جۇيە ويىمەن وسىزاماندانعان وڭىرلىك ورتالىق قالا قۇرايىق

　　□ شين شىجيان

اۆتونوميالى رايون قالا جوباسى، قۇرىلىسى جونىندە ارناۋلى اڭگىمە ءماجىلىسىن اشىپ، ءۇرىمجى، ىلە، قاشقاردىڭ قالا جوباسى، قۇرىلىسى قىزمەتىن ىلگەرىلەتىپ، شينجياڭ ەرەكشەلىگىنە، وسى زامان تىنىسىنا، داۋىرلىك كەلبەتكە يە وسىزاماندانعان وڭىرلىك ورتالىق قالا قۇرۋعا قۇلشىنۋدى اقىلداستى. بۇل پارتيا 20 - قۇرىلتايىنىڭ رۋحىن دايەكتىلەندىرۋدەگى، تياناقتاندىرۋداعى ناقتى شارا، باس شۋجي شي جينپيڭنىڭ قالا قىزمەتى جونىندەگى ماڭىزدى بايىمداۋلارىن جانە شينجياڭ جونىندەگى جەلىلەس ماڭىزدى ءسوزىنىڭ، ماڭىزدى نۇسقاۋىنىڭ، بەكىتۋىنىڭ رۋحىن ىشكەرىلەي دايەكتىلەندىرۋدەگى جاندى اماليات، سونداي - اق ۇزاق بولاشاقتى كوزدەي وتىرىپ شينجياڭنىڭ جوعارى ساپالى دامۋىن ىلگەرىلەتۋدى جوسپارلاۋداعى ءىس جۇزىندىك ارەكەت.

قالا − وسىزاماندانۋداعى ماڭىزدى دانەكەر. ءۇرىمجى، ىلە، قاشقار تۇتاس شينجياڭنىڭ جانە وڭتۇستىك، سولتۇستىك شينجياڭ اۋماعىنىڭ ماڭىزدى تىرەگى، شينجياڭنىڭ وسىزامانداندىرۋ قۇرىلىسىن ىلگەرىلەتۋدە، جوعارى ساپالى دامۋىن جەدەلدەتۋدە، جوعارى دەڭگەيدە ەسىك اشۋىن كەڭەيتۋدە، قوعام ورنىقتىلىعى مەن باياندى تىنىشتىقتى جۇزەگە اسىرۋىندا ماڭىزدى تىرەكتىك، جەتەكشىلىك، باستاماشىلدىق رولعا يە. ءۇش جەردىڭ قالا جوباسىن، قۇرىلىسىن ىلگەرىلەتۋدىڭ ماڭىزدى رەال مانگە جانە اسا كەلەلى تاريحي مانگە يە ەكەندىگىن جەتە تانىپ، جۇيە ويىمەن وسىزاماندانعان وڭىرلىك ورتالىق قالا قۇرۋ كەرەك.

جۇيە ويىمەن وسىزاماندانعان وڭىرلىك ورتالىق قالا قۇرۋدا، ءسوز جوق، كورەگەندىكپەن وي جۇگىرتۋدى كۇشەيتۋ كەرەك. قالا قۇرىلىسى بۇقارانىڭ قۇت - ىرىسىنا جانە بولاشاقتاعى دامۋىنا سايادى، بۇل ”ءجۇز جىلدىق ۇلى جوسپار“، اۋەلى، ”مىڭ جىلدىق ۇلى جوسپار“، الدا - جالدا الدىڭعى جاقتا كەمىستىك جانە كومەسكى كىنارات بولسا، ءسوز جوق، ارتقى جاقتا ءبىر قىدىرۋ ماسەلە جانە اۋرەشىلىك تۋىلادى، ونىڭ ۇستىنە ەكىنىڭ بىرىندە وزگەرتۋگە كەلمەيدى جانە شەشۋ قيىن بولادى. ”حالىقتىڭ قالاسىن حالىق قۇرۋ، حالىقتىڭ قالاسىن حالىق ءۇشىن قۇرۋ“ ۇستانىمىن قالاي دايەكتىلەندىرۋ، ”كەڭىستىك، كولەم، كاسىپ سالاسى“ سىندى ءۇش ۇلكەن قۇرىلىمدى قالاي ءبىر تۇتاس جوسپارلاۋ، ”جوبالاۋ، قۇرۋ، باسقارۋ“ سىندى ءۇش ۇلكەن بۋىندى قالاي ءتۇيىلىستىرۋ، ”ءوندىرىس، تۇرمىس، ەكولوگيا“ سىندى ءۇش ۇلكەن ورنالاسىمدى قالاي سايكەستىرۋ، ”ورتالىق قالا شەڭبەرى، قالا بەلدەۋى، قالالار شوعىرىنىڭ“ بايلانىسىن قالاي رەتتەۋ، ”شينجياڭ ەرەكشەلىگىن، وسى زامان تىنىسىن، داۋىرلىك كەلبەتتى“ قالاي ايگىلەۋ كەرەك... تەك قالانىڭ دامۋىنا قاتىستى ەلەۋلى ماسەلەلەردى كورەگەندىكپەن زەرتتەپ، قالانىڭ يقۋاتى مەن ورنىن، ماڭىزدى فاكتورلارى مەن قۇرىلىمىن تاريحي كوزايامەن، بولاشاقتىق تۇرعىمەن جوسپارلاعاندا عانا، قالا قۇرىلىسى بەتالىسىنىڭ عىلميلىعىنا شىنايى كەپىلدىك ەتۋگە بولادى.

جۇيە ويىمەن وسىزاماندانعان وڭىرلىك ورتالىق قالا قۇرۋدا، ءسوز جوق، جالپى جاعداي سيپاتتى جوسپارلاۋدى كۇشەيتۋ كەرەك. ”جالپى اۋقىمدى جوسپارلاماعان ادام ءبىر سالانى دا جوسپارلاي المايدى“. ءۇرىمجى توڭىرەكتەگى 1500 كيلومەتر اۋماقتاعى ەڭ ۇلكەن قالا، جىبەك جولى ەكونوميكالىق بەلدەۋى وزەكتى رايونىنداعى ”ءبىر پورت“، ”بەس ۇلكەن ورتالىقتىڭ“ ماڭىزدى تىرەك ءوڭىرى؛ ىلە شينجياڭدى ەلىمىزدىڭ باتىسقا ەسىك اشۋداعى الدىڭعى شەبى ەتىپ تۇلعالاۋ سياقتى كەلەلى ستراتەگيالارىندا ماڭىزدى ورىنعا يە؛ قاشقار ”شاحمات كوزىنىڭ شاحمات كوزى“، جۇڭگونى ورتا ازيامەن، باتىس ازيامەن، وڭتۇستىك ازيامەن تۇتاستىراتىن ماڭىزدى ءتۇيىن... جەر - جەر دەڭگەيدى شىنايى جوعارىلاتىپ، يدەيانى، كوزقاراستى ازات ەتىپ، ستراتەگيالىق، ۇزاق بولاشاقتىق تۇرعىنى شىعار ءتۇيىن ەتۋگە تاباندى بولىپ، مەملەكەت جالپى جاعدايىنداعى شينجياڭنىڭ ستراتەگيالىق ورنىن دالمە - ءدال يگەرىپ، سانالى تۇردە قالا جوباسىن، قۇرىلىسىن مەملەكەت قىزمەتىنىڭ جالپى جاعدايىنا، شينجياڭ دامۋىنىڭ كەلەلى جاعدايىنا قويىپ جوبالاپ، ىلگەرىلەتىپ، جەر - جەردىڭ دامۋ نەگىزىمەن، ەرەكشە باسىمدىعىمەن تىعىز ۇشتاستىرىپ، قالانىڭ فۋنكتسيالىق ورنىن ايقىنداپ، قالا جوباسىنىڭ، قۇرىلىسىنىڭ ”اناعۇرلىم كەڭ ۋاقىت جانە كەڭىستىكتە“ جوعارى ساپالى دامۋىنا شىنايى كەپىلدىك ەتۋ كەرەك.

جۇيە ويىمەن وسىزاماندانعان وڭىرلىك ورتالىق قالا قۇرۋدا، ءسوز جوق، تۇتاس تۇلعالىق ىلگەرىلەتۋدى كۇشەيتۋ كەرەك. قالا قۇرىلىسى جۇيەلى ينجەنەريا، ءسوز جوق، ءبىر تۇتاس جوسپارلاۋعا كۇش سالىپ، ءتۇيىندى جاقتا تابىسقا جەتۋگە تالپىنىپ، قالا جوباسىنىڭ، قۇرىلىسىنىڭ تۇتاس تۇلعالىق سيپاتىن كۇش سالا جوعارىلاتۋ كەرەك. كەڭىستىك ورنالاسىمى، كاسىپ سالاسى مەن قالانى توعىستىرۋ، نەگىزدىك قۇرىلعى قۇرىلىسى، تاريحي مادەنيەتتى قورعاۋ سياقتى ءتۇيىندى قىزمەتتەردى ناقتى ىلگەرىلەتىپ، قالا جوباسىنىڭ، قۇرىلىسىنىڭ عىلميلىعىن، باعىتتامالىلىعىن، يكەمدىلىگىن شىنايى جوعارىلاتۋ كەرەك. كەزەكتە قالالاردىڭ وسىزاماندانۋ قۇرىلىسىنا تۇساۋ بولىپ وتىرعان شەشۋشى ماسەلەلەردى ارقاۋ ەتە وتىرىپ، ساياساتتىق قولداۋ، نىسانداردى اتقارۋ سياقتى ءتۇيىندى قىزمەتتەردى دالمە - ءدال زەرتتەپ، ىلگەرىلەتىپ، بوگەتتەردى، شەكتەمەلەردى ءونىمدى الاستاپ، قالا قۇرىلىسىندا، دامۋىندا جاڭا ونىمدىلىكتەرگە قول جەتكىزۋدى ىلگەرىلەتۋ كەرەك. قالا قۇرىلىسىندا ءار ۇلت بۇقاراسىنىڭ اڭىسى كۇشتى بولعان كورنەكتى ماسەلەلەردى كۇش سالا شەشىپ، قالانى ىجداعاتتىلىقپەن باسقارۋ دەڭگەيىن ۇزدىكسىز جوعارىلاتىپ، كاسىپكە قولايلى، قونىسقا جايلى، كوڭىل اشۋعا ىڭعايلى، ساياحاتقا ۇيلەسەتىن تاماشا ورتا تۇلعالاۋعا قۇلشىنىپ، جاڭا داۋىردەگى ”حالىق قالاسىن“، ”باقىت قالاسىن“ قۇرۋ كەرەك. شوعىرلاندىرۋ، اسەر ەتۋ قابىلەتىن كۇشەيتىپ، وڭىرلىك ورىن، بايلىق، ەسىك اشۋ سياقتى باسىمدىقتارىن تولىق ساۋلەلەندىرىپ، وسى زامانعى كاسىپ سالاسى جۇيەسىن قۇرۋدى جەدەلدەتىپ، وڭىرلىك قالا، اۋداننىڭ بىرلەسىپ دامۋىن جەبەپ، باقشا رايونىن، كاسىپ سالاسىن جانە جان سانىن شوعىرلاندىرۋ قابىلەتىن ۇزدىكسىز جوعارىلاتىپ، قالالاردىڭ كوتەرىمدىلىگىن، باۋرامدىلىعىن، ىقپال قۋاتىن كۇشەيتۋ كەرەك.

حالىقتى وزەك ەتەتىن دامۋ يدەياسىنا تاباندى بولعاندا، جۇيەلى ويلاۋعا تاباندى بولعاندا، ءبىز، ءسوز جوق، شينجياڭنىڭ بايتاق دالاسىندا جوعارى دەڭگەيدەگى وڭىرلىك ورتالىق قالا تۇلعالاپ، جوعارى ساپالى دامۋدى قۇلشىنا ىلگەرىلەتىپ، جوعارى ساپالى تۇرمىس جاراتىپ، جوعارى ءونىمدى باسقارۋدى جۇزەگە اسىرىپ، جۇڭگو ۇلگىسىندەگى وسىزامانداندىرۋدىڭ شينجياڭ تاراۋىن اناعۇرلىم ويداعىداي جازا الامىز.