انار بۇلت \ شينجياڭ گازەتىنىڭ تىلشىلەرى ۋي يۇڭگۇي، جاڭ تيڭ
9 ـ ايدىڭ 16 ـ كۇنى ساعات 14 تە التاي قالاسى حۇڭدۇن قالاشىعىنىڭ ”قورجا“ مادەنيەت اۋلاسىنان قۋانىش كۇلكىسى شارىقتادى.
ٴجۇزىم سورەسىنىڭ جانىندا، اق قايىڭ اعاشىنىڭ استىندا، ۇزىن ۇستەلگە اي كۇلشە، ساڭزى، قۇرت، جەمىس قويمالجىڭى، ٴجۇزىم، الما تولتىرا قويىلىپ، ٴسۇتتى شايدىڭ ٴيىسى اڭقىدى. حۇڭدۇن قالاشىعىنداعى 30 نەشە تۇرعىن داستارقانعا جيىلىپ ارقا ـ جارقا اڭگىمەلەسۋدە. اۋلانىڭ ايەل قوجايىنى لي حۇڭشيۋ بايەك بولىپ كۇتىپ جاتىر.
”بۇگىن ٴبىزدىڭ ’قورجالىقتاردىڭ‘ تاعى ٴبىر رەتكى جۇڭچيۋ مەرەكەسىندەگى وتباسى قوناعاسى“. 69 جاستاعى لي حۇڭشيۋ بىلاي دەدى: ”وسى رەتكى قوناعاسىعا ’قورجانىڭ‘ ساۋ، جيڭ، جاڭ، ياڭ، لي، يۇن فاميليالى وتباسىنداعىلار تۇگەل كەلدى. كوپشىلىك ٴبىر جاعىنان مەرەكە وتكىزسە، ەندى ٴبىر جاعىنان، ’قورجالىقتاردىڭ‘ تاريحي مادەنيەتىن قايتكەندە اناعۇرلىم ويداعىداي اشۋعا جانە جالعاستىرۋعا بولاتىندىعىن اقىلداسادى“.
”قورجا“ دەگەنىمىز قانداي ”وتباسى“ دەگەنگە توقتالعاندا، ياڭ فاميليالى ”قورجا“ ۇرپاعى، 78 جاستاعى ياڭ زىجى اق شايىن سوراپتاي وتىرىپ وتكەندى ەسىنە الدى.
”اتا ـ بابالارىمىزدىڭ اۋىزدان ـ اۋىزعا تارالعان اڭگىمەسىنە قاراعاندا، ’قورجانىڭ‘ تاريحى 1861 ـ جىلدان باستالعان ەكەن“. ياڭ زىجى بىلاي دەدى: كەزىندە شانشي، گانسۋ، سانشيدەگى اعا بۋىندار اشارشىلىقتان جانە سوعىس بىلىقپالىعىنان قۇتىلۋ ٴۇشىن، باتىسقا جول الىپ، جيايۇيگۋاننان ٴوتىپ، ىلگەرىندى ـ كەيىندى قۇمىل، شونجى، ساۋان سياقتى جەرلەرگە كوشىپ كەلىپ، ەڭ سوڭىندا قازىرگى حۇڭدۇنعا تۇراقتاعان، العاشىندا نەبارى 40 وتباسى عانا ەكەن. ”قورجا“ _ التايداعى قازاق بۇقاراسىنىڭ وسى كوشىپ كەلگەن حالىققا قويعان اتاۋى، ”ەگىن شارۋاشىلىعىنان حابارى بار، ەگىن ەگۋدى بىلەتىن شارۋا“ دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى، وسىلاي اتالعالى 100 جىلدان استى.
” ’قورجا‘نىڭ اعا بۋىندارى اۋىل شارۋاشىلىق ەگىمشىلىگىن نەگىزگى كاسىپ ەتىپ، التايدىڭ كوپتەگەن جەرىن تىڭ يگەرىپ، ەگىن سالۋعا جەتەكتەدى“، ـ دەدى ياڭ زىجى.
جاڭا جۇڭگو قۇرىلعاننان كەيىن، ”قورجالىقتاردىڭ“ تۇرمىسى كۇننەن ـ كۇنگە جاقساردى. 70 نەشە جىلدان بەرى، ٴار جولعى جۇڭچيۋ مەرەكەسىندە ”قورجا“ اۋلەتتەرىنىڭ ٴوز وتباسى قوناعاسى، بىرنەشە اۋلەت قوناعاسى ەشقاشان ٴۇزىلىپ كورگەن ەمەس. 2009 ـ جىلى 9 ـ ايدىڭ 9 ـ كۇنى ياڭ زىجى، ساۋ جۇڭ ـ ي، لي ۋىنگاۋ، يۇن چاڭپۋ قاتارلى 4 ادامنىڭ ۇسىنىسىمەن ”قورجا“ ەرەكشە ۇلكەن وتباسى قوناعاسىن وتكىزدى، ٴار وتباسىنىڭ ۋاكىلدەرى تۇگەل قاتىناستى، ادام سانى 300دەن استى.
ساعات 15تە وتباسى قوناعاسى باستالدى. ”قورجانىڭ“ ٴار فاميليالى ادامدارى دايىنداعان ەت، بالىق، تۇشپارا، فىنتاڭ، كاۋاپ، تورە تاباق تاۋىق ەتى قۋىرماسى، پالاۋ... سياقتى شينجياڭنىڭ ٴتۇرلى ٴدامدى تاعامدارى ارت ـ ارتىنان داستارقانعا اكەلىندى.
” ’قورجالىقتاردىڭ‘ جۇڭچيۋدا باس قوسىپ، بۇگىنگى تاماشا تۇرمىسقا قول جەتكىزگەندىگى ٴۇشىن توست كوتەرەيىك“، ـ دەدى لي حۇڭشيۋ.
”ٴار ۇلت دوستار بيگە باستى، ۇلتتار ىنتىماعى سۇيىسپەنشىلىگى قويۋلادى...“
ساعات 16 مولشەرىندە، التاي قالاسىنان وتباسى قوناعاسىنا قاتىناسۋعا ارنايى كەلگەن ساۋ فاميليالى ”قورجا“ ۇرپاعى ساۋ شۇيرۇڭ دىبىس ۇلعايتقىشتا «قاراجورعا» مۋزيكاسىن قويىپ ەدى، كوپشىلىك شاتتانا بيگە باستى.
«قارا جورعا»دان كەيىن ويناقى دا دۋماندى ۇيعۇرشا ٴبي بيلەپ، ونان سوڭ الاڭ بيىنە ٴتۇستى. اۋلا شاتتىق تەڭىزىنە اينالدى. ٴبي ارەدىگىندە جاسى 60تان اسقان لي گىنرۇڭ شينجياڭ حالىق اندەرىن ارت ـ ارتىنان شىرقادى.
”مەن سىبەمىن، ول قازاق، انا كىسى حۇيزۋ“. ٴبىر ٴاندى ايتىپ بولعان سوڭ، لي گىنرۇڭ جانىنداعى قۇدىسيا ٴانۋار مەن ٴاسيا باحچاردى نۇسقاپ: ”’قورجالىقتار‘ 160 نەشە جىلدان بەرى ٴوندىرىس، تۇرمىس بارىسىندا جەرگىلىكتى قازاق ۇلتى، ۇيعۇر ۇلتى، حۇيزۋ ۇلتى، موڭعۇل ۇلتى، سىبە ۇلتى سياقتى ٴار ۇلت بۇقاراسىمەن تەرەڭ دوستىق ورناتىپ، الدەقاشان ٴبىر ٴۇيلى جاندارعا اينالدى“.
”شەشەمدى كونە ’قورجاداعى‘ ساۋ گۋاڭيوۋ اسىراپ العان، ساۋ گۋاڭيوۋ مەنىڭ ناعاشى اتام. مەن دە ’قورجالىقتاردىڭ‘ ۇرپاعىمىن“، ـ دەدى ٴاسيا باحچار.
ٴان ـ ٴبي اياقتاپ، كوپشىلىك ۇستەلگە قايتا ورالىپ، ”قورجالىقتاردىڭ“ تاريحي مادەنيەتىن قالاي اشۋ جانە جالعاستىرۋ جونىندە توقتالدى.
”بۇرىن ٴبىزدىڭ ’قورجالىقتاردان‘ كوپتەگەن ۇلگىلى ادامدار شىققان“. قازىر ’قورجالىقتاردىڭ‘ ۇرپاعى 3000نان استى. بۇدان بىلاي كوپشىلىك تاماشا وتباسى سالتىن جالعاستىرۋى كەرەك“، ـ دەدى ياڭ زىجى.
ياڭ زىجى قازاق ٴتىلى اۋدارما قىزمەتىمەن 20 نەشە جىل شۇعىلدانعان. ول بىلاي دەدى: ۇزاق ۋاقىتتان بەرى ”قورجالىقتار“ وندىرىستە، تۇرمىستا جەرگىلىكتى بۇقارامەن بىرگە بولعاندىقتان، كوپتەگەن ادامدار قازاق ٴتىلىن جاقسى بىلەدى. جاڭا جۇڭگو قۇرىلعاننان كەيىن، ”قورجالىقتاردان“ 50 دەن استام قازاق ٴتىلى اۋدارماشىسى جارىققا شىقتى. مۇنىڭ ىشىندە جۋ باۋچۋان، يۇن چاڭميڭ ورتالىق حالىق راديو ستانسياسىنىڭ قازاق تىلىندەگى اۋدارماشىسى بولدى. لي ۋىنلياڭ ورتالىق ۇلتتار اۋدارما مەكەمەسىنە اۋىسىپ، ماركسيزم ـ لەنينيزم شىعارمالارى مەن ساياساتتىق حۇجاتتاردى اۋدارۋعا قاتىناستى. ”نەشە ون جىلدان بەرى ’قورجالىقتاردان‘ شىققان اۋدارماشىلار ٴار ۇلت كادر ـ بۇقاراسىنىڭ جاپپاي قۇرمەتىنە بولەندى“.
”قورجالىقتاردان“ باسقا سالالاردا دا توپ ـ توپ دارىندىلار جارىققا شىقتى.
”قورجا“ مادەنيەت اۋلاسىن لي حۇڭشيۋ 2012 ـ جىلى باس بولىپ قۇرعان، اۋلا ىشىندە ٴبىر ”قورجا“ سالت ـ سانا سارايى بار. ساراي ىشىندەگى سۋرەت قابىرعاسىندا ”قورجالىقتاردان“ شىققان ۇلگىلەر جۇلدىزداي سامسىپ تۇر: جيڭ يۋانگۇڭ _ جاڭا جۇڭگو قۇرىلعاننان كەيىن التاي ايماعىنان شىققان تۇڭعىش حانزۋ ايتىس اقىنى؛ لي چىڭلي مەملەكەتتىك ەڭبەك ەرى؛ گو گۇييىڭ اۆتونوميالى رايوندىق وزات قىزمەتكەر؛ دۇڭ چيكاي مەملەكەتتىك كەڭەس ۇكىمەت ەرەكشە قوسىمشا قاراجاتىنان يگىلىكتەنەتىن پوچتا ينجەنەرى...
”جاڭا داۋىرگە قادام تاستاعاننان كەيىن، كەيىنگى ۇرپاقتار اراسىنان دا كوپتەگەن دارىندى شىقتى، ٴبىز ولاردىڭ ىزگى ىستەرى مەن سۋرەتتەرىن جيناۋدامىز“، ـ دەدى لي حۇڭشيۋ.
”قاراشى، بۇل مەنىڭ نەمەرە اعام ساۋ جۇڭشيان. ول ٴتوراعا ماۋ زىدۇڭ مەن جوۋ ىنلاي زۇڭليدى كورگەن“. سۋرەت قابىرعاسىنا ايالداعاندا، ساۋ شۇيرۇڭ قابىرعانىڭ ٴدال ۇستىڭگى جاعىنداعى ۇزىن اق ـ قارا سۋرەتتى نۇسقاپ تۇرىپ.
ۇستىندەگى اي ـ كۇنگە قاراعاندا، بۇل سۋرەت 1957 ـ جىلى 10 ـ ايدىڭ 2 ـ كۇنى تۇسىرىلگەن، ٴتوراعا ماۋ زىدۇڭ، جوۋ ىنلاي زۇڭلي مەملەكەت مەرەكەسىن قۇتتىقتاۋ سالتىنا قاتىناسقان شينجياڭ ۋاكىلدەر ۇيىرمەسىنىڭ مۇشەلەرىن قابىلداعان كەزدەگى ەستەلىك سۋرەت ەكەن. ”اعام ساۋ جۇڭشيان ۋاكىلدەر ۇيىرمەسىنىڭ قازاق تىلىندەگى اۋدارماشىسى، ٴساتى ٴتۇسىپ بىرگە سۋرەتكە ٴتۇسىپتى“. ساۋ شۇيرۇڭ سۋرەتتەگى اق كاستيۋم كيگەن كىسىنىڭ ساۋ جۇڭشيان ەكەنىن ايتتى.
ساۋ جۇڭشيان قاريا بيىل 96 جاستا، التاي قالاسىندا تۇرادى. ول جاڭا جۇڭگو قۇرىلعاننان كەيىنگى التاي ايماعىنداعى تۇڭعىش قازاق ٴتىلى اۋدارماشىسى.
سۋرەتكە زەر سالا قاراعان ٴتىلشى قول تەلەفونىنان ٴبىر كۇننىڭ الدىندا ساۋ جۇڭشيان قارتقا تىلشىلىك جاساعان كەزدەگى كورىنىستى تاپتى: قاريا ٴبىر قولىمەن كىتاپ ۇستەلىندەگى قاعازدىڭ شەتىن باسىپ، ٴبىر قولىنا قالام الىپ، ”休戚与共“ دەگەن 4 ٴارىپتى باپپەن انىقتاپ جازدى. ارتىنان وسى ٴسوزدىڭ قازاق تىلىندەگى اۋدارماسىن اسىقپاي جازدى...
ۇلتتىق سالت ـ سانا سارايىندا ەكسكۋرسيالاپ جۇرگەن ادامدار وسى كەسكىندى كورىپ قاتتى اسەرلەندى. بىرنەشە قارتتىڭ كوزدەرى جاسقا تولدى. ”بەينەت پەن زەينەتتى بىرگە وتكەرىپ، داڭق پەن نامىستا بىرگە بولۋ، اششى ـ تۇششىنى بىرگە تاتىپ، تاعدىرلاس بولۋ“، وسى جارقىراعان 16 ٴارىپ ادامداردىڭ جۇرەك تۇكپىرىنە تەرەڭ ۇيالاپ، ”قورجالىقتاردىڭ“ تاريحى مەن بولاشاعىن ايگىلەدى.
وتباسى قوناعاسىندا توپتىق سۋرەتكە تۇسكەن كەزدە، كوپشىلىك تەگىس ”حۇڭدۇن قالاشىعىنداعى ’قورجالىقتار‘ ۇلى وتانىمىزدىڭ گۇلدەنىپ ـ كوركەيۋىن تىلەيدى“ دەپ ٴوز جۇرەك ٴۇنىن جەتكىزدى.