□ انار بۇلت \ شينجياڭ گازەتىنىڭ ءتىلشىسى حان چين - يان
”پا، نەدەگەن ادەمى“! ”كوركەمونەرلىك سارا تۋىندى دەسە دەگەندەي ەكەن“! 7 - ايدىڭ 6 - كۇنى قاشقار كوزەشى - ياربيشى تۇرعىندار تۇراعىنىڭ ءبىر شەتىندەگى ”قىشكەر ءۇيى“ شەبەرحاناسىنا بارعاندا ساياحاتشىلاردى ءۇي تولى قىش ىدىستار تامساندىردى.
شاعىن اۋلادا تۇرسۇن رۇستەم قاريا اينالمالى تاباقشانىڭ الدىندا وتىرىپ، سول قولىمەن بالشىقتى اقىرىن كوتەرىپ، وڭ قولىنىڭ ورتاڭعى ساۋساعى مەن سۇق ساۋساعى ارقىلى بالشىقتىڭ ورتاسى مەن جيەگىن باستى. اينالمالى تاباقشا جىلدام اينالا كەلە ەسكىشە قىش قۇمىرا بىرتىندەپ قالىپتاستى...
ونىڭ قولىندا جۇمساق بالشىققا جان بىتكەندەي بولدى. كوپ وتپەي ۇلكەن - كىشىلىگى، ءپىشىنى الۋان ءتۇرلى قىش بۇيىمدار، جارتىلاي وڭدەلگەن بۇيىمدار ساياحاتشىلاردىڭ كوز الدىندا پايدا بولا كەتتى.
”مەنىڭ بارلىق ونەرىم قولىمدا“. تۇرسۇننىڭ ەمەۋرىنىنەن ماقتانىش سەزىمى مەن مۇندالايدى، ”ءبىر كۇن ساز بالشىق ۇستاماسام، كوڭىلىم كونشىمەيدى“.
قىش ىدىس جاساۋ ونەرى ”بالشىق كوركەمونەرى“ دەپ تە اتالادى، ۇيعۇر ۇلتىنىڭ ءداستۇرلى قالىپپەن قىش ىدىستاردى ورتەپ جاساۋ ونەرى مىڭ جىلدى باستان كەشىرىپ، مەملەكەت دارەجەلى بەيزاتتىق مادەني مۇرا بولىپ تۇراقتاندى.
”ءداستۇرلى قولونەردىڭ بارلىعى ءوز باسىنان ونەگە كورسەتۋ ارقىلى ىستەلەدى، ءاربىر قىش ىدىس دارا ءونىم سانالادى“. تۇرسۇن قاريا قىش ىدىستاردى جاساۋ بارىسىندا ەشقانداي سۋرەتكە، قالىپقا يەك سۇيەمەيدى، بۇكىلدەي قول تۇيسىگى مەن تاجىريبەسىنە سۇيەنەدى.
”قانشاما ىجداعاتتىلىقپەن جاساعان سايىن سونشالىق كەمەلدى بولادى؛ ءىس قانشاما كۇردەلى بولعان سايىن سونشاما بايىپتى بولۋىمىز كەرەك“. جارتى عاسىردان استام ۋاقىتتان بەرگى تاباندىلىق تۇرسۇننىڭ بۇل ونەردى وزگەلەردەن ەرەك يگەرۋىنە مۇمكىندىك جاسادى.
بيىل 72 جاستاعى تۇرسۇن قىش ىدىس جاساۋ اۋلەتىندە دۇنيە ەسىگىن اشقان، قىش ىدىس جاساۋ شەبەرحاناسىنىڭ 7 - ۇرپاق مۇراگەرى، سونداي - اق قاشقار ايماعىنداعى ۇيعۇر ۇلتىنىڭ قالىپپەن قىش ىدىستاردى ورتەپ جاساۋ ونەرىنىڭ مۇراگەرى. ول كىشكەنتايىنان بالشىقپەن ويناۋعا اۋەس ەكەن، بالا كەزىنەن اينالىسقاننان تارتىپ ءومىر بويى اينالىسۋعا جالعاسىپ، ەلدەن ەرەك شەبەرلىكتى جەتىلدىرىپ، بالشىق ونەرپازىنا اينالىپتى، وسىلايشا مەملەكەت دارەجەلى بەيزاتتىق مادەني مۇرالاردىڭ مۇراگەرىنە اينالعان.
”كەزىندە بۇل ونەر مەنىڭ قولىمدا قۇريتىن بولدى - اۋ دەپ الاڭدايتىنمىن“. تۇرسۇن بىلاي دەدى: بۇرىن قاشقاردا ءاربىر وتباسىندا قىش ىدىستار نەمەسە تاباقتار مەن ستاكاندار، نە شىنى، نە قۇمىرالار بار بولاتىن. كەيىن كەلە فارفور بۇيىمدار، تاتتانبايتىن بولات ىدىس - اياق سياقتى ءۇي جيھازدارىنىڭ تەز جالپىلاسۋىنا بايلانىستى قىش ىدىستار ەندىگارى ادامداردىڭ تۇرمىسىنا قاجەتتى بۇيىم بولۋدان قالىپ، جاستار دا بۇل ونەرگە مۇراگەرلىك ەتۋگە زاۋقى سوقپايتىن بولدى.
قاشقار بايىرعى قالاسى مەملەكەتتىك 5A دارەجەلى ساياحات كورىنىس وڭىرىنە اينالعاننان كەيىن، جەرگىلىكتى ورىننىڭ ساياحات كاسىبى جوعارى ساپامەن دامىپ، قىش بۇيىمدارى كۇن سايىن ساياحاتشىلاردىڭ قارسى الۋىنا بولەندى.
قىش ىدىستار ومىرشەڭدىك كۇشكە يە بولىپ، كوپتەگەن ادامدار وسى بايىرعى ونەرگە قىزىعاتىن بولدى. قاريا بۇعان قاباعات قۋانىپ، وزىندەگى بار ونەرىن باسقاعا ۇيرەتتى. ”بۇل ونەردى جالعاستىرۋدا ەشقانداي ماسەلە كەدەرگى بولمايتىندىعىنا كوزىم جەتتى، ەندىگارى بۇل ۋايىمنان ارىلعانداي بولدىم“. تۇرسۇن ماقتانىشپەن: ”وسى جىلدارى پارتيا مەن ۇكىمەتتىڭ قامقورلىعىندا، ۇيعۇر ۇلتىنىڭ قالىپپەن بالشىق ىدىستاردى ورتەپ جاساۋ ونەرى تولىق ساقتالىپ قالدى، قازىر قاشقار ساياحاتىنىڭ تانىسقىسىنا اينالدى“، - دەدى.
”بۇل جىجياڭدىق ساياحاتشىنىڭ ءوزى جاساعان ىدىسى، ورتەپ جاساپ تا ۇلگىردىم، بۇگىن ولارعا جىبەرىپ بەرەمىن“. تۇرسۇننىڭ قىزى ايىمساگۇل تۇرسۇن بىلاي دەدى: ”قىش بۇيىمدارىن جاساۋدى ەكسكۋرسيالايتىن جانە ونى جاساۋعا ات سالىساتىن ساياحاتشىلار بارعان سايىن كوبەيدى، اكەم بۇعان قاتتى قۋاندى، قايراتى بارعان سايىن تاسقىنداي ءتۇستى“.
”قىشكەر ءۇيىنىڭ“ ساۋداسى قازىر كۇسەت بولىپ تۇر، تۇرسۇن وتباسىنىڭ ايلىق ورتاشا كىرىسى 5000 يۋان. ”بايىرعى قالانىڭ ساياحاتىنىڭ سايابىر مەزگىلى جوق، پايداسى دا اجەپتاۋىر“. تۇرسۇن بىلاي دەدى: ”مەن وسى ونەردە بۇدان كەيىن دە جاڭالىق اشۋدى ءۇمىت ەتەمىن، وسىلاي ىستەگەندە عانا اناعۇرلىم جاقسى داميدى“.
ىمىرت ۇيىرىلگەن شاق، قاشقار بايىرعى قالاسىنان ەڭكەيگەن كۇن باتىپ بارا جاتتى، ”قىشكەر ءۇيى“ تىنىشتىققا شوما باستادى. وسى ساتتە جىبەك جولىنىڭ مىڭ جىلدىق تاريحىنا كۋا بولعان قاشقار بايىرعى مەن وسى زامان، ءداستۇر مەن جاڭالىق اشۋ اراسىندا ۇزدىكسىز العا ىلگەرىلەپ كەلەدى.