□ شين شىجيان

9 ـ ايدىڭ 3 ـ كۇنى اۆستراليانىڭ سيدنەيىنەن ادامدى جەلپىندىرەتىن قۋانىشتى حابار كەلدى: جۇڭگونىڭ شينجياڭىنداعى تۇرپان كارىزى سول كۇنى جاريالانعان 2024 ـ جىلعى دۇنيە جۇزىلىك سۋارۋ ينجەنەرياسى مۇرالارىنىڭ تىزىمىنە ەنگىزىلدى. كارىز سىندى ادامزات كەرەمەتى جۇڭگونىڭ ەرتە زامانعى سۋ يگىلىگى ينجەنەرياسىنىڭ دۇنيە جۇزىنە قالدىرعان شۇعىلالى تابىسى، دۇنيە ٴجۇزى وركەنيەت باقشاسىنداعى جۇڭحۋا مادەنيەتىنىڭ اسىل قازىناسى. كارىزدىڭ بۇگىنگى داڭقىنا ٴشۇبا جوق.

كارىز _ ادامزاتتىڭ اقىل ـ پاراساتى مەن جاراتىلىستىق شارت ـ جاعدايدىڭ كەمەلدى توعىسۋى. تۇرپان سىندى كەڭ دە قاعىر جەردە كارىز بەينە جەر استىنداعى الىپ ايداعارداي ۋاقىت، كەڭىستىك تۋنەلىندە يرەلەڭدەپ، ۇزاق جىلداردىڭ كەرەمەتىن ٴۇن ـ ٴتۇنسىز بەينەلەپ جاتىر. ول _ ۇلى تابيعاتتىڭ قاتاڭ سىناعىندا ٴار ۇلت حالقىنىڭ قايىسپاس جىگەرمەن جانە شەكسىز جاسامپازدىق قۋاتىمەن سومداعان تىرشىلىك تامىرى. شىلىڭگىر ىستىق پەن قۋاڭشىلىق الدىندا، اعا بۋىندار سۋ قاينارىنا ىنتىزارلىعى مەن تۇرمىستاعى قاجىماس قايسارلىعىنا سۇيەنىپ، وسى ۇلى سۋ ينجەنەرياسىن كۇرەكپەن، قايلامەن قازىپ، كومەسكى توعان، تىك قۇدىق، اشىق توعان، كولشىكتەردى شەبەرلىكپەن بىرىكتىرىپ، قىمباتتى سۋ بايلىقتارىنىڭ قۇمدى شولدە ىركىلىسسىز اعۋىنا مۇمكىندىك جاساپ، ۇرپاقتار بويى وسى ارادا تۇرمىس كەشىرىپ جاتقان ٴار ۇلت بۇقاراسىن نارلەندىرىپ كەلەدى.

كارىزدى سۋ ينجەنەرياسىنىڭ تاڭداۋلى تۋىندىسى دەۋگە بولادى. ونىڭ وزگەشە كومەسكى توعان جوباسى سۋدىڭ بۋلانۋىن ٴونىمدى ازايتىپ، سۋ بايلىعىنان جوعارى ٴونىمدى پايدالانۋعا شىنايى كەپىلدىك ەتتى. وزىق عىلىم ـ تەحنيكالىق ٴتاسىل بولماعان ەرتە زاماندا وسىنداي تاماشا ينجەنەريانى جارىققا شىعارۋ بۇرىنعىلاردىڭ تابيعاتتىڭ زاڭدىلىعىن تەرەڭ بايقاعاندىعىن جانە ەرەن ينجەنەريالىق تەحنيكا دەڭگەيىن تولىق ايگىلەدى. اۋەلى ادامدى تاڭ قالدىراتىنى، تۇرپان كارىزى كۇنى بۇگىنگە دەيىن رولىن ۇزدىكسىز ساۋلەلەندىرىپ كەلەدى، قازىرگى 1200دەن استام كارىزدىڭ 190عا تاياۋىندا سۋ سارقىلماي، جىلدىق اعىس مولشەرى 114 ميلليون تەكشەمەتر، مەڭگەرىپ وتىرعان سۋارمالى جەر اۋدانى 100 مىڭ مۋ بولىپ، جەرگىلىكتى ورىننىڭ اۋىل شارۋاشىلىعى ٴوندىرىسىن ٴبىر ٴبولىم تۇراقتى سۋ قاينارىمەن قامداپ، ەگىس داقىلدارىنىڭ ٴوسۋى مەن مول ٴونىم الۋعا قامتاماسىزدىق ەتتى.

كارىز سۋارۋ ينجەنەرياسى بولىپ قانا قويماي، ونان دا ماڭىزدىسى، ۇلتتاردىڭ ارالاسۋىنىڭ، ىشتەسۋىنىڭ، توعىسۋىنىڭ ماڭىزدى دانەكەرى. ول تۇرپاننىڭ مىڭ جىلدىق ٴتۇرلى وزگەرىسىنە كۋا بولدى، جاندى تاريح وقۋلىعى. بايىرعى جىبەك جولى مەزگىلىندە كارىز ارى ـ بەرى وتكەن قىدىرما ساۋداگەرلەردى تىرشىلىك سۋىمەن قامداپ، وسىناۋ توپىراقتاعى وركەنيەتتى نارلەندىردى. ۇزاق جىلدار بويى تۇرلىشە ۇلت ادامدارى كارىزدى بىرگە قورعاپ، پايدالانىپ، ىنتىماقتاسا ىستەستىك جاساۋدىڭ، بىرگە دامۋدىڭ ايبىندى تاراۋىن جازدى. دەمەك، كارىزدىڭ تاريحى ٴار ۇلت حالقىنىڭ ٴبىر نيەتپەن كۇش بىرىكتىرىپ، قاجىرلىلىقپەن كۇرەس جاساۋ تاريحى، سونداي ـ اق جۇڭحۋا ۇلتى ورتاق تۇلعا تانىمىن بەكەمدەۋدىڭ ماڭىزدى كۋاسى.

تۇرپان كارىزىنىڭ دۇنيە جۇزىلىك سۋارۋ ينجەنەرياسى مۇرالارى تىزىمىنە ەنگىزىلۋى ٴبىزدىڭ دۇنيە جۇزىنە جۇڭگونىڭ ەرتە زامانعى سۋ يگىلىگى ينجەنەرياسىن جانە جۇڭحۋانىڭ تاڭداۋلى ٴداستۇرلى مادەنيەتىن ايگىلەۋىمىزگە تەرەزە ازىرلەپ، ادامزات وركەنيەتىنىڭ اۋىس ـ كۇيىس جاساپ، ٴوزارا ۇلگى الۋىن جەبەدى؛ سونداي ـ اق جۇڭگو شينجياڭىنىڭ دۇنيە جۇزىلىك مادەنيەت مۇرالارىن قورعاۋ سالاسىنداعى ىقپال كۇشىن ارتتىرىپ، جۇڭگو شينجياڭىنىڭ مادەنيەت مۇرالارىن قورعاۋعا ٴمان بەرەتىندىگىن جانە تابىستارىن ايگىلەدى. بۇل كارىزدىڭ تانىمالدىعىن ونان ارى ارتتىرىپ، اناعۇرلىم كوپ ادامدى نازار اۋدارۋعا جانە زەرتتەۋگە باۋراپ، سول ارقىلى كارىزدى جاسامپازدىقپەن قورعاۋعا جانە جاڭالىق اشا دامىتۋعا جاڭا وراي ازىرلەيدى.

سۋ _ شينجياڭ ەكونوميكاسى، قوعامى دامۋىنىڭ جان تامىرى. سۋ بايلىعىنىڭ پايدالانىلۋ ونىمدىلىگى قانشالىقتى جوعارى بولسا، شينجياڭنىڭ دامۋ كەڭىستىگى سونشالىقتى زور بولادى، سوندىقتان كارىزدەگى بايىرعى اقىل ـ پاراساتتى قابىلداۋ جاڭا داۋىردەگى شينجياڭنىڭ سۋ ىستەرىن ويداعىداي ىستەۋ جونىنەن كەلەلى ماڭىز الادى. وسى رەت تۇرپان كارىزىنىڭ دۇنيە جۇزىلىك سۋارۋ ينجەنەرياسى مۇرالارى تىزىمىنە ەنگىزىلۋى داڭق، ونان دا ماڭىزدىسى، جاۋاپكەرشىلىك جانە بورىش، ول بىزگە وسى ٴبىر باعالى بايلىقتى قاباعات قاستەرلەپ، ٴونىمدى شارا قولدانىپ قورعاپ جانە جالعاستىرىپ، وسى ٴبىر بايىرعى سۋ يگىلىگى ينجەنەرياسىنىڭ جاڭا داۋىردە تىڭ شۇعىلا شاشۋىنا مۇمكىندىك جاساپ، ادامزاتتىڭ سۋدى تىزگىندەۋىنىڭ، سۋ ىستەرىن كوركەيتۋىنىڭ اناعۇرلىم كوپ كەرەمەتتەرىن ۇزدىكسىز جازۋدى ەسكەرتەدى.