ٴوز تىلشىلەرىمىز ۋاڭ جىحۋا، لي جيان، شاۋكەت

ٴبىر توعاننىڭ سۋى ٴبىر ٴوڭىردى قۇتايتتى. بۇل توعان − تاريحى ۇزاق حالىق توعانى، بۇرىن حۋاڭچۇي توعانى دەپ تە اتالعان، 250 جىلدان استام ۋاقىتتان بەرى ول قاس وزەنىنىڭ سۋىن باستاپ، قۇلجا اۋدانى، قۇلجا قالاسى، قورعاس اۋدانى جانە بيڭتۋان 4 - ديۆيزياسىنىڭ 3 تۋان - الاڭىن كەسىپ ٴوتىپ، الىپ جاتقان قۇنارلى اتىزدى سۋلاندىرىپ كەلەدى. ول شينجياڭداعى سيرەك كەزدەسەتىن جەر ٴۇستى توعانى، سونداي - اق شينجياڭنىڭ اۋىل شارۋاشىلىعىن وركەندەتۋ تاريحىنداعى ەڭ ۇلكەن سۋ يگىلىگى ينجەنەرياسى، ول ىلە وزەنى اڭعارىنىڭ ەكولوگيالىق بەت - بەينەسىن وزگەرتىپ، ىلەدە تىڭ يگەرىپ، ەگىن سالۋعا وراسان زور ۇلەس قوسىپ كەلەدى.بايىرعى توعان عاسىرلار بويى وسى القاپتى نارلەندىرۋدە. توقتاۋسىز جوڭكىلگەن حۋاڭچۇي توعانىنىڭ سۋى اۋىل ـ قىستاق اتىزدارىن نارلەندىرىپ، كوركەم ەكولوگيالىق كارتينا سالىپ، كوز جاۋىن الاتىن كوركەم كورىنىس قالىپتاستىرىپ، مول ٴونىم جاراتۋدا.

لين زىشۇي رۋحىن ىلە حالقى ۇرپاقتار بويى ۇمىتپايدى

حۋاڭچۇي توعانى − شينجياڭداعى چيڭ پاتشالىعى داۋىرىنەن باستاپ قازىلعان ەڭ ۇزىن توعان. چيڭ پاتشالىعى چيانلۇڭ جىلناماسىنىڭ 30 - جىلى (1765 - جىلى) تىڭ يگەرىلگەن جەردى سۋارۋعا، شەكارا قورعاۋشى اسكەرلەردى استىقپەن قامداۋعا كەپىلدىك ەتۋ ٴۇشىن وسى  توعان قازىلعان. 250 نەشە جىلدان بەرى حۋاڭچۇي چيڭ پاتشالىعى داۋىرىندە ىلە گەنەرالى جاعىنان كوپ رەت جالعاستى سالىنىپ، جوندەلىپ، داۋگۋاڭنىڭ 24 - جىلى (1844 - جىلى) سالىنىپ بولعان، جالپى ۇزىندىعى 99 كيلومەتر. جاڭا جۇڭگو قۇرىلعاننان كەيىن ٴار جىلى قىس پەن كوكتەم ٴولاراسىندا ىلەدەگى ٴار دارەجەلى پارتكوم  مەن ۇكىمەت ورگاندارداعى كادرلارى مەن ىلەنىڭ تەرىستىك جاعالاۋىنداعى ٴار ۇلت بۇقاراسىن ۇيىمداستىرىپ، حۋاڭچۇي توعانىنا ارشۋ، تۇزەۋ، وزگەرتۋ جۇرگىزىپ كەلدى. 1965 - جىلى حۋاڭچۇي توعانىنىڭ كومەيى قايتا سالىنىپ، حۋاڭچۇي توعانىنىڭ سۋى وزەن الابىنداعى جەرلەردى ۇزدىكسىز سۋارۋعا مۇمكىندىك جاسالدى.

تاريحي كىتاپتاردا جازىلۋىنشا حۋاڭچۇي توعانى العاشىندا قاس توعانى دەپ اتالعان، داۋگۋاڭ جىلدارىندا پاتشا توعانى دەپ اتالعان، مينگو داۋىرىندە دايۇي ديقانشىلىق توعانى، اششى سۋ توعانى، اقوستەڭ توعانى دەپ تە اتالعان. 1950 - جىلى حۋاڭچۇي توعانى دەپ وزگەرتىلگەن، 1966 - جىلى حالىق توعانى دەپ اتالعان، ٴبىراق ىلە حالقى بۇل توعاندى حۋاڭچۇي توعانى دەپ اتاۋعا داعدىلانعان.

ايتا كەتۋگە تاتيتىنى داۋگۋاڭنىڭ 24 - جىلى (1844 - جىلى) ىلە گەنەرالى بۋيانتاي حۋاڭچۇيدى ٴبىر رەت جالپى بەتتىك جوندەتەدى، سول كەزدە ىلەگە ورنالاستىرىلعان لين زىشۇي جاسى ەگدەلەپ، دەنساۋلىعى جاقسى بولماسا دا سۋ يگىلىگى جاعىنداعى كاسىپتىك بىلىمىنە سۇيەنىپ، بويانتايدىڭ تىڭ يگەرۋ ماسەلەسىن شەشۋىنە بەلسەنە كومەكتەستى ٴارى قاس وزەنىنەن توعان قازىپ سۋ باستاۋ سىندى وسى سۋ يگىلىگى ينجەنەرياسىنداعى ەڭ جاپالى جانە ەڭ ماڭىزدى كومەي قۇرىلىسىنا جىلۋ اتادى. جۇمىس باستاعاننان كەيىن لين زىشۇي قۇرىلىستى ٴوزى باقىلاپ، 4 اي ۋاقىت جۇمساپ، اقىرى 6 شاقىرىمنان استام ۇزىندىقتاعى سۋ باستاۋ توعانىن قازدى. كوپ وتپەي، باسقا توعاندار دا ىركەس - تىركەس كەڭەيتىپ جانە وزگەرتىپ سالىنىپ، قاس وزەنى ۇلكەندى - كىشىلى توعانداردان اعىپ، كەڭ - بايتاق اتىزداردى سۋلاندىردى. وسى تاريحتى بىلەتىن جەرگىلىكتى بۇقارا بۇل توعاندى «لين زىشۇي توعانى» دەپ اتاعان.

ىلەنىڭ تاريح - مادەنيەت عالىمى لاي حۇڭبو بىلاي دەگەن بولاتىن: حۋاڭچۇي − لين زىشۇيدىڭ ٴار ۇلت حالقىمەن بىرگە ىلە توپىراعىندا ويىپ جازعان تاريحي ەسكەرتكىشى. ٴبىز ىلەنىڭ بايتاق دالاسىندا ٴجۇرىپ وسى ارانىڭ تىنىشتىعىن، بەيبىتشىلىگىن سەزىنگەنىمىزدە، ىلەنىڭ وتان قۇشاعىندا، وتانمەن بىرگە جاڭا دامۋ ساپارىنا قادام تاستاعان كەزىندە، لين زىشۇيدىڭ مۇراسىن ٴتىپتى دە تەرەڭ سەزىنەمىز.

عاسىر بويى تولاسسىز نارلەندىرۋگە قۇرىلىسشىلار بار زەيىنىن جۇمسادى

جاڭا جۇڭگو قۇرىلۋدان بۇرىنعى ۇلكەن، كىشى حۋاڭچۇي توعانىنىڭ قۇرىلعىلارى قاراپايىم بولىپ، 200 جىلعا جۋىق تاريحتا ۇنەمى ٴبۇلىنىپ، سۋارمالى اتىزداردى سۋارۋعا كەپىلدىك ەتۋ قيىنعا سوعىپ، سۋارمالى جەر كولەمى ۇنەمى بىردە كوبەيىپ، بىردە ازايىپ وتىردى. 1949 - جىلى سۋارىلاتىن اۋماق نە ٴبارى 500 مىڭ مۋ اينالاسىندا عانا ەدى. جاڭا جۇڭگو قۇرىلعاننان كەيىن مەملەكەت سۋ يگىلىگى ىستەرىن دامىتۋدى بارىنشا دارىپتەپ، ىلەنىڭ سۋ يگىلىگى ىستەرىن بارىنشا دامىتتى. وتكەن عاسىردىڭ 50 - جىلدارىنىڭ سوڭىندا جەرگىلىكتى پارتكوم مەن ۇكىمەت حالىققا باسشىلىق ەتىپ توزىعى جەتكەن ۇلكەندى - كىشىلى حۋاڭچۇي توعانىن جوندەي باستادى.

1950 - جىلدان 1964 - جىلعا دەيىن مەملەكەت ۇلكەن حۋاڭچۇي توعانىنا ٴبىر ميلليون يۋاننان استام قارجى بوساتىپ، ويراندالعان ۇلكەن حۋاڭچۇي توعانىن جالپى بەتتىك بەكەمدەپ جوندەدى. 1964 - جىلعا كەلگەندە توعان كومەيىنە توعىز اعاش تيەك، 20 سۋ قايتارعىش تيەك ورناتىلىپ، ۇلكەن حۋاڭچۇي توعانىنىڭ قالىپتى سۋ جەتكىزۋ قۋاتى سەكۋندىنا 40 تەكشەمەترگە جەتىپ، سۋمەن قامداۋ ٴبىرشاما ورنىقتى بولدى. 1965 - جىلى 10 - ايدا جەرگىلىكتى ۇكىمەت سۋ باستاۋ ٴتۇيىنىن كىشكەنە كومەيدەن قازىرگى ورىنعا كوشىرىپ، قاس وزەنى ٴتۇيىنى مەن باتىس جاعالاۋداعى باس توعان قۇرىلىسىن سالىپ، 1967 - جىلى ساۋىردە سۋ قويا بەردى. سونىمەن ۇلكەن حۋاڭچۇي توعانىنىڭ اتى حالىق توعانىنا، كىشكەنە حۋاڭچۇي توعانىنىڭ اتى ىنتىماق توعانىنا وزگەرتىلدى.

1964 - جىلعى حۋاڭچۇي توعانىن جوندەۋ شايقاسى اۋىزعا الىنعاندا قۇلجا اۋدانى ٴدوڭمازار قالاشىعى توقاي قىستاعىنداعى 79 جاستاعى قاريا سۇن جينشان تەبىرەنە بىلاي دەدى: ”ول كەزدە توعان قازۋ شىنىندا قيىن ەدى. سول جىلى كۇزدەن باستاپ ەكىنشى جىلى كوكتەمگە دەيىن ٴبىر كۇن عانا دەمالدىق. قولمەن ىستەيمىز، بىردەن - ٴبىر تاسىمال قۇرالى ات اربا. ٴار كۇنى كۇن شىعا جۇمىسقا شىعامىز، كۇن باتقانعا دەيىن ىستەيمىز، كەشتە نەشە ونداعان ادام ٴبىر جەردە ۇيىقتايمىز“. قارت بىلاي دەدى: سول جىلداردا جەرگىلىكتى ادامداردىڭ كوبى حۋاڭچۇي توعانىن سالۋعا قاتىناستى.

قاس وزەنى الابىن باسقارۋ باسقارماسىنىڭ باس پۋنكىتىنە كىرسەڭىز، جاسىل ورمان اراسىنان قاتار - قاتار اق ۇيلەر كورىنەدى، ورتاسى  وتە تىنىش. ٴۇي ىشىندەگى ۇستەلگە كومپيۋتەر قويىلعان، تام قابىرعاسىنا كوپتەگەن ٴتۇستى كريستال ەكراندار ورنالاستىرىلعان، ەكراندا باس توعاننىڭ ٴارقايسى بەل توعاندارىنىڭ تيەگىنىڭ اشىق - جابىق كۇيى، اعىن مولشەرى سياقتى ديناميكالىق بەينە - بايان جانە ساندى مالىمەتتەر كورسەتىلىپ تۇرادى ەكەن. 

2001 - جىلدان باستاپ قاس وزەنى الابىن باسقارۋ باسقارماسى ينجەنەريا قۇرىلىسى مىندەتىن زور كۇشپەن اتقارىپ، جيىنى 281 ميلليون 736 مىڭ 600 يۋان قارجى قوسىپ، سۋارمالى ٴوڭىردى جالعاستى سالۋ، تۇلعالاندىرۋ جانە سۋ ۇنەمدەۋ ينجەنەرياسىن جوعارى ساپامەن، جوعارى ولشەممەن اتقارىپ، سۋارمالى ٴوڭىردىڭ ينجەنەريا سيپاتتى سۋ جەتىسپەۋ قايشىلىعىن نەگىزىنەن شەشىپ، وراسان زور ەكونوميكالىق جانە قوعامدىق ونىمدىلىككە قول جەتكىزدى.

70 جىلدان بەرى ۇزاق قايتالانعان زور جوندەۋ، وزگەرتۋ ارقىلى حالىق توعانىنىڭ سۋارمالى كولەمى جاڭا جۇڭگو قۇرىلعان العاشقى مەزگىلدەگى 500 مىڭ مۋدان ارتىپ، قازىرگى ٴبىر ميلليون 400 مىڭ مۋدان اسىپ، سۋمەن قامداۋ ساپاسى مەن قىزمەت وتەۋ ساپاسىندا سەكىرۋ بولدى. 

تاريحتىڭ تەگەرشىگى ەكىنىڭ بىرىندە، ۇساق - تۇيەك ىستەردىڭ ىشىندە قامتىلىپ جاتادى. حۋاڭچۇي توعانىندا ەرتە زاماننان قازىرگە دەيىن قانشالاعان سۋ يگىلىگى قىزمەتكەرلەرىنىڭ اقىل - پاراساتى توعىستى، قانشالاعان ەڭبەكشى حالىقتىڭ قان - تەرى جۇمسالدى، قانشالاعان ٴار ۇلت حالقىنىڭ ەتەنە ىنتىماعىنىڭ حيكاياسى جىرلاندى، سونداي - اق قانشالاعان ەكونوميكالىق، قوعامدىق وراسان زور تاريحي وزگەرىستەر جاتىر.

قاس وزەنى توسپا تيەگىنىڭ باستاۋىندا الىسقا اعۋدا.    ۋاڭ جىحۋا فوتوسى

 قاس وزەنى توعان كومەيىندەگى لين زىشۇيدىڭ ٴمۇسىنى.    لي جيان فوتوسى

 ان ي - ۋي تىلشىگە قاس وزەنى سۋ يگىلىگى قۇرىلىسىنىڭ جاعدايىن تانىستىردى.   لي جيان فوتوسى

 قاس وزەنى سۋ باستاۋ تورابى ينجەنەرياسى.  لي جيان فوتوسى

قاس وزەنى كومەيى.      لي جيان فوتوسى