5 - ايدىڭ 11 - كۇنى دۇنيە جۇزىلىك سەمىزدىكتەن ساقتانۋ - ەمدەۋ كۇنى. ٴتىلشى ٴبىر قانشا ورتا، باستاۋىش مەكتەپكە تىلشىلىك ىستەۋ بارىسىندا سەمىز بالالاردىڭ بارعان سايىن كوبەيگەندىگىن، ٴتىپتى كەيبىر سەمىز وقۋشىنىڭ  دەنەتاربيە ساباعىنا قالىپتى قاتىناسۋعا امالسىز قالعاندىعىن بايقاعان. قاتىستى ساندىق مالىمەتتەرگە نەگىزدەلگەندە، ەلىمىزدە جاستار مەن وسپىرىمدەردىڭ سەمىزدىك مولشەرى %20 كە تاياعان. ەندەشە، «سەمىرگەن بالالاردى» قايتكەندە ارىقتاتۋعا بولادى؟ بۇل جونىندە ٴتىلشى ارناۋلى تەكسەرۋ جۇرگىزدى.

دەنە سالماعى ارتۋ، ۇنەمى رۇقسات سۇراۋ، سەمىزدىكتەن جۇگىرە الماۋ

كوكتەمنىڭ جىلى لەبى ەسۋىمەن بالالار مايداندا اسىر سالىپ ٴماز - ٴمايرام بولادى. دەسە دە مايداننىڭ شەتىندە ٴبىرقانشا سەمىز بالانىڭ كولەڭكەدە اڭىرىپ وتىراتىنىن قايتەسىز.

جاقىنعى ٴبىرقانشا جىلداردان بەرى تيانجين قالاسىنداعى ٴمالىم ٴبىر باستاۋىش مەكتەپتىڭ دەنەتاربيە وقىتۋشىسى ۋاڭ مۇعالىم ٴبىرقانشا اتا - انانىڭ قيسىنسىز رۇقسات سۇراۋ قاعازىن تاپسىرىپ العان: بالامنىڭ دەنساۋلىق جاعدايى قاتتى - قايىرىم دەنە ارەكەتىنە كەلمەۋشى ەدى، رۇقسات بەرۋىڭىزدى سۇرايمىن. سونىمەن ۋاڭ مۇعالىم كلاستاعى ٴبىرقانشا سەمىز بالانى دەنەتاربيە ساباعىنا قاتىناستىرماي دەمالدىراتىن بولعان.

«بۇل بالالار وتە سەمىرىپ كەتكەندىكتەن، قاتتى - قايىرىم ارەكەت جاساسا، تىزە سياقتى ماڭىزدى بۋىندارىنا كۇش تۇسەدى دە ولاردىڭ ٴوسىپ جەتىلۋىنە ىقپال جاساۋى نەمەسە دەنە مۇشەلەرى زاقىمدالۋى مۇمكىن» دەگەن شيپاحانانىڭ انىقتاماسى بار. بۇل بالالاردىڭ كوبى قاتتى - قايىرم دەنە ارەكەتىن جاساۋعا ۇيلەسپەيدى،- دەدى ۋاڭ مۇعالىم.

وقۋ - اعارتۋ قىزمەتىمەن شۇعىلدانعانىنا 20 جىلعا تاياعان ۋاڭ مۇعالىم بىلاي دەپ تانىستىردى: 10 نەشە جىلدىڭ الدىندا ٴبىر كلاستىڭ ىشىندەگى سەمىز بالالاردىڭ سانى ساۋساقپەن ساناپ الارلىقتاي ەدى، قازىر 40 نەشە وقۋشىسى بار كلاستىڭ تورتتەن ٴبىرى سەمىز بالالار.

جاقىنعى جىلداردان بەرى تيانجين قالالىق دەنساۋلىق ساقتاۋ - سالاماتتىق كوميتەتىنىڭ ورتا، باستاۋىش مەكتەپ وقۋشىلارىنىڭ دەنە ساپاسىن باقىلاۋ - ساراپتاۋ ساندىق مالىمەت ساناعىندا كورسەتىلۋىنشە، 2018 - جىلى باستاۋىش، ورتالاۋ، ورتا مەكتەپ وقۋشىلارىنىڭ سەمىزدىك سالىستىرماسى جەكە - جەكە %26.13، %21.84 جانە %14.88 بولسا؛ 2020 - جىلى %23.94، %21.32 جانە %15.39 بولعان.

«قورىتىپ ايتقاندا تيانجيندەگى باستاۋىش مەكتەپ وقۋشىلارىنىڭ سەمىرۋ سالىستىرماسى كورنەكتى تومەندەگەن، ورتالاۋ، ورتا مەكتەپ وقۋشىلارىنىڭ سەمىزدىك سالىستىرماسى بۇرىنعى قالپىن ساقتاعان. بۇل تيانجين قالاسىنىڭ وقۋشىلاردىڭ دەنە ساپاسىن جوعارىلاتۋ شاراسىنىڭ ٴونىمدى بولعاندىعىن تۇسىندىرەدى» دەدى تيانجين قالالىق اۋرۋدان ساقتانۋ الدىن الۋ ورتالىعىنىڭ ورتا سالاماتتىعى جانە مەكتەپتەردىڭ دەنساۋلىق ساقتاۋىن زەرتتەۋ ورنىنىڭ ورىنباسار مەڭگەرۋشىسى، تەتە اعا شيپاگەر ليۋ جۇڭحۇي.

دەسەدە، ورتا، باستاۋىش مەكتەپ وقۋشىلارىنداعى سەمىزدىك سالىستىرماسى ٴالى دە جوعارى بولۋدا. وتكەن جىلى 7 - ايدا مەملەكەتتىك دەنساۋلىق ساقتاۋ - سالاماتتىق كوميتەتىنىڭ اقپار جاريالاۋ ماجىلىسىندە جۇڭگو اۋرۋدان ساقتانۋ جانە تىزگىندەۋ ورتالىعىنىڭ ازىقتىق ٴىلىمى باس مامانى جاۋ ۋىنحۋا بىلاي دەدى: ەلىمىزدە 6 جاستان 17 جاس ارالىعىنداعى بالالار مەن جاس - وسپىرىمدەردىڭ دەنە سالماعى ارتۋ، سەمىزدىك مولشەرى %20 كە تاياسا، 6 جاستان تومەنگى بالالاردىڭ دەنە سالماعى ارتۋ، سەمىزدىك مولشەرى %10 تەن اسقان.

تاماقتى كوپ جەۋ، از ارەكەتتەنۋ سەمىزدىككە دۋشار ەتەدى

كوپتەگەن ازىقتىق مامانى مەن ورتا، باستاۋىش مەكتەپ وقىتۋشىلارى بىلاي دەپ قارايدى: بالالاردىڭ سەمىرۋى - ٴتۇبىن قۋىپ كەلگەندە «تاماقتى كوپ جەۋ، از ارەكەتتەنۋ» سياقتى ناشار تۇرمىستىق ادەتتەن كەلىپ شىققان.

تيانجين قالالىق اۋرۋدان ساقتانۋ - تىزگىندەۋ ورتالىعى بەي جۇعىمتال اۋرۋدان ساقتانۋ - تىزگىندەۋ ورنىنىڭ تىزىمگە الدىرعان ازىقتىق ٴىلىمى مامانى پان ي بىلاي دەپ تانىستىردى: قازىرگى ورتا، باستاۋىش مەكتەپ وقۋشىلارىنداعى سەمىزدىك - باستىسى ەنەرگيانىڭ شەكتەن تىس ارتىپ كەتۋى سەبەپتى دەنەگە ماي جينالۋىنان بولعان. «ادامداردىڭ تۇرمىس ورەسىنىڭ جوعارىلاۋىنا ىلەسە بالالاردىڭ جەيتىن تاماعىنداعى ماي مەن قانت قۇرامى جوعارى بولىپ، ادەتتە جوعارى ەنەرگيالى ۇساق ازىق - تۇلىكتەردى كوپ تۇتىنىپ، كوكونىس، جەمىستى از تۇتىنادى دا بالالار وڭاي سەمىرىپ كەتەدى».

سونىمەن بىرگە ارەكەتتەنۋ مولشەرى جەتكىلىكسىز. تيانجين قالاسى بەيچىن رايونى باستاۋىش مەكتەبىنىڭ باستىعى لو حۇي بىلاي دەپ قارايدى: قازىر ورتا، باستاۋىش مەكتەپ دەنەتاربيە ساباعىندا جىپتەن سەكىرۋ سياقتى شەبەرلىك ارەكەت نەگىز ەتىلەدى دە، كۇش جەتىلدىرۋ ارەكەتى ساباعى كەمشىل بولىپ وتىر. ٴبىر سىدىرعى دەنەتاربيە ساباعى ٴمانسىز بولعاندىقتان وقۋشىلاردىڭ تاباندىلىعىنا دا ىقپال جاسايدى.

سونىمەن بىرگە كوپتەگەن اتا - انانىڭ ٴار ەكەۋى دە قىزمەت ىستەيتىندىكتەن، ٴبىر كۇندىك قىزمەتتەن شارشاپ - شالدىعىپ كەلەدى دە، بالالارىمەن بىرگە دەنە شىنىقتىرۋعا مۇرساسى كەلمەيدى. دەنەتاربيە وقىتۋشىسى ۋاڭ مۇعالىم بىلاي دەدى: «<ەكىنى جەڭىلدەۋ> ساياساتى اتقارىلعاننان كەيىن بالالاردىڭ ساباقتان سىرتقى ۋاقىتى ٴبىرشاما كوبەيدى. ال، اتا - انالار وسى بوس ۋاقىتتى بالالارىنىڭ مۋزىكا تىڭداۋ، كىتاپ وقۋ سياقتى ساپانى جوعارىلاتۋ قيمىلدارىنا ورنالاستىرادى دا دەنە شىنىقتىرۋ سىندى ماڭىزدى بۋىنعا ٴمان بەرمەي وتىر. اتا - انالار ۆيچات توبىندا كوبىندە بالالارىنىڭ قانداي كىتاپ وقيتىنىن، قانداي مۋزىكا اسپابىن شالاتىندىعىن اڭگىمەلەيدى، ال، بالالارىنىڭ قانداي دەنە ارەكەتىمەن شۇعىلداناتىندىعىن ورتاقتاساتىندار جوقتىڭ قاسى».

قالىپتى تاماقتانىپ، كوپ ارەكەتتەنگەندە عانا سالاماتتى تۇرمىس كەشىرۋگە بولادى

بۇرىنعىلار بالا سەمىز بولسا سۇيكىمدى كورىنەدى دەپ قارايتىن. دەسەدە مەديتسينالىق وقۋ ماتەريالى «بالالاردىڭ دەنساۋلىق ساقتاۋ ٴىلىمى» كىتابىندا كورسەتىلۋىنشە، سەمىز بالالاردىڭ ەرجەتكەندە قانتتى نەسەپ اۋرۋىنا شالدىعۋ مولشەرى ادەتتەگى بالالاردان 2.8 ەسە جوعارى بولادى. وتە - موتە، سەمىزدىك − بالالاردىڭ پسيحيكالىق سالاماتتىعىنا ايرىقشا ىقپال جاسايدى ەكەن.

بالالار مەن وسپىرىمدەردىڭ دەنە سالماعىنىڭ ارتۋ، سەمىرۋ جاعدايىنىڭ الدىن الۋ ٴۇشىن تيانجين قالالىق دەنساۋلىق ساقتاۋ - سالاماتتىق كوميتەتى سياقتى 6 تاراۋ بىرلەسىپ ساقتانۋ - تىزگىندەۋ قىزمەتىن ورىستەتىپ، 2002 - جىلدان 2017 - جىلعا دەيىنگى دەنە سالماقتىڭ ارتۋ سالىستىرماسى مەن سەمىرۋ سالىستىرماسىنىڭ ورتاشا ارتۋ قارقىنىن نەگىز ەتە وتىرىپ، 2030 - جىلعا بارعاندا تۇتاس قالاداعى 18 جاستان تومەن بالالار مەن وسپىرىمدەردىڭ دەنە سالماعىنىڭ ارتۋ سالىستىرماسى مەن سەمىرۋ سالىستىرماسىنىڭ ورتاشا ارتۋ قارقىنىن العاشقى نەگىزدە %80 تومەندەتۋگە كۇش سالماقشى.

اتا - انا − بالالار مەن وسپىرىمدەردىڭ سالاماتتىعىن قورعاۋداعى ەڭ ٴبىرىنشى جاۋاپتى ادام. پان ي اتا - انالاردى بالالارىنىڭ تاماقتانۋ داعدىسىن ۇيلەسىمدى رەتتەپ، مايلى، قاقتاما تاعامداردى ازايتۋعا، ماي، قانت، تۇز سياقتى دامدەندىرگىشتەردى پايدالانۋ مولشەرىن ۇيلەسىمدى مەڭگەرۋگە، بالالارىن تاماق تالداماۋعا، تاماقتى شالا جەمەۋگە، قايناق سۋدى كوبىرەك ٴىشىپ، مانەرلەنگەن ۇساق ازىق - تۇلىكتەردى از جەۋگە، قانت قۇرامدى سۋسىندىقتاردى از تۇتىنۋعا تاربيەلەۋگە ۇندەدى.

مەكتەپ باسەكە سيپاتتى دەنەتاربيە جارىستارىن كوبىرەك وتكىزۋى كەرەك. بۇل بالالاردىڭ دەنە تاربيەگە دەگەن قىزعىندىلىعىن ارتتىرۋدىڭ ەڭ ٴونىمدى ٴادىسى سانالادى. لو حۇي بىلاي دەدى: باسكەتبول، فۋتبول جارىسى سياقتىلار بالالاردىڭ قىزىعۋىن ارتتىراتىن دەنەتاربيە ٴتۇرى بولىپ، بالالاردىڭ ۇزاق ۋاقىت اينالىسۋىنا ۇيلەسەدى؛ جىپتەن سەكىرۋ، تەپكىش تەبۋ جارىسى سياقتى دەنەتاربيە ارەكەتى دە بالالاردىڭ قىزۋ قارسى الۋىنا بولەنگەن، بارلىق بالانىڭ شۇعىلدانۋىنا ۇيلەسەدى.

ماماندار شاعىن پروگرامما جاساپ، ونى الىپ جۇرۋگە قولايلى اسپاپتارمەن ۇشتاستىرىپ، بالالارعا حاۋىپسىز مەڭگەرۋگە بولاتىن دەنە شىنىقتىرۋ شارت - جاعدايىن جاراتىپ، بالالاردىڭ دەنە شىنىقتىرۋ بەلسەندىلىگىن ارتتىردى، سونىمەن بىرگە ينفورماتسيالاندىرۋ ٴتاسىلى ارقىلى اتا - انالالار مەن بالالاردىڭ ۋاعىندا دەنە شىنىقتىرۋ ادەتىن قالىپتاستىرۋىنا قۋزاۋشىلىق، جەتەكشىلىك ەتىپ، اتا - انالاردىڭ بالالارىنىڭ دەنە شىنىقتىرۋىنا ٴمان بەرمەۋ ماسەلەسىن ٴبىر جاقتى ەتۋگە ۇندەيدى.