تىلشىلەرىمىز ۋاڭ جىحۋا، لي جيان

60 جىلدىڭ الدىندا، لاۋليۋدىڭ وتباسى ٴبىر زيالىنىى قۇشاق جايا قارسى العان ەدى.

لاۋليۋدىڭ اتى − ٴجونى ليۋ شيۇڭ، بيىل 57 جاستا، قۇلجا قالاسى بايانداي قالاشىعى بايانداي قىستاعى 10 - كوشە 28 - ٴنومىرلى ۇيدە تۇرادى. سوڭعى جىلدارى قىستاقتا دا، لاۋليۋ وتباسىنىڭ اۋلاسىندا دا زور وزگەرىستەر بولدى. الايدا، قانشا زور وزگەرىستەر بولسا دا، ول كونە اۋلاداعى تام بۇرىشىنداعى ەسكى قازاندىقتى شاعىپ تاستاۋعا قيمايتىن - دى.

نەگە؟ اكەسى ەرتە قايتىس بولسا دا، بۇل قازاندىق − اكە - شەشەسىنىڭ وسى قىستاققا قونىستانعان كەزدەگى ەڭ العاشقى كۋاگەرى سياقتاناتىن. ”ول اكەمنىڭ كوزىندەي بولىپ كورىنەدى“. كوكتەم كەلىپ بارشا تىرشىلىك قۇلپىرا تۇسكەندە، لاۋليۋدىڭ اۋلاسىنداعى سارىمساق تا كادىمگىدەي بوي تارتادى. ول ٴبىزدى كوكونىس اتىزى جانىنداعى سوقپاقپەن ٴجۇرىپ، اعاش ەسىكتى اشىپ، اكە - شەشەسىنىڭ كونە تۇراعىنا باستاپ كەلدى.

ەسكى اۋلادا ەكى ٴتۇپ ورىك اعاشى وسكەن، گۇل قاۋىزى جامىراي بۇرشىك اتىپ، بىرنەشە كۇنگە قالماي، ورىك بۇتاعى گۇل شەشەكتەرىمەن كومكەرىلەدى. اعاش ساياسىندا جايىلىپ جۇرگەن مەكيەندەر دە اندا - ساندا ”قوقاقتاپ“ قويادى. ٴۇي قابىرعالارى ەسكىرگەن. ”بۇل ٴۇي 1993 - جىلى  قايتادان جاڭالانعان بولاتىن“. لاۋليۋدىڭ ايتۋىنشا، اكە - شەشەسى وسى قارا شاڭىراقتا ۇل - قىزدارىنىڭ تويلارىن جاساپ، باستارىنا وتاۋ كوتەرتىپ، باۋىرلارىنا قازان استىرعان ەكەن.

ول سويلەي ٴجۇرىپ العا وزدى. ٴۇيدىڭ كىرە بەرىسىنىڭ وڭ جاعىندا كونە لاشىق تۇر. بۇل اكە - شەشەسىنىڭ ۇيلەنگەن كەزدەرىندە وزدەرى سوقپا تامنان تۇرعىزعان 3 بولمەلى ٴۇيى بولاتىن. كەيىن جاڭا ٴۇي سالىنعاننان كەيىن سوقپا تامنان تۇرعىزىلعان ۇيلەر لاشىققا اينالعان، وسى ەسكى لاشىقتىڭ ٴبىر بۇرىشىندا ٴدال سول كونە قازاندىق تۇر.

لاۋليۋ بىلاي دەدى: سول جىلى اكەم ورتا مەكتەپتى بىتىرگەننەن كەيىن، كوزى كورمەيتىن شەشەسى مەن ٴىنى - قارىنداستارىن ەرتىپ كۇنەس اۋدانىنان بايانداي قالاشىعىنا تۋىسشىلاي كەلىپ، وسى ارادا بىردەن ورنىعىپ قالادى دا، كەيىننەن قىستاق بۇعالتىرى بولادى. ”سول جىلدارى تولىق ورتا بىتىرگەندەردىڭ ٴوزى زيالى سانالاتىن - دى“. اكەسىن اۋىزعا السا بولعانى، لاۋليۋدىڭ جۇزىنەن ۇنەمى قۇرمەت پەن ساعىنىشتىڭ تابى بايقالاتىن.

ٴدال سول كەزدە وسى اۋلاعا ۋاڭ مىڭ اتتى جاس جازۋشى كەلگەن ەدى. ”اكە - شەشەم كەيىن ماعان ۋاڭ مىڭنىڭ بايانداي قالاشىعىنا كەلگەننەن كەيىن ٴبىزدىڭ ۇيگە كوشىپ كەلگەنىن، اكەم قىستاقتىڭ بۇعالتىرى بولعاندىقتان، ۇيعۇر تىلىنە دە جەتىك ەكەنىن، بۇل ولاردىڭ اڭگىمەلەسۋىنە دە ىڭعايلى بولعاندىعىن ايتقان بولاتىن“ دەدى ول. لاۋليۋ لاشىق جاقتى مەڭزەپ: ”ٴدال مىنا جەردە ساكى بار بولاتىن، ۋاڭ مىڭ كوشىپ كەلگەن سوڭ وسىندا تۇردى“ دەدى.

ۋاڭ مىڭنىڭ كەلگەنىنە اكە - شەشەسى قاباعات قۋانادى. ول ناعىز زيالى بولاتىن! شەشەسى قاراپايىم جان بولىپ، اتا مەكەنىنەن الىستا جۇرگەن وسى ازاماتتى قايتكەندە ٴتىپتى دە جايلى تۇرمىسقا كەنەلتۋگە بولادى دەگەننىڭ قامىندا جۇرەدى. ٴبىراق ويلاماعان جەردەن، ۇيلەرىندە 3 اي ەرۋ بولعان ۋاڭ مىڭ قونىس جوتكەپ، كورشىنىڭ ۇيىنە كوشەدى.

وسى جاعدايدان ٴبىراز كوڭىلسىزدەنىپ قالعان لاۋليۋدىڭ اكە - شەشەسى، وعان ويداعىداي قامقورلىق جاساي المادىق پا دەپ ىشتەي مازاسىزدانادى. كەيىن ۋاڭ مىڭ اكەسىنە: ”شياۋليۋ، ارتىق ويلاپ كەتپە، مەن سەنىڭ ۇيىڭدە تۇرسام، ەكەۋىمىز اڭگىمەلەسۋدەن ەش قينالمايمىز،ٴبىراق ۇيعۇر ٴتىلىن جاقسى ۇيرەنۋىمە مۇمكىندىك ازايادى. ٴبىر ٴتىلدى جاقسى ۇيرەنۋ ٴۇشىن، ارينە، تىلدىك ورتا قاجەت - عوي“ دەپ تۇسىندىرەدى. وسى سوزگە توقتاعان اكە - شەشەم كوڭىلدەرىندە جۇرگەن كۇدىك - كۇمانىنان ارىلادى.

 ايتسا ايتقانداي، ۋاڭ مىڭ كەيىن ۇيعۇر ٴتىلىن جاتىق سويلەيتىن بولادى.

بۇل 60 جىلدىڭ الدىنداعى ٴىس ەدى. سول جىلى ۋاڭ مىڭ ىلەدە تامىر تارتىپ، ٴار ۇلت بۇقاراسىمەن ەتەنە تۇرمىس كەشىرەدى، كەيىن بەيجيڭگە قايتقاننان كەيىن دە، شالعايداعى بايانداي قالاشىعىنا ٴجيى ات باسىن بۇرىپ، اۋىلداستارىنا امانداسا كەلىپ تۇرادى.

 ال لاۋليۋدىڭ وتباسىندا دا وسى 60 جىل ىشىندە وراسان زور وزگەرىستەر تۋىلدى.

وتباسىنىڭ ۇلكەنى لاۋليۋ نەكەلەنگەننەن كەيىن وتاۋ بولىپ ٴبولىنىپ شىعادى. ول سىرتتا كىرە كولىگىن جۇرگىزىپ، ۇساق - تۇيەك جۇمىس ىستەپ، اسحانا اشىپ، بالا - شاعاسىن باعىپ - قاعادى. 2013 - جىلى اكەسى قايتىس بولىپ، شەشەسىنىڭ جاسى ۇلعايىپ قالعاندىقتان لاۋليۋ وتباسىنداعىلارىن باستاپ كونە اۋلاعا قايتا كوشىپ كەلەدى. ولار اۋلانىڭ ٴبىر شەتىنەن جاڭا ٴۇي سالىپ، اسحانا اشادى ٴارى قىستاق تۇرعىندار كوميتەتىنىڭ جەبەۋىندە ەكى قابات شاعىن عيماراتىن حالىقتىق تۇسەلحاناعا وزگەرتەدى.

كوكتەم لەبى ەسۋدە. لاۋليۋدىڭ جۇبايى حالىقتىق تۇسەلحانانىڭ ٴىشى - سىرتىن تازالاپ، الداعى ساياحاتتىڭ قاۋىرت مەزگىلىنە دايىندالۋمەن ابىگەر. 2021  - جىلى حالىقتىق تۇسەلحانا اشىلعاننان قازىرگە دەيىن ٴار جىلى ساياحاتتىڭ قاۋىرت مەزگىلىندە لاۋليۋ وتباسىنىڭ حالىقتىق تۇسەلحاناسىنان قوناقتاردىڭ اياعى ۇزىلمەيدى.

ونىڭ حالىقتىق تۇسەلحاناسىنىڭ بىردەن - ٴبىر ەرەكشەلىگى − ەرتەدەن ساقتالىپ كەلە جاتقان ”مادەنيەت“ اۋانى دەۋگە بولادى. حالىقتىق تۇسەلحاناعا كىرگەنىڭىزدە، قابىرعالارعا ىلىنگەن سۋرەتتەرگە كوزىڭىز تۇسەدى. مۇنداعى ەڭ ەرتە تۇسىرىلگەن سۋرەت − وتكەن عاسىردىڭ 70 - جىلدارىندا ۋاڭ مىڭنىڭ ۇيلەرىنە امانداسا كەلگەندە اكە - شەشەسىمەن بىرگە تۇسكەن ەستەلىك سۋرەتتەرى ەدى. ەستەلىك سۋرەتتە ۋاڭ مىڭنىڭ جۋرنال وقىپ، ال اكە - شەشەسىنىڭ كۇلىمسىرەي مۇقيات تىڭداپ وتىرعان كورىنىسى ەدى.

تاعى ٴبىر ەسكى سۋرەت − لاۋليۋ مەن يۇنناننان كەلگەن بالالار ادەبيەت جازۋشىسى ۋ راننىڭ بىرگە تۇسكەن سۋرەتى ەدى. لاۋليۋ بىلاي دەدى: ۋ اقساقال حالىقتىق تۇسەلحاناعا كىرگەن كەزدە، قابىرعاداعى ۋاڭ مىڭنىڭ ەرتەرەكتەگى جانە ٴار رەتكى ىلەگە قايتا ورالعانداعى سۋرەتتەرىنەن كوز ايىم بولۋمەن بىرگە، لاۋليۋدى ۋاڭ مىڭ كىتاپ ٴۇيىن ەكسكۋرسيالاتۋعا قولقالايدى. اقساقال كىتاپ بولمەسىندە ۋاڭ مىڭنىڭ حانىمىنىڭ ىلەدەگى كەزىندە ۇزىن بۇرىم قويعانىن كورىپ، قاباعات اسەرلەنىپ: ”بۇل شينجياڭداعى ٴار ۇلت حالقى اراسىنداعى شىنايى توعىسۋ عوي!“ دەيدى. 

لاۋليۋدىڭ ايتۋىنشا، سول جىلدارى اكەسى وعان كوپ ۇيرەنۋ، اۋقىمدى باعامداي ٴبىلۋ كەرەك دەپ ٴتالىم بەرەتىن. ول بۇل ٴتالىمدى كۇنى بۇگىنگە دەيىن ەسىنەن شىعارعان ەمەس. ونىڭ حالىقتىق تۇسەلحاناسى كوپتەگەن كونە سۋرەتتەردى ساقتاپ قالماستان، ىلە وبلىستىق كىتاپحانانىڭ كىتاپ وقۋدان ورتاق يگىلىكتەنۋ تۇيىنىنە اينالدى. ايەلى ەكەۋى ساياحاتشىلارعا ٴوز ۇيلەرىنىڭ مەيىرىن سەزىندىرۋگە كۇش سالۋدا، ويتكەنى ”ادامدار ارا قاتىناستا، ازىراق جاقسىلىق ىستەي الساڭ، باسقالاردا ساعان كوڭىل ٴتورىن سيلايدى“.

كەزىندەگى بايانداي قىستاعى قازىر ادەبيەت شاعىن قالاشىعىنا اينالدى.

ۋاڭ مىڭ لاۋليۋدىڭ اۋلاسىندا 3 اي، بايانداي قالاشىعىندا 6 جىل تۇردى، ىلەدە 8 جىل تۇرمىس كەشىردى، ٴبىراق ونىڭ وسىناۋ مەكەنگە دەگەن ىقپالى كۇنى بۇگىنگە دەيىن تەرەڭ، بۇل بالكىم مادەنيەتتىڭ قۇدىرەتى بولسا كەرەك.

حالىقتىق تۇسەلحانانىڭ كاريدور قابىرعاسىنا ىلىنگەن ۋاڭ مىڭ مەن لاۋليۋدىڭ اكە - شەشەسىنىڭ سۋرەتى

لاۋليۋ مەن جۇبايى قاقپا الدىندا ەستەلىك سۋرەتكە تۇسۋدە

 لاۋليۋدىڭ اۋلاسىنداعى كونە قازاندىق