزمەت وتەۋ ورتالىعىنىڭ ورىنباسار مەڭگەرۋشىسى ٴورنيسا قادىر: قازىر تۇرپان قالاسىنداعى تۇت اعاشى ەگىلگەن جەر اۋدانى 55 مىڭ مۋعا جەتتى، ـ دەپ تانىستىردى.

تۇرپان قالاسى گاۋچاڭ رايونىنىڭ بۇيلۇعىنداعى بايىرعى تۇت اعاشتارىنىڭ كوبىنە 100 جىلدان اسىپ كەتتى، يار قالاشىعى شاڭحۋ قىستاعىندا، ٴتىپتى، ٴبىر ٴتۇپ بەلگى تاعىلعان جاسى 390 نەشە جىلدان اسقان بايىرعى تۇت اعاشى بار. ”اتالارىمىزدان قالعان تۇت جەمىسى قۇتقارۋشى جەمىس دەگەن ٴسوز بار. استىق تاپشىلىعى تۋعان كەزدەردە تۇت جەمىسى تۇت اعاشىنىڭ اش قالعاندارعا بەرەر استىعى بولدى“. بۇيلۇق ٴمالىسى دافۋسانگاي الەۋمەتتىك اۋماعىنىڭ تۇرعىنى اديلا ادىل بىلاي دەدى: تۇرپاندىقتار تۇت اعاشىن قاتتى ۇناتادى. بۇرىندارى ادامدار كيىم كيۋ ٴۇشىن وتباسى سايىن تۇت اعاشىن وسىرەتىن، كەندىر ەگەتىن، تۇت اعاشىنىڭ جاپىراعى ارقىلى جىبەك قۇرتىن وسىرۋگە بولادى، جەمىسىن جەۋگە جانە ودان اراق اشىتۋعا بولادى.

ٴار جولى تۇت جەمىسى پىسقان مەزگىلدە تۇرپاننىڭ ۇلكەندى ـ كىشىلى كوشەلەرىندە جاپ ـ جاسىل تۇت اعاشتارىندا جەمىستىڭ سامسىپ تۇرعانىن كورەسىز. جول شەتىندە، ارىقتىڭ جاعاسىندا، تۇت باعىندا، ۇيلەردىڭ الدى ـ ارتىندا تۇرىپ، تۇت اعاشىن ىرعاپ قالساڭىز، توبەڭىزدەن تۇت جەمىسى ساۋلايدى.

　　اۋىل ـ قىستاقتى گۇلدەندىرۋدىڭ جاڭا كارتيناسىن كەسكىندەدى

ٴار جىلى 5 ـ ايدان 6 ـ ايعا دەيىن باعبان قانات مامەتروزى ەڭ قاربالاس بولادى. تاڭەرتەڭ تۇت جاپىراعىنداعى شىقتار كۇننىڭ كوتەرىلۋىمەن بىرتىندەپ بۋلانعاندا، قانات ۇيىندەگى ۇلكەن ـ كىشىنى ەرتىپ جەمىس باعىنا بارىپ، تۇت جەمىسىن ۇزەدى، ”وسى بىرنەشە جىلدا تۇرپانعا كەلەتىن ساياحاتشىلار بارعان سايىن كوبەيدى، ۇزگەن تۇت جەمىسىمىزدى كورىنىس وڭىرىنە اپارىپ ساتاتىن بولدىق“.

جاس، جاڭا اۋىل شارۋاشىلىعى ونىمدەرىنىڭ جاس كۇيىندە تۇراتىن مەرزىمىنىڭ قىسقا بولۋى، ساقتاۋدىڭ وڭايعا سوقپاۋى قانات پەن ەگىنشى وتباسىلارىنىڭ باسىن قاتىرىپ كەلە جاتقان قيىن ماسەلە ەدى، سونداي ـ اق اۋىل شارۋاشىلىعى ونىمدەرى بازارىن قامداۋ مەن ونىمدەردى اشۋدىڭ كەدەرگىسى بولاتىن. قايتكەندە اۋىل شارۋاشىلىعى ونىمدەرىن جاس كۇيىندە ساقتاۋ قيىن ماسەلەسىن شەشىپ، ”مول ٴونىم الىنسا دا مول كىرىس كىرگىزە الماۋ“ جاعدايىنان قۇتىلۋعا بولادى؟ تۇرپان چيشىدۋ ياڭگۋاڭ اۋىل شارۋاشىلىعى عىلىم ـ تەحنيكا شەكتى سەرىكتەستىگىنىڭ ٴوندىرىس سەحىندا جەمىستى جاس كۇيىندە ساقتاۋ ساپارى وسى ماسەلەگە جاۋاپ بەردى. تەك شارباق ـ شارباق تۇت جەمىستەرىنىڭ وڭدەۋ ٴوندىرىس جەلىسىنە جەتكىزىلىپ، ەرەكشە ٴبىر ”ارلەۋ“ ساپارىنا شىعىپ _ بۋ ارقىلى سۋىقتاي قاتىرۋ، جەدەل مۇزداتىپ، قاتىرىپ كەپتىرۋ ارقىلى ارلەۋ سياقتى جۇمىس تارتىبىنەن كەيىن، جەڭىل دە جاعىمدى قاتىرىلعان تۇت جەمىسىنە اينالعاندىعىن كورۋگە بولادى.

وسى سەرىكتەستىكتىڭ جاۋاپتىسى چىن جىڭبين بىلاي دەپ تانىستىردى: وسى قالاداعى مۇزداتىپ كەپتىرۋ جابدىعىن جانە تەحنيكاسىن ەنگىزگەن تۇڭعىش اۋىل شارۋاشىلىعى كاسىپورنى رەتىندە، سوڭعى جىلدارى كاسىپورىن مۇزداتىپ كەپتىرۋ تەحنيكاسىن ۇزدىكسىز زەرتتەپ ـ اشىپ، جاقسارتىپ، اۋىل شارۋاشىلىعى ونىمدەرىن مۇزداتىپ كەپتىرۋ تەحنيكاسىنىڭ تولىسۋ دەڭگەيى ۇزدىكسىز جوعارىلادى، ”سەرىكتەستىك تۇت اعاشىن ەگۋدى نەگىز، تۇت كاسىپ سالاسى تىزبەگىن سۇيەنىش ەتىپ، جاسىل ازىق ـ تۇلىكتەردى دامىتىپ، تۇت جەمىسى، ورىك، قۇمىل قاۋىنى، الما سياقتى ەرەكشە مەزگىلدىك جەمىستەردى اۋاسىز قاتىرىپ وڭدەپ، تۇت جەمىسى اراعى، تۇت جاپىراعى شايى، تۇت قاعاز سياقتىلار ەتىپ جىنتىكتەي وڭدەدى ٴارى تىنىققان كەزدە ەگۋ مەن ٴۇزۋدى سەزىنۋ، اۋىل شارۋاشىلىعى سەيىل ـ سەرۋەن ساياحاتى سياقتى ۇلگىلەر ارقىلى شىت جاڭا تىرەكتى كاسىپ سالاسىن تۇلعالادى.

سوڭعى جىلدارى تۇرپان قالاسى تۇرپان شياڭجياڭ جەمىس شارۋاشىلىعى شەكتى جاۋاپكەرشىلىك سەرىكتەستىگى، تۇرپان تيانشان شىڭگو اۋىل شارۋاشىلىعى شەكتى سەرىكتەستىگى سياقتى كوپتەگەن جەتەكشى كاسىپورىنداردى قۇرىپ، جەرگىلىكتى ورىننىڭ مول تۇت جەمىسى بايلىعىن، تاماشا قارجى قوسۋ نەگىزىن تولىق پايدالانىپ، دامۋ ورتاسىن ۇزدىكسىز ساپالىلاندىرىپ، ”تۇت جەمىسى + ساياحات“ كاسىپ سالاسىن دامۋ جوباسىنىڭ ماڭىزدى ٴبىر بۋىنى ەتىپ، تۇت جەمىسىن جىنتىكتەي وڭدەۋگە كۇش سالىپ، تۇت جەمىسىن كوپ نەگىزدەندىرىپ پايدالانۋدى جۇزەگە اسىردى. سونىمەن بىرگە، تۇت جەمىسىنە سۇيەنۋ ارقىلى ساياحاتتى زور كۇشپەن دامىتىپ، تۇت جەمىسى ماۋسىمى ساياحات ماركاسىن تۇلعالاپ، شارۋالار مەن ساياحات كاسىبىمەن شۇعىلدانۋشىلاردى كىرىستەرىن ارتتىرۋعا جەتەكتەدى.

شينجياڭ اۋىل شارۋاشىلىعى عىلىم اكادەمياسى تۇرپان اۋىل شارۋاشىلىعى عىلىمىن زەرتتەۋ ورنىندا تۇت جەمىسىنىڭ باسقا ٴبىر بەينەسى جارىققا شىقتى _ تۇت جەمىسىن تاسپالى جانشۋ ماشيناسى، لەزدە جوعارى تەمپەراتۋرامەن ميكروبسىزداندىرۋ ماشيناسى سياقتى جابدىقتاردى ەنگىزگەننەن كەيىن، كىشكەنتاي جەمىس ”الۋان اسۋلاردان اسىپ“ اشىتىلعاننان جانە وڭدەلگەننەن كەيىن ٴدامى ٴتىل ۇيىرەتىن تۇت جەمىسى شارابىنا اينالىپ، ەل ٴىشى ـ سىرتىنداعى كوپتەگەن ۇلكەن سيلىقتارعا يە بولدى.

تۇرپان قالاسى گاۋچاڭ رايونى حۇڭشيڭ اۋماعىنىڭ ياربەشى قىستاعىنداعى تۇت جەمىسىن ٴۇزۋ باقشاسىندا ساياحاتشىلار توپ ـ توپ بولىپ، قوراپ كوتەرىپ، تۇت جەمىسى ورمانىن ارالاپ، ٴدام تاتا ٴجۇرىپ ۇزۋدە، شارشاسا اعاش ساياسىندا دەمالىپ، ٴبىر ٴسات جەرگىلىكتى ورىننىڭ ۇلتتىق سالت ـ سانا ٴان ـ ٴبيىنىڭ تارتىمدىلىعىن سەزىنەدى. ”مەن 200 تۇپكە جۋىق تۇت اعاشىن ەكتىم، 11 ٴتۇرى بار، ساياحاتشىلار ەسىك بەلەتىن الۋعا 10 يۋان جۇمساسا بولعانى، كىرىپ قالاعاندارىنشا ٴۇزىپ، تۇت جەمىسىنەن ٴدام تاتا الادى، كەشتە تاعى وسى ارادا ەرەكشەلىككە يە ٴدامدى تاعامداردان ٴدام تاتىپ، ٴان ـ ٴبيدى تاماشالايدى. وسىنىڭ ارقاسىندا جىلىنا 50 مىڭ يۋان كىرىس كىرگىزەمىن“. باعىبان باري شامشيديننىڭ ايتۋىنشا، ول سياقتى قىستاقتاعى كوپتەگەن ەگىمىشىلەر تۇت جەمىسىنە سۇيەنىپ، تۇرمىستارىن كۇننەن ـ كۇنگە جاقسارتىپتى.

سى ميڭحاۋ بىلاي دەپ تانىستىردى: سوڭعى جىلدارى تۇت مادەنيەتى توڭىرەگىندە تۇرپان ٴار جىلى تۇرپان تۇت ماۋسىمىن تۇلعالاپ، ەرەكشەلىككە يە ٴان ـ ٴبي كونسەرتى، تاتىمدى ٴدامدى تاعامدار، جەمىس ـ كوكونىس شوۋى سياقتى تارتىمدى قيمىلداردى دانەكەر ەتىپ، تۇت جەمىسى سالاماتتىق كۇتىنۋى، ەرەكشەلىككە يە اس ـ سۋ سياقتى كاسىپ كۇيلەرىن كەڭەيتىپ، تۇلعالاپ، مادەنيەت ـ ساياحات تۇتىنۋىنىڭ جاڭا جارقىن تۇيىندەرىن جەتىلدىرىپ، ”تۇرپان تۇت جەمىسى ماۋسىمىنىڭ“ ماركا اسەرىن جاپپاي جارىققا شىعاردى.

ون مىڭ مۋلىق تۇت اعاشى اتىزى كاسىپ سالاسى گۇلدەنگەن، اۋىل ـ قىستاق كورىكتەنگەن تىڭ كارتينانى ايگىلەدى.

　　جاڭا داۋىردە جاڭا كورىك قوسىلدى

تۇت اعاشىنىڭ تاعى ٴبىر ەلدەن ەرەك كەرەمەت جەرى بار، ول _ تۇت قاعازىن جاساۋ.

”جىبەك تۇتى مەن قاعاز جاساۋ تەحنيكاسى _ جىبەك جولىنداعى شۇعىلالى مادەنيەتتىڭ ماڭىزدى قۇرامداس بولىگى، قاعاز جاساۋ تەحنيكاسى باتىس وڭىرگە كىرگەننەن كەيىن، تۇت ەگىپ، جەمىس ۇزۋگە ادەتتەنگەن تۇرعىندار سول جەردىڭ وزىنەن ماتەريال الىپ، تۇت اعاشىنىڭ قابىعىنان قاعاز جاساپ، باتىس ٴوڭىردىڭ ەرەكشە ونىمىنە اينالدىردى، تۇت قاعازىن جاساۋ تەحنولوگياسى تاعى جىبەك جولىن بويلاپ، جۇڭگونىڭ قاعاز جاساۋ تەحنيكاسىنىڭ باتىسقا تارالۋ جولىن اشتى“. تۇرپان قالالىق ادەبيەت ـ كوركەمونەرشىلەر بىرلەستىگى پارتيا باسشىلىق گرۋپپاسىنىڭ شۋجيى، ورىنباسار ٴتوراعا يۇي جىلەي بىلاي دەدى: تۇرپانداعى حالىق اراسىندا تۇت اعاشىن ەگۋ ٴداستۇرىنىڭ بولۋى تۇت قاعازىن جاساۋعا شيكىزات قامتاماسىزدىعىن ازىرلەدى.

تاريحتا تۇت قاعازى تيانشان الابىنداعى ەكونوميكالىق تۇرمىستا ماڭىزدى رولىن ساۋلەلەندىرگەن. حات ـ قاعاز، كەلىسىم جازۋ، قاعاز اقشا باسىپ شىعارۋدان تىس، تاعى جاڭبىرلىق، مالاقاي، اياق كيىم سياقتىلاردى جاساۋعا پايدالانىلادى، ميڭ، چيڭ داۋىرلەرىنە كەلگەندە تۇت اعاشى قابىعىنان قاعاز جاساۋ شينجياڭ وڭىرىندەگى قاعاز جاساۋ كاسىبىندەگى باس كەيىپكەرگە اينالىپ، توتەنشە گۇلدەنگەن.

”الدىڭعى عاسىردىڭ 50 ـ جىلدارى تۇت قاعازى تاريح ساحناسىنان بىرتە ـ بىرتە شەگىندى، تۇت قابىعىنان قاعاز جاساۋ سىندى بايىرعى ونەر دە قۇرىپ جوعالۋعا تايادى“. تۇرپان قالالىق مادەنيەت، دەنە تاربيە، راديو ـ تەلەۆيزيا جانە ساياحات مەكەمەسى مادەنيەت، كوركەمونەر ٴبولىمىنىڭ باستىعى ياقۇپ قادىر بىلاي دەدى: الدىڭعى عاسىردىڭ 80 ـ جىلدارى بەيجيڭ گۋگۇڭ سارايىن جاپپاي جوندەگەندە تۇت قاعازىن قايتا ىسكە قوسىپ، ونى ٴداستۇرلى بايىرعى سۋرەتتەردى قالپىنا كەلتىرۋدىڭ ماتەريالى ەتتى، سوڭىنان، وسى ٴبىر حالىقتىق ونەر قايتادان جۇرتتىڭ نازارىن اۋداردى. 2006 ـ جىلى 5 ـ ايدا تۇرپان ٴوتىنىش بەرگەن ۇيعۇر ۇلتىنىڭ تۇت قاعازىن جاساۋ ونەرى 1 ـ توپتاعى مەملەكەت دارەجەلى بەيزاتتىق مادەنيەت مۇرالارى تىزىمدىگىنە ەنگىزىلدى.

پارتيانىڭ 18 ـ قۇرىلتايىنان بەرى تۇرپان قالاسى بەيزاتتىق مادەنيەت مۇرالارىن قورعاۋ مەن جالعاستىرۋدى ۇزدىكسىز كۇشەيتىپ، شينجياڭ رۇنجياڭ جۇڭگوشا سۋرەت اكادەمياسىمەن بىرلەسىپ، جالعاستىرۋشىلاردى بار كۇشپەن تاربيەلەپ، ”تۇرپاننىڭ بەيزاتتىق مادەنيەت مۇراسى تۇت قاعاز قولونەر شەبەرحاناسى تاربيەلەۋ كۋرسىن“ اشىپ قانا قويماي، ىقىلاس تانىتقان كاسىپورىندارمەن قول ۇستاسىپ، ٴپىشان اۋدانى تۇيۇق ەرەكشە ساياحات شاعىن قالاشىعى، گاۋچاڭ رايونى يار قالاشىعى شاڭحۋ قىستاعى قۇممەن ەمدەۋ شاعىن قالاشىعى، گاۋچاڭ رايونى ٴجۇزىم الەۋمەتتىك اۋماعى بەيزاتتىق مادەنيەت مۇرالارى بازارى، بيڭتۋان 12 ـ شى 221 ـ تۋان شينجياڭ تۇت اعاشى مادەنيەت كاسىبى شەكتى سەرىكتەستىگى، تۇرپان كاسىپتىك ـ تەحنيكالىق شۋەيۋانى سياقتى جەرلەردە ”بەيزاتتىق مادەنيەت مۇرا تۇت قاعازى قولونەر شەبەرحاناسىن“ قۇردى.

ساتار سىمايىل _ 2017 ـ جىلى شينجياڭ رۇنجياڭ جۇڭگوشا سۋرەت اكادەمياسىنىڭ ٴپىشان اۋدانىنا قولداۋ كورسەتىپ تۇڭعىش توپتا تاربيەلەگەن 10 تۇت قاعازى شەبەرىنىڭ ٴبىرى، قازىر ول تۇرپاننىڭ قالا دارەجەلى بەيزاتتىق مادەنيەت مۇراسىنىڭ ۋاكىلدىك سيپاتتى جالعاستىرۋشىسى بولدى، ول تۇرعان ٴپىشان اۋدانى لوكچۇن قالاشىعى ۇشكوپىر قىستاعىندا جاڭادان بەيزاتتىق مادەنيەت مۇرالارىن سەزىنۋ سارايى قۇرىلدى، ساياحاتشىلاردىڭ تۇت قاعازىن جاساۋ ونەرىن تاماشالاعاننان كەيىن، وزدەرى جاساپ سەزىنۋىنە ٴارى تۇت قاعازىندا تۋىندى جاراتۋىنا بولادى، بۇل مەكتەپتەگى كوپتەگەن وقىتۋشى ـ وقۋشىلاردى، شينجياڭنىڭ ٴىشى ـ سىرتىنداعى ساياحاتشىلاردى قاتىسۋعا باۋرادى. ۇشكوپىر قىستاعىندا ساتار سياقتى بەيزاتتىق مادەنيەت مۇرا ونەرىن ۇيرەنگەن تۇرعىنداردان 38 ادام بار، ولاردىڭ ايلىق جان باسىندىق ورتاشا كىرىسى 3000 يۋان.

8 ـ ايدىڭ 7 ـ كۇنى مىڭ جىلدىق مادەنيەت تامىرى قاعازبەن جالعاستىرىلدى _ ”تۇت قاعازىنداعى جۇڭگوشا سۋرەت“ بۇكىل ەلدەگى ايگىلى سۋرەتشىلەردىڭ تۋىندىلار كورمەسى تۇرپان اسەمونەر سارايىندا وتكىزىلىپ، جاپپاي نازارعا ٴىلىندى. تۇرپان قالاسىنىڭ تۇڭعىش رەت تۇت قاعازىن دانەكەر ەتىپ وتكىزگەن جۇڭگوشا سۋرەت كورمەسى وزگەشە كوركەمونەر ستيلىمەن جانە گۋمانيتارلىق باۋرامدىلىعىمەن ارلى ـ بەرلى وتكەن كورەرمەندەردى ايالداپ باعالاۋعا باۋرادى.

بەيزاتتىق مادەنيەت مۇراسى تۇت قاعازى مەن جۇڭگوشا سۋرەتتىڭ ۇشىراسقانىن ەسكە العاندا، شينجياڭ رۇنجياڭ جۇڭگوشا سۋرەت اكادەمياسىنىڭ باستىعى، بەيزاتتىق مادەنيەت مۇراسى تۇت قاعازىنداعى جۇڭگوشا سۋرەت جالعاستىرۋشىسى ۋي باۋشان ەرەكشە اسەرلەنىپ بىلاي دەدى:” ’تۇت قاعازىنداعى جۇڭگوشا سۋرەتتىڭ‘ تاريحى ۇزاق، قايتىس بولعان جۇڭگونىڭ قاعاز تاريحىن زەرتتەۋ مامانى پان جيشيڭنىڭ «جۇڭگونىڭ قاعاز جاساۋ تاريحى» اتتى ەڭبەگىندە تانىستىرىلۋىنشا، جۇڭگونىڭ ەڭ ەرتەدەگى قاعاز بەتىندەگى سۋرەت تۋىندىسى «بەس سيىر سۋرەتىن» تاڭ داۋىرىندەگى حان حۋاڭ تۇت قاعازىنا سىزعان، بۇل تاڭ داۋىرىندە سۋرەتشىلەردىڭ تۇت قاعازىنا جۇڭگوشا سۋرەت سىزعاندىعىن دالەلدەيدى“. تۇت قاعازىنىڭ تەرەڭ مادەنيەت ٴمانى مەن داۋىرلىك قۇنىن ٴتۇسىنۋدىڭ بىرتىندەپ تەرەڭدەۋىنە ىلەسە، شينجياڭ رۇنجياڭ جۇڭگوشا سۋرەت اكادەمياسى تۇت قاعازىن قازىرگى زامان جۇڭگوشا سۋرەتىن سالۋعا ەنگىزىپ، تۇت قاعازىنا شىت جاڭا اجار بەرىپ مەرەيىن اسىرۋدى ٴۇمىت ەتتى.

2012 ـ جىلدان باستاپ ۋي باۋشان مەن كاسىپتەستەرى ەل ٴىشى ـ سىرتىنداعى مىڭنان استام ايگىلى سۋرەتشىمەن جانە مادەنيەت جاسامپازدىعى ماماندارىمەن قول ۇستاسىپ، تۇت قاعازىن قورعاۋدى، زەرتتەۋدى، جالپىلاستىرۋدى، پايدالانۋدى باستادى، العاش رەت ”تۇت قاعازىنداعى جۇڭگوشا سۋرەت“ كورمە نىسانىن جارىققا شىعاردى، ”تۇت قاعازىنداعى جۇڭگوشا سۋرەت _ بۇكىل ەلدەگى اسەمونەر تۋىندىلارى كوشپەلى كورمەسى“، ” ’ ٴبىر بەلدەۋ، ٴبىر جولداعى‘ شينجياڭ _ تۇت قاعازى اسەمونەر تۋىندىلار كورمەسى“ سياقتى جەلىلەس قيمىلداردى وتكىزدى؛ باس بولىپ تۇت قاعازىنىڭ 20 نەشە ٴتۇرلى جەلىلەس مادەنيەت جاسامپازدىعى ونىمدەرىن زەرتتەپ اشتى، شينجياڭ حالىقارالىق ۇلكەن بازارى، قاشقار بايىرعى قالاسى سياقتى كورىنىس وڭىرلەرىندە، كورىنىس تۇيىندەرىندە كورمەلەپ، ساتىپ، بىرتىندەپ تۇت قاعازى مەن جۇڭگوشا سۋرەتتى، شينجياڭنىڭ مادەنيەت ساياحاتىمەن ۇشتاستىرىپ، تۇت قاعازى مادەنيەتىن جالعاستىردى، قورعادى، زەرتتەدى، جالپىلاستىردى، پايدالاندى.

”10 نەشە جىلدىق ىزدەنىس جاساۋ امالياتى ماعان تۇت قاعازى بىرەۋى ارقىلى بارىنە اسەر ەتەتىن بەيزاتتىق مادەنيەت مۇرا نىسانى ەكەندىگىن، اۋىل ـ قىستاقتى گۇلدەندىرۋدە، شينجياڭدى مادەنيەتپەن نارلەندىرۋدە بەلسەندى رول اتقاراتىندىعىن، بۇعان ات سالىسقان ٴار ۇلت بۇقاراسىنىڭ ارالاسۋ، ىشتەسۋ، توعىسۋ بارىسىندا جۇڭحۋا مادەنيەتىن شىنايى مويىنداۋى ۇزدىكسىز ارتا تۇسەتىندىگىن ۇعىندىردى“، ـ دەدى ۋي باۋشان.