«ساۋلە گازەتىنىڭ» تىلشىلەرى شاڭ جيە، جاۋ ميڭحاۋ
وتانىمىزدىڭ باتىس سولتۇستىك شەكاراسىنا ورنالاسقان شينجياڭ ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىسى موڭعۇلكۇرە اۋدانىنىڭ ”جۇڭگونىڭ تۇلپار مەكەنى“ دەگەن تاماشا اتى بار. ٴار جىلى 7 -، 8 - ايلاردا 100 مىڭنان استام تۇلپار موڭعۇلكۇرە ساحاراسىندا جان - جاقتان كەلگەن قوناقتاردى وزىنە باۋرايدى. ال جىلىنا ٴبىر رەت وتكىزىلەتىن تۇلپار حالىقارالىق ساياحات مەرەكەسى تاۋ اراسىنا ورنالاسقان وسى جاسىل القاپتى دۋمانعا بولەيدى.
موڭعۇلكۇرە اۋدانى تۇلپار مادەنيەت مۇراجايىندا تۇلپارعا قاتىستى 2 مىڭ جىلدان استام تاريحقا يە حيكىمەتتى اڭگىمە بار. ٴبىزدىڭ زامانىمىزدان بۇرىنعى 113 - جىلى جاڭ چيان باتىس وڭىرگە ەكىنشى رەت ەلشىلىككە بارىپ چاڭ - انعا ورالادى، ٴۇيسىن ەلى ەلشى جىبەرىپ، ونداعان سايگۇلىك تارتۋ ەتەدى، حان ۋدي وعان ”تۇلپار“ دەگەن ات بەرەدى. «حانناما. باتىس ٴوڭىر شەجىرەسىندە»: ”كيەلى جىلقى باتىستان كەلگەن، وسىلايشا ۇيسىندەردىڭ اسىل جىلقىسىنا قولىمىز جەتتى، ونى تۇلپار دەپ اتايمىز“ دەپ جازىلعان. تاڭ ٴداۋىرىنىڭ ۇلى اقىنى لي باي دا «تۇلپار جىرى» دەگەن ارناۋلى ولەڭ جازىپ، ”كۇنلۇن القابىن دۇبىرلەتىپ، باتىستى جالعادى“ دەپ تۇلپارلاردى سۋرەتتەگەن. سونداي - اق حان، تاڭ پاتشالىقتارىنان باستاپ، تاريحتاعى ورتالىق اكىمياتتاردىڭ بارلىعى ىلە اڭعارىندا باسقارۋشى قۇرىلىم تۇرعىزعان، تۇلپارلار شەكارا قورعانىسىن بەكەمدەۋ بارىسىندا ەلەۋلى ەڭبەك سىڭىرگەن، سونداي - اق ادامداردىڭ ٴوندىرىس، تۇرمىسىندا ورنىن وگەيسىتۋگە بولمايتىن رول اتقارىپ، باستان - اياق ساحاراداعى جىبەك جولىن دۇبىرلەتىپ كەلگەن.
ادامدار ۇنەمى ايتاتىن ”تۇلپار“ ٴىس جۇزىندە ىلە جىلقىسىن مەڭزەيدى.
سوناۋ 1942 - جىلى موڭعۇلكۇرەدە اسىل تۇقىمدى جىلقى فەرماسى قۇرىلىپ، ىلە جىلقىسىنىڭ تۇقىمىن سۇرىپتاپ جەتىلدىرۋ قىزمەتىن ۇستىنە الدى. جاڭا جۇڭگو قۇرىلعاننان كەيىن، 20 - عاسىردىڭ 60 - جىلدارىنا كەلگەندە موڭعۇلكۇرەدە تاعى دا اسكەري جىلقى فەرماسى قۇرىلىپ، 10 مىڭعا جۋىق تۇلپار ازاتتىق ارميانىڭ اتتى اسكەرلەر قوسىنىنا قوسىلدى.
وسى زامانعى قاتىناس قۇرالدارىنىڭ، اۋىل شارۋاشىلىق ماشينالارىنىڭ كەڭ كولەمدە جالپىلاسۋىنا بايلانىستى، تاسىمالعا، ەگىس جۇمىسىنا ەبدەيلى موڭعۇلكۇرە تۇلپارى بىرتە - بىرتە ٴوز رولىن جويا باستادى. ٴبىراق سوڭعى جىلدارى ولار باسقا ساحنالاردا تاعى دا داڭققا بولەندى.
تۇلپار ساياحات مادەنيەت باقشاسىندا نەشە مىڭ ادامدىق مىنبەدە كورەرمەندەر ٴيىن تىرەسىپ، بوس ورىن قالمادى. ”تۇلپار بەل بارابانى“، ”سايگۇلىكتىڭ ٴجۇرىسى“، ”تۇلپارعا ماحاببات“، ”تۇلپار ويناتۋ“ سياقتى تارتىمدى ويىندار بىرىنەن سوڭ ٴبىرى قويىلدى...
جىلقىنى دانەكەر ەتىپ، ”جىلقى ساياحاتىن“ دامىتتى. موڭعۇلكۇرە اۋدانى 1992 - جىلدان باستاپ قازىرگە دەيىن 31 كەزەك تۇلپار حالىقارالىق ساياحات مەرەكەسىن وتكىزىپ، ”شوپان جىرى اسقاقتاعان موڭعۇلكۇرە − تۇلپار مەكەنى“ ساياحات ماركاسىن جاراتتى.
”جىلقى ساياحاتى“ قارىشتاپ دامىپ، ”جىلقى شارۋاشىلىعى“ نىعايۋ الدىندا تۇر. 2022 - جىلى موڭعۇلكۇرە اۋدانىنىڭ قولدا بار جىلقىسى 121 مىڭ 500 باس، جىلقى شارۋاشىلىعىنىڭ تىكەلەي ٴونىم قۇنى 824 ميلليون يۋان بولىپ، بۇكىل ەل بويىنشا جىلقى مولشەرى ەڭ كوپ اۋدانعا اينالدى.
اقىل - پاراسات، كۇش - قۋات ەنگىزۋ ارقىلى موڭعۇلكۇرە اۋدانى جىلقى شارۋاشىلىعىنىڭ دامۋ بەتالىسىن ونان ارى ايقىندادى، الداعى جەردە نازاردى جىلقى شارۋاشىلىعىنا شوعىرلاندىرىپ ”بەس ۇلكەن ارەكەتتى“ ورىستەتپەك: جىلقىنى نەگىز ەتىپ، اسىل تۇقىمدى جىلقى كاسىبىن جوعارىلاتۋ ارەكەتىن ورىستەتەدى؛ جىلقىنى ماركا ەتىپ، بايگە اتى، بايگە ىستەرى ارقىلى باستاماشى بولۋ ارەكەتىن ورىستەتەدى؛ جىلقىنى دانەكەر ەتىپ، جىلقى مادەنيەت - ساياحاتىن توعىسپالى دامىتۋ ارەكەتىن ورىستەتەدى؛ جىلقىنى كاسىپ ەتىپ، ەرەكشەلىككە يە، ساپالى جىلقى ونىمدەرى ماركاسىن جاراتۋ ارەكەتىن ورىستەتەدى؛ جىلقىنى تاقىرىپ ەتىپ، كاسىپ سالاسى عىلىم - تەحنيكاسىندا جاڭالىق اشۋعا دەم بەرۋ ارەكەتىن ورىستەتەدى، جىلقىنىڭ جالپىلىق ونىمدىلىگىن جوعارىلاتىپ، ”ەكى الاڭ، ٴۇش باقشا، ەكى جول، ٴبىر اينالما تۇتاس ٴوڭىرى“ سىندى جىلقى شارۋاشىلىعىن دامىتۋدىڭ جاڭا جاعدايىن بەلسەنە قالىپتاستىرادى.
موڭعۇلكۇرە تۇلپارلارى جاڭا داۋىردە جاڭا كەلبەتىن ايگىلەۋدە!
«ساۋلە گازەتىنىڭ» 8 - ايدىڭ 20 - كۇنگى سانىنان