رىن جۇيلۇڭ (قۇلجا)

وسىلايشا قانشاما رەت ۇشىراسقانىم جانە كوز الماي تۇرعانىم ەسىمدە قالماپتى. ٴار جىلى قىس تۇسىسىمەن الىسقا كوز سالسام، مەيلى تۇستىكتەگى ٴۇيسىن تاۋى، الدە تەرىستىكتەگى كوگەرشىن تاۋى بولسىن سول ۇلى تاۋلاردىڭ ۇشار بيىگىندە اپپاق قار جاتادى، قۇنىتتاپ قاراماعانىڭدا ونى كوك اسپاننىڭ بوزامىق تاۋدا ۇمىت قالدىرعان شوكىم - شوكىم اقشا بۇلتى شىعار دەپ قالاسىڭ. جازىق دالا مەن اۋىل - قىستاق كۇزگى قالپىنا ورالعاندا، الىستاعى سول قارلى تاۋ بەلگىسىز ٴبىر جاققا جەتەلەپ بارا جاتقانداي، بولماسا سولاي قاراي يشارالاپ تۇرعانداي سەزىلەدى، كەيدە سىبىرلاپ بىردەڭەلەردى ايتىپ جاتقانداي نەمەسە الدە ٴبىر ساعىنىش سياقتانىپ، قانشاما ادامنىڭ كوڭىل تۇكپىرىندە مۇز بوپ قاتىپ قالعان ەستەمەسىن نەمەسە قىسقا دەگەن ماحابباتىن وياتقانىن بىلە بەرمەيمىز.

ىلە اڭعارىنداعى ادامداردىڭ كوڭىلىندە قار مەن قىس تىعىز بايلانىسىپ جاتادى. كوپ جاعدايدا، ادامداردىڭ قىستى اڭساعانى − كوڭىلدەگىدەي قىستىڭ بولۋىن ٴۇمىت ەتكەنى ەدى. ماسەلەن، ۇشى قيىرسىز قارلى دالا، ازىناعان باتىس تەرىستىك جەلى، تامشى سۋدى تاستاي قاتىرعان قاقاعان اياز، قالا بەردى قارلى شىڭدار مەن ۇشى - قيىرسىز بايتاق دالادا سىلدىراپ اعىپ جاتقان مۇز قۇرسانعان وزەندەر... قىستىڭ تارتىمدىلىعى ونىڭ ەرەكشە كۇشتى قۇبىلمالىعىندا جاتىر، ٴار جولى قىس كىرگەندە ٴبىزدىڭ دۇنيەمىزدە جاڭا جاعداي، جاڭا ٴتۇس، تىڭ ومىرشەڭدىك كۇش پايدا بولادى، اڭعارداعى ٴار ۇرپاق ادامدارى قار جامىلىپ، مۇز قۇرسانىپ، قاقاعان ايازدا ەس ٴبىلىپ، ەتەك جابادى، سوندىقتان ٴبىز قىستى قىزۋ سۇيەمىز، قار - مۇزدى ساعىنامىز.

بۇل كۇندەرى قاھارلى قىس بىزدەن بىرتىندەپ الىستاپ بارا جاتقانداي سەزىنەدى، كەي جىلدارى قار از جاۋعاندى بىلاي قويعاندا، قارا جەر اق كورپەسىن قىمتانا الماي، قار جامىلعان قاقاعان قىستىڭ اۋىلى بىزدەن الىستاپ، مامىراجاي قوڭىر قىس قابىلداماساق بولمايتىن رەالدىققا اينالعانداي.

الايدا، قىستىڭ بەينەسى، قىستىڭ سەزىمى، قىستىڭ شاتتىعى ادامداردىڭ كوڭىلىنەن الدە قاشان تەرەڭ ورىن العان ٴارى مامىراجاي قىسقا بولا بۇلاردىڭ ٴبارى ەشقاشان وزگەرىپ كەتپەيدى. ەگەر قار جاۋاتىن كەزىندە جاۋماسا، تۇرمىستارىندا كوڭىل تولقىتار تەرەڭ تەبىرەنىس جەتپەي قالعانداي بولادى، ادامداردىڭ كوڭىل بولەتىنى سوزدەرىنەن بايقالىپ، تانىس - بىلىستەر كەزىگە قالعاندا ۇنەمى: ”قار ٴالى جاۋماعانى قالاي؟“ - دەپ اڭگىمە ەتەدى. ەگىنشى - مالشىلار دا بۇعان قاتتى ۋايىمدايدى، ويتكەنى ىلە اڭعارىنىڭ قارى توتەنشە باعالى جاراتىلىستىق بايلىق، قاردىڭ از نەمەسە كوپ جاۋۋى كەلەر جىلعى استىق پەن مال شارۋاشىلىعىنا، اۋەلى حالىقتىڭ باردام تۇرمىس كەشىرۋىمەن بايلانىسىپ جاتاتىن، بارشا وتباسىلارىنىڭ تىرلىگىنە ساياتىن زور ٴىس. سوندىقتان ىلە اڭعارىنداعى ادامدار قىستىڭ جايلى نەمەسە جايسىز  بولۋىنا، قاردىڭ قالىڭ نەمەسە جۇقا جاۋۋىنا ايرىقشا كوڭىل بولەدى. وسى كەزدە عانا ٴبىز ”اق قار، كوك مۇز باعالى بايلىق“ دەگەن تۇجىرىمنىڭ قانشالىقتى ويلى، قانشالىقتى ٴماندى ەكەندىگىن جەتە تۇسىنگەندەي بولامىز.

وتكەن جىلعى قىس تا وزگەشە بوگەنايىمەن ەسىمىزدە قالدى، قوڭىر كۇز كىرىسىمەن تولاسسىز قالىڭ جاڭبىر جاۋىپ، ٴاسىلى قىس ەرتە تۇسەر مە ەكەن دەپ ويلاعانىمىزدا، ناتيجەدە ۇزاققا سوزىلعان جاڭبىرلى ماۋسىم اقىراپ، سەرنە امالدارىنا ۇلاسىپ، كىسىنى ٴتانتى ەتەتىن قاپالاقتاعان قالىڭ قار دا جاۋمادى، مۇنداي وزگەشە مامىراجاي قىس ىلە اڭعارىندا وتە سيرەك كەزدەسەدى.

قاپالاقتاپ جاۋاتىن قالىڭ قار كەشەۋىلدەي بەرگەن سوڭ، مازاڭ كەتىپ، الاڭداي باستايدى ەكەنسىڭ، وسىنداي كەزدەردە، سوناۋ شالعاي  شىڭدارداعى اقشا قار ولەڭ سياقتى وزگەشە بولمىس بولىپ سەزىلەدى.ٴار كۇنى تاڭ سارىدە نەمەسە ىمىرت ۇيىرىلە الىسقا كوز سالساڭىز بولعانى، شەكسىز دە شەتسىز كوكجيەكپەن استاسقان اسقار شىڭداردىڭ باسىنداعى اق كۇمىس قار التىن اراي جامىلىپ، جارقىراي ٴتۇسىپ ٴبىزدىڭ كوز الدىمىزدا بەينە قىستىڭ وزگەرگەن بەينەسى سياقتانىپ كورىنەدى، وعان قاراعان سايىن قارسى الدىڭنان ٴتىلسىم دە ساپ تازا، مۇلگىگەن تىنىشتىق پەن شىڭىلتىر لەپ جەتكەندەي بولادى دا، بەينە بالالار ەرتەگىسىندەگىدەي اپپاق دۇنيە سوناۋ شالعايداعى تاۋ قويناۋىندا ٴبىزدى كۇتىپ تۇرعانداي سەزىلەدى...  باياۋ جەلەمىك سوققاندا الىس تاۋ باسىنداعى اپپاق قار بىزگە: كليمات مەيلى قالاي وزگەرسە دە، اسقار تاۋلار بولادى ەكەن، قار - مۇز دا، قىس تا بولادى - دەپ سىبىرلاپ تۇرعانداي بولادى. تاۋ شوقىلارى − ماڭگىلىك، ونىڭ باسىنداعى اپپاق قار دا ماڭگىلىك ... جەر الەمدى اپپاق قاردىڭ باسىپ قالۋى تەك ۋاقىت ماسەلەسى عانا، كوپ وتپەي اپپاق قار تاۋ قويناۋىنان، جوتا - جونداردان شىعىپ، مىناۋ بايتاق دالاعا قاپالاقتاپ جاۋادى... تاۋلاردا قار بولسا بولعانى، قىستا اڭساعاندارىڭنىڭ ٴبارى بولادى، ادامداردىڭ مازاسىزدانعان كوڭىلى بايىز تاۋىپ، جادىراپ سالا بەرەدى.

مەن ق−اردى اڭسايمىن. قولىم بوساي قالعان ساتتەردە جانارىم ق−الا عيماراتتارىنان ال−قىپ ٴوتىپ، ٴۇيسىن تاۋىنىڭ اۋليە شوقىسىنا نەمەسە كوگەرشىن تاۋىنىڭ قۇزار شىڭدارىنا تۇسەدى. ولاردى قاردىڭ اناسى ٴارى اتا مەكەنى دەپ بىلەمىن، ويتكەنى ٴار جولعى جاۋعان قار سول جەردە پايدا بولىپ، تولعاعى پىسىپ دۇنيەگە كەلەدى، سوسىن مىناۋ الەمگە قاپالاقتاپ جاۋادى...  سول حيكىمەتتى تاۋ - وزەندەرگە كوز سالعانىمدا كوكىرەگىم ارمان مەن ۇمىتكە تولادى. كەيدە قىران بۇركىتكە اينالىپ، زەڭگىر كوكتى شارلاپ، قار - مۇز قۇرسانعان كوركەم تاۋلاردان كوزايىم بولعىم كەلسە؛ كەيدە قار ۇشقىندارىنا اينالىپ، جەلمەن بىرگە ۇلى تاۋ قويناۋىنداعى اپپاق قارمەن قاۋىشىپ، ادامدار تىرشىلىك ەتىپ وتىرعان كىرشىكسىز جەردى قورعاعىم كەلەدى؛ كەيدە جاھانگەز بولىپ، قارلى تاۋ باۋرايىنا كەلىپ، وسى قار - مۇز قورعاۋشىلارىنىڭ تىلەكشىسى بولىپ، ولارعا قۇرمەتىم مەن ماداق جىرىمدى ارناعىم كەلەدى. ال كوپ جاعدايدا، شالعاي ۇلى تاۋلارداعى قاردىڭ شەكسىز تولىسىپ، ٴاربىر تاۋ سىلەمدەرى مۇز قۇرسانعان وزەندەرگە اينالىپ، بارشا تىرشىلىك يەسىنە باقىت جاراتسا ەكەن دەيمىن...

اسقار شىڭداعى اقشا قار − استە، ٴبىر ٴتۇرلى قاراپايىم بولمىس ەمەس. ول بەينە اقىل - پاراساتقا تولى كيەلى كىتاپ سياقتانادى، ٴزاۋلىم دە وركەش - وركەش تاۋ شوقىلارىن قويا تۇرىپ، ٴار جولى وعان قادالا كوز تاستاساڭىز، ٴبىر رەت يدەيالىق اۋىس - كۇيس جاساعانداي جانە جان دۇنيەڭدە ىقپالداستىق تۋىلعانداي كۇي كەشتىرىپ، كوڭىلىڭدى كوككە سامعاتىپ، جادىرتا تۇسەدى. اسقار شىڭداعى اقشا قار بەينە ادامگەرشىلىكتىڭ ايناسى سياقتانىپ، اركىمدى ٴار ٴتۇرلى ويعا جەتەلەيدى. اقباس تاۋلار بىردە بىزدەن تىم الىستا سياقتانعانىمەن، بىردە بىزگە تىم جاقىن سەزىلەدى، مەيلى ول بىزگە الىس نەمەسە جاقىن بولسىن، تەك جاقىنداسىپ قالساڭىز بولعانى، ٴتىل جەتكىسىز ىقىلاسى مەن مەيىرىنە بولەيدى. كەي كەزدەرى ول ٴبىر ٴتۇرلى ايىرىلماس ادالدىقپەن، تاۋ - وزەندەرمەن، قالالارمەن، ادامدارمەن عاسىرلار بويى بىرگە جاسايدى. كەيدە ٴوز تابيعاتى بويىنشا جالعىزدىقتان جابىرقاماي، تابيعي بيازىلىعىمەن بايىپتى دا بايسالدى ۇلى جاراتىلىس قۇشاعىندا قانشاما سۇيىسپەنشىلىكتەرگە ونەگە بولىپ، قانشالىقتى بوران - شاشىندى قۇشاعىنا سيعىزىپ، جۋاسىتىپ جاتادى. كەيدە ەشكىم بىلە بەرمەيتىن قايسار سەنىممەن قاشان دا قاسىمىزدا ماڭگى قالا بەرەتىنى تاعى دا وسى قىس.

اۋدارعان: ٴلاززات اقان قىزى