ۋاڭ جىحۋا، لي جيان (ٴوز تىلشىلەرىمىز)

كىرىسپە: 

بۇل ارانىڭ ۋاقىت بەدەرى ــ سامال مەن حيكايانىڭ توعىسۋىنان قالىپتاسقان. الاباجاقتانعان اعاش قاقپانى اشىپ كىرگەنىڭىزدە كوگىلدىر تام قابىرعالارىنان نەشە ۇرپاق ادامداردىڭ تىرشىلىك تىنىسىن، تەرەزە سىرتىنداعى ٴجۇزىم ساباقتارىنىڭ اۋەلگى بەينەسىن كورىپ، دومبىرا شاناعىنان قالىپ قويعان ەسكى سارىندى سەزىنەسىز،  شاعىن اۋلاداعى ىلە ەستەمەسىن ــ وسى جەردىڭ زامان ۇنىمەن توعىسقان جاڭا سيمفونياسى دەۋگە بولادى.

ىلە اڭعارىنىڭ سالقىن سامالى قارلى تاۋلار مەن سايىن ساحارادان ەسىپ ٴوتىپ، كوكتەم جاڭبىرىمەن توعىسىپ، مالشى اۋىلىنا دەيىن جەتەدى. كۇن ساۋلەسىمەن كەپتىرىلگەن جەمىس قاعى، كەشكى ٴسۇتتى شاي، ايلى كەشتەردە وتباسىندا ايتىلاتىن اڭىز - اڭگىمە سياقتىلاردىڭ ٴبارى - ٴبارى دە قاراپايىم تام جاپسارىنان باياۋ شىعىپ جاتقان مەزگىل جىرلارى سياقتانادى. 

كەستەشى بويجەتكەندەردىڭ شەبەر ساۋساقتارىنان، مالشىلاردىڭ ات تۇياعىنان قالعان جول سوراپتارىنا دەيىن؛ عاسىرلىق تۇت اعاشى ساياسىنداعى بالالاردىڭ شات كۇلكىسىنەن، كوشى - قون جولىنداعى قىراننىڭ  ساڭقىلداعانىنا دەيىن ۇندەستىك تاۋىپ جاتقان بۇل ارانىڭ قىزىقتى حيكايالارى جاعراپيالىق بويلىق سىزىقپەن شەكتەلىپ قالماي، قايتا تىرشىلىك تىنىسىمەن تامىرلاسىپ جاتادى. وسى ٴبىر شاعىن اۋلامىز شالعايدان كەلگەن جانداردىڭ اتا مەكەنىمىزدىڭ جامىراعان جۇلدىزدارىن تاماشالاپ، وسى بەيتانىس جانارلاردىڭ ىلەلىكتەردىڭ جۇرەك ٴۇنىن سەزىنەتىن ۇلكەن تەرەزەگە اينالسا ەكەن دەيمىز.

”اۋلالارداعى ىلە ەستەمەسى“ ستونى ارقىلى سىزدەردى ٴبىر ستاكان سالقىن كاۋاستان ىشە وتىرىپ، وتكەنگى ۋاقىت ىزدەرىنەن قۇمدى بورانداردا عايىپ بولعان مەيىرىمدىلىكتىڭ مەرەيىن سەزىندىرسەك دەيمىز. 

تاڭنۇر كوشەسىنىڭ 2 - جان كوشەسىندەگى 19 - ٴنومىرلى ٴۇيدىڭ ەڭسەلى دە كەڭ اعاش قاقپاسىنان كىرسەڭىز، تۇتاس تام قابىرعاسىنا سىزىلعان سىبە ۇلتىنىڭ ون مىڭ شاقىرىمدىق شەكارانى قورعاۋ جول كارتاسى تاڭ ساۋلەسىمەن جارقىراي تۇسكەنىن كورەسىز. 61 جىل كوكتەم مەن كۇزدى وتكەرگەن وسىناۋ شاعىن اۋلاعا تۇسكەن كۇن ساۋلەسى ليۋ اعايدىڭ ۇمىتكە تولى كۇلكىسى ىسپەتتى شاعىن اۋلاعا قادام تاستاعان ٴاربىر ادامعا شۋاعىن سيلاۋدا.

”ليۋ اعاي“ دەگەن ەسىممەن اتالعان اۋلا قۇلجا قالاسى ازات جولى ٴمالى باسقارماسى التىشۋار كوشەسى الەۋمەتتىك اۋماعىنداعى كوپتەگەن تۇرعىنداردىڭ ليۋ ليانجىگە قويعان اتى ەدى، وسى ارادا كىمنىڭ سۋ قۇبىرى توسىلىپ قالسا، كىمنىڭ ۇيىنە قۇبىر سۋ جەتكىزۋ، ەلەكتردى جالعاۋ سياقتى قاجەتتىلىك بولا قالسا، ونى كومەككە شاقىراتىن - دى. ”وسى كوشەدەگى كورشى - قولاڭدار ۇزاق جىلدار بويى ٴبىر - بىرىنە ٴوزارا كومەكتەسىپ كەلەدى“. 3 - ايدىڭ 17 - كۇنى ليۋ ليانجى مەن ايەلى ليۋ شياۋيان اۋلادا جاڭا عانا جۋىپ تازالانعان توسەك جاپقىشتى كۇنگە جايۋمەن قاربالاس - تى، بۇل ەرلى - زايىپتىلاردىڭ 30 جىل بويى بىرگە ىستەپ كەلگەن كۇندەلىكتى كۇيبەڭدەرىنىڭ ٴبىرى ەدى.

ليۋ ليانجىنىڭ 61 جىلدىق ومىرىندە تۋىلعاننان ەسەيگەنگە، باس قۇراعاننان يگىلىك تىكتەگەنگە، ۇرپاق سۇيۋدەن اتا - اناسىن اقتىق ساپارعا اتتاندىرىپ سالعانعا دەيىنگى قۋانىش - قايعىسىنىڭ كۋاسى ىسپەتتى وسى شاعىن اۋلا بۇرىنعى سوقپا تام بۇرىشتارىندا وتكەن بالالىق شاقتان، قاڭىلتىرلى توبەلى ۇيلەردەن كوتەرىلگەن تۇتىندەردەن، اعا بۋىنداردىڭ شەكارانى قورعاۋ حيكاياسىنان سىر اعىتقان بەسىك جىرىنان،  مۇندا ات باسىن بۇرا كەلگەن ساياحاتشىلاردىڭ چەموداندارىن سۇيرەي كەلگەندەگى دوڭگەلەكتىڭ سىرىلىنان سىر اعىتىپ جاتقانداي. ليۋ ليانجى 2013 - جىلى وتباسى شاعىن ەرەن بازارىن اشىپ سىناپ كورسە، 2023 - جىلى مۇنى حالىقتىق تۇسەلحاناعا وزگەرتۋ جۇمىسىن باستاپ، زامانا اعىمى مەن مادەنيەت - ساياحاتتىڭ دامۋىنا ٴۇن قوسۋدى باستان - اياق ٴوزىنىڭ اۋەلگى ماقساتى ەتتى. ول بىلاي دەيدى: ”بولات شىبىقتى سەمەنت ارقىلى دا وسىزاماندانعان حالىقتىق تۇسەلحانا سالۋعا بولعانىمەن، بۇل ادامداردىڭ كوڭىلىنەن شىعاتىن باقىتتى تۇرمىستىڭ نەگىزى بولا المايدى“.

”مەملەكەتتىڭ ساياساتى جاقسى بولعاندا عانا كوپشىلىكتىڭ اقشا تابۋ ورايى بولادى، تۇرمىسى دا بارعان سايىن جاقسارادى“. سوڭعى جىلدارى التىشۋار كوشەسى جاڭالاۋ، اشۋ بارىسىندا ايگىلى كورىنىس رايونىنا اينالدى. ليۋ ليانجى دا شاعىن اۋلاسىن بىرتىندەپ جاڭالاپ، بۇرىنعى وسى مەكەنىن قونىسقا جايلى، كاسىپكە ىڭعايلى كىرىس كوزىنە اينالدىردى، ونىڭ بۇل جۇمىسىنا الەۋمەتتىك اۋماق تا كوپتەگەن قولداۋ كورسەتىپ، رەسمياتتارىن قاراپايىمداستىرىپ، ۇسىنىس بەرىپ، ەلگە تانىستىردى. ”كىرىسىمىز دە جىلدان ـ جىلعا جاقسارىپ كەلەدى، قازىردىڭ وزىندە 10 نەشە تاپسىرىس الدىم“ دەدى ول. شار تاراپتان كەلەتىن ساياحاتشىلاردى شاعىن اۋلاعا باۋراي ٴتۇسۋ ٴۇشىن ەڭ الدىمەن ولارعا وتباسىنىڭ جايلىلىعىن سەزىندىرۋىمىز كەرەك دەگەن كوزقاراستى ليۋ ليانجى بەرىك ۇستانعان ادام.

”اعا بۋىنداردىڭ شەكارانى قورعاۋ، سىرتقى شاپقىنشىلىققا قارسى تۇرۋ، وتاندى قورعاۋ سىندى كۇرەس تاريحى ٴبىزدىڭ ۇرپاقتار بويى ەستەن شىعارماۋىمىزدى قاجەت ەتەدى“. ليۋ ليانجىنىڭ ايتۋىنشا، كوپتەگەن ساياحاتشى وسىندا جاتا - جاستانىپ سىبە ۇلتىنىڭ تاريحى، مادەنيەت، سالت ـ ساناسى سياقتىلاردى بىلگىسى كەلگەندە، ول مۇقيات ٴتۇسىندىرىپ بەرۋمەن بىرگە، جايشىلىقتا دا قاتىستى ماتەريالداردى جيناۋعا كوڭىل بولەدى ەكەن.

كەيبىر قوناقتارى سىبە ۇلتىنىڭ ٴدامدى تاعامدارىن تاتقىسى كەلسە، ايەلى ولارعا سىبە قارماسى، گۇلدى كاپۋستا سياقتىلاردى جاساپ بەرەدى ەكەن. قوناقتاردان تاماق اقشاسىن الىپ كورمەدىك، ونسىز دا ۇيدە وزىمىزگە تاماق جاسايمىز عوي“ دەيدى جايدارلى بەينەمەن ليۋ ليانجى. ايەلى دە كىشكەنتايىنان شاپشال اۋدانىندا ەسەيىپ ـ ەرجەتكەن، ٴدامدى اس - تاعامداردى ازىرلەۋدىڭ شەبەرى ەدى.

”بيىل جاڭا جىلعا قاراعان كۇنى كەشتە سىچۋاننان ٴبىر جۇپ ەرلى - زايىپتى بالالارىن ەرتىپ كەلىپ تۇسەلحانامىزعا قوناتىن بولدى، جايشىلىقتا حالىقتىق تۇسەلحانامىزدا اس - تاعام ازىرلەنبەيتىن. كوكتەم مەرەكەسى بولعاندىقتان ولارعا ارنايى شوشىرە، قۋىرماشتار ازىرلەپ بەردىك. ٴبىر قوناتىن بولىپ كەلگەن ولار مۇنىمىزدان اسەرلەنگەندىكتەن 3 كۇن ەرۋ بولدى. ليۋ ليانجىنىڭ ويى سەن باسقالارعا جاقسى مامىلەدە بولساڭ، باسقالار دا ساعان جاقسى مامىلەدە بولادى دەگەندىك ەدى.

”وسى حالىقتىق تۇسەلحانا بىزگە ەستەن كەتپەس اسەر سيلادى، قوجايىن مەن ونىڭ وتباسىنداعىلاردىڭ قاراپايىمدىلىعى مەن قىزۋ ىنتاسى بىزگە ٴتىپتى دە ىقىلاستى سەزىلدى. ايەل قوجايىن ارناۋلى اس ازىرلەپ، بىزگە بۋى بۇرقىراعان شوشىرە ٴتۇيىپ بەرىپ، جات جەردە كوكتەم مەرەكەسىن وتكىزگەن بىزگە وتباسى ٴدامىن تاتقىزدى. كوكتەم مەرەكەسىنىڭ ٴبىرىنشى كۇنى تاڭەرتەڭ ول بىزگە داستارقان تولى تاڭعى اس دايىندادى، مۇنداي قامقورلىق ٴبىزدى قاتتى اسەرلەندىردى. بۇل ارانىڭ ورتاسى جانعا جايلى بولىپ قالماستان، كۇشتى ادامگەرشىلىكتى دە سەزىنەسىز، كەلەر جولى وراي بولسا، ٴسوز جوق، تاعى كەلەمىز!“. بۇل قوناقتىڭ شيەچىڭ تورابىندا بەس  جۇلدىزدى جاقسى باعاسىن جازىپ، ليۋ ليانجىنىڭ حالىقتىق تۇسەلحاناسىن ٴتىپتى دە كوپ ادامعا تانىمال ەتكەنى ەدى.

اق كوڭىل ليۋ ليانجى تۇرعىندار جاعىنان كوشە باستىعى بولىپ سايلانىپ، الەۋمەتتىك اۋماق قىزمەتكەرلەرىمەن بىرگە كوپشىلىككە قىزمەت وتەپ كەلەدى. بىلتىر ول داڭقپەن جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسىنا مۇشە بولدى، قۇلجا قالاسى جاعىنان ۇلتتار ىنتىماعى، العاباسارلىعىنداعى ۇلگىلى جەكە بولىپ باعالاندى. ”تالاي جىلعى قيىنشىلىقتاردان كەيىن شاعىن اۋلامىز وتباسىمىزدىڭ تۇرمىس قاجەتىنەن شىعىپ وتىر. ەرتەرەكتە اۋلانى وتكەرمەلەپ ساتۋ ويىندا دا بولعان ەدىك، ال قازىر بۇدان ايرىلعىمىز كەلمەيدى، حالىقتىق تۇسەلحانادان بىلتىر 70 مىڭ يۋان كىرىس كىرگىزدىك، ەرەن بازاردىڭ ساۋداسى دا وتە ورنىقتى، ٴبىزدىڭ وسى وتباسىلىق كاسىبىمىزدى بولاشاقتا ۇلىمىز جالعاستىرادى دەگەن ويدامىز“. ليۋ ليانجى بىلاي دەدى: جياڭسۋ داڭعىلىن سالعاننان باستاپ، التىشۋار كوشەسى جىل سايىن وزگەرىپ كەلەدى، قازىر تابيعي گاز جەتكىزىلىپ، جەر استى لاس سۋ ىعىستىرۋ قۇبىرى مەن اۋىز سۋ قۇبىرى جەتكىزىلدى، بۇرىنعى ”اشىق كۇندەرى شاڭ - توزاڭ، جاڭبىرلى كۇندەرى باتپاق بولىپ جاتاتىن“ التىشۋار كوشەسىنىڭ بۇرىنعى بەينەسى كەلمەسكە كەتتى.

ليۋ ليانجى: ”بالا كەزىمىزدە وسى شاعىن اۋلادا بىرنەشە بولمەلى تام ٴۇي عانا بار  بولاتىن، ٴبىر ۇيدەگى 8 جان وسىندا تۇراتىنبىز. ول كەزدە جاڭبىر جاۋسا، ۇيدەن تامشى اعاتىن، سىرتتاعى كوشەلەر لاي - باتپاق بولىپ جاتاتىن، سىرتقا شىققاندا سۋەتىك كيەتىنبىز، ٴبىراق كورشى - قولاڭدار ٴوزارا قىدىرىپ، بىرگە تاماق ىشەتىنبىز“ دەيدى.  ورتا مەكتەپتى بىتىرگەننەن كەيىن ليۋ ليانجى جان - جاققا شاپقىلاپ جۇمىس ىستەپ، ىلگەرىندى - كەيىندى كىرە اۆتوموبيلىن دە جۇرگىزەدى، قۇرىلىس ورنىندا جۇمىسشى بولدى، سۋمەن، جىلۋمەن قامداۋ جۇمىستارىن دا ىستەدى، 2003 - جىلى ول شاعىن اۋلاسىن وزگەرتىپ جاساعاندا، بارلىق جيعان - تەرگەنىن جۇمساۋمەن بىرگە، قارىزعا دا بۋىلادى. سان قيىندىقتى كەشىرىپ، تۇرمىسى ەندى عانا جاقسارا باستاعاندا بالاسى قايتا جەتىلۋدىڭ توسىلۋى سيپاتتى قان ازدىق اۋرۋىنا شالدىعىپ، بىرنەشە جىل بويى بارماعان شيپاگەرى، ىشپەگەن ٴدارىسى قالمايدى، ەڭ سوڭىندا حىنانداعى ٴبىر قارت شيپاگەردىڭ ەمدەۋىمەن بىرتىندەپ ٴتاۋىر بولادى. بۇل ٴبىر وتباسى جونىنەن العاندا ەڭ ۇلكەن قۋانىش ەدى.

قيىنشىلىق كەزىندە كورشى ـ قولاڭداردىڭ ٴوزارا قارايلاسۋىنىڭ ارقاسىندا تۇرمىسىمىزدىڭ جاقسارا تۇسكەنىن سەزىنىپ وتىرىمىز. تۇرمىس جاقسارعاننان كەيىن ماڭايىمىزداعىلارعا ٴتىپتى دە قولىمىزدان كەلگەنشە قارىمجى قايتارساق دەيمىز. ”اعا“ دەگەن وسى سوزدەگى تەرەڭ سۇيىسپەنشىلىكتى ليۋ ليانجى ەشقاشان ۇمىتقان ەمەس. اعاش ەسىكتىڭ  سىقىرلاعان اۋەنىندە ٴ بىر ٴۇيلى جاننىڭ ٴومىر ەستەمەلەرى جاڭعىرىپ، جاڭا ٴداۋىردىڭ تاماشا تابىستارى مەنمۇندالاپ تۇرعانداي. وسى اۋلاعا جەر - جەردەگى ساياحاتشىلار ىلە حيكاياسىن وزدەرىمەن بىرگە الا كەتكەندە، بۇل اۋلا باياعىسىنداي جىم - جىرت قالىپ، بەينە ىلە وزەنىنىڭ ماڭگى سارقىلماس بۋىرقانعان تولقىنىنداي ۇلتتار ىنتىماعىنا جىلىلىق سيلايدى.

سۋرەتتە: شاعىن اۋلاداعى سىبە ۇلتىنىڭ ون مىڭ شاقىرىمدىق شەكارا قورعاۋ جول كارتاسى. سۋرەتتى لي جيان تۇسىرگەن.

سۋرەتتە: ليۋ ليانجى مەن ايەلى توسەك جاپقىشتى كۇنگە جايۋدا.  سۋرەتتى ۋاڭ جىحۋا تۇسىرگەن.

سۋرەتتە: ەرەن بازاردىڭ داڭق كۋالىكتەرىنە تولى قابىرعاسى.   سۋرەتتى ۋاڭ جىحۋا تۇسىرگەن

سۋرەتتە: شيڭگۇي حالىقتىق تۇسەلحاناسى مەن ەرەن بازاردىڭ سىرتقى كورىنىسى.   سۋرەتتى ۋاڭ جىحۋا تۇسىرگەن.

سۋرەتتە: ٴتىلشى ليۋ ليانجىمەن سۇحپاتتا.   سۋرەتتى لي جيان تۇسىرگەن.