باقىت ينايات ۇلى

التىن كۇزدىڭ 10 - ايىندا مەن التاي ايماقتىق ساياسي كەڭەس قىزمەت كوميتەتىنەن زەينەتكە شىققان 21 كادر، جۇمىسشى - قىزمەتكەر، پارتيا مۇشەلەرىمەن بىرگە كورۋ تۇيسىگى مەن جان دۇنيەڭىزگە ٴلاززات سيلايتىن ”سالتاناتتى قوناعاسىنى“ بىرگە سەزىندىم.

G331 لەنياسىنىڭ جالپى ۇزىندىعى 9333 كيلومەتر، لياۋنيڭ، جيلين، حيلۇڭجياڭ، ىشكى موڭعۇل، گانسۋ، شينجياڭ سىندى 6 ولكە، اۆتونوميالى رايوندى باسىپ، جۇڭگونىڭ 4 ۋاقىت بەلدەۋىن ەندەي وتەدى، ول شىن مانىندەگى شىعىس، باتىس شەكارالىق ۇلكەن داليزى سانالادى. التاي ايماعى شەكاراسىنداعى G331 لەنياسىنىڭ شىڭگىل ــ كوكتوعاي ــ بۋرىلتوعاي ــ التاي بولەگىنىڭ ۇزىندىعى 424.218 كيلومەتر بولسا، بۋىرشىن ــ قابا قۇرىلىس بولەگىنىڭ ۇزىندىعى 69.355 كيلومەتر.

كۇز كىرىسىمەن G331 لەنياسىنىڭ شىڭگىل ــ كوكتوعاي ــ بۋرىلتوعاي ــ التاي بولەگىندەگى جولدىڭ ەكى جاعالاۋىنداعى ورمان التىنداي سارى تۇسكە ەنىپ، ادامدى ٴتانتى ەتتى.

تاڭەرتەڭگى ساعات 9:00 دا ٴبىز التاي قالاسىنان جولعا شىعىپ، G331 لەنياسى ارقىلى بۋرىلتوعاي اۋدانىنىڭ ساربۇلاق ساياحات شاعىن قالاشىعى ـــ مالشىلاردىڭ كوشى - قون ينجەنەرياسىنىڭ وزەكتى رايونىنا جەتتىك. بۇل ارا G331 لەنياسى جانە G216 لەنياسىمەن ىرگەلەس بولىپ، اراسان سايىنان 80 كيلومەتر قاشىقتىقتا، قىزىلتاۋ وتكەلى مەن اراسان سايىنا بارۋدا، ٴسوز جوق، باسىپ وتەتىن جول بولىپ، جۇلدىزدى اسپان عىلىم جالپىلاستىرۋ بازاسىنان نە ٴبارى 10 نەشە كيلومەتر قاشىقتىقتا، التاي قويىنىڭ كوشى - قون جولىنان 7 كيلومەتر قاشىقتىقتا ەكەن. ۇعىسۋعا قاراعاندا، ۇگىتتەۋدى، تانىستىرۋدى ويداعىداي ىستەۋ ٴۇشىن، شاعىن قالاشىق فوتو سۋرەتشىلەرگە، استرونوميا اۋەسكەرلەرىنە، ساياحاتشىلارعا جايلى جاتاق جانە دەمالىس ورتاسىن ازىرلەگەن.

مەنىڭشە، بۇل نىساننىڭ ىسكە قوسىلۋى ـــ التاي ايماعىنىڭ تاۋلى ٴوڭىر ساياحات اينالما لەنياسىن ونان ارى كەمەلدەندىرگەن. باتىسقا قاراي التاي قالاسىنىڭ گەنەرال تاۋى ـــ لاستى اۋىلى جىڭىشكە قىران ورمان باقشاسى ـــ كوك ەسىك ـــ قاندىعاتى دوندۇربۇلاق ۇڭگىرىندەگى ٴتۇستى جارتاس سۋرەتتەرى قاتارلى جەردى تۇتاستىرىپ، سوڭىنان التاي ــ قوم تاس جولى ارقىلى قاناس كورىنىس رايونىنا توتە بارادى؛ شىعىسقا قاراي كوكتوعاي اۋدانىنىڭ كوكتوعاي كورىنىس رايونىمەن جالعاسادى، قاناس، كوكتوعاي سياقتى 5A دارەجەلى ەكى ساياحات كورىنىس رايونىنا سۇيەنىپ، ەرەكشە ۇلكەن التاي سولتۇستىك تاۋلى رايونى ساياحات كورىنىس رايونىن قالىپتاستىرىپ، ”مىڭ شاقىرىمدىق ساياحات كاريدورىنىڭ“ ماڭىزدى ساياحات تۇيىنىنە جانە ساياحاتشىلاردى قابىلداۋ ـ جونەلتۋ ورنىنا اينالسا، استرونوميا ستانسياسى، اراسان سايى پايدالانۋعا بەرىلگەننەن كەيىن التايداعى ەڭ ۇلكەن زەرتتەۋ ـ ۇيرەنۋ جانە كۇتىنۋ بازاسىنا اينالادى.

شاعىن قالاشىقتان اتتانىپ، جۇلدىزدى اسپان عىلىم جالپىلاستىرۋ بازاسى التاي استرونوميا ستانسياسىنا باردىق. تانىستىرۋعا قاراعاندا، ساربۇلاق ٴوڭىرى جارىق ساۋلەسىمەن لاستانباعان بۇكىل ەل كولەمىندەگى جۇلدىزدى اسپاندى باقىلايتىن ەڭ تاماشا ٴتۇيىن ەكەن. التاي استرونوميا ستانسياسىن ايماقتىق پارتكوم مەن اكىمشىلىك مەكەمەسى جوسپارعا العان ٴارى جۇڭگو عىلىم اكادەمياسىنىڭ مەملەكەتتىك استرونوميا ستانسياسىمەن ستراتەگيالىق سەلبەستىك كەلىسىمىن جاساسىپ، عىلمي زەرتتەۋ جۇرگىزىپ، عىلىم - تەحنيكالىق جاقتان قىزمەت وتەيدى. سونىمەن بىرگە، عىلىم جالپىلاستىرۋ سالاسىندا قولدانىلىپ، بۇكىل ەلدەگى، ٴتىپتى، بۇكىل دۇنيە جۇزىندەگى استرونوميا اۋەسكەرلەرىن ٴتىپتى دە تاماشا استرونوميا بايلىعىنان ورتاق يگىلىكتەندىرەدى. ادامدى ٴتىپتى دە جەلپىندىرەتىنى، ٴدال سول كۇنى تاڭ سارىدە بۇل ارادا الۋان ٴتۇستى پوليار جارقىلى كورىنىپ، جۇلدىزدى اسپانداعى جارقىراعان ساۋلە كوزدىڭ جاۋىن الدى.

وسىدان كەيىن G331 لەنياسىن بويلاپ ۇزدىكسىز العا تارتىپ، جولتى وزەن اڭعارىنا كىردىك. وزەن اڭعارى ٴتۇستى سۋرەت كاريدورىنان اۋمايدى ەكەن. تاۋ بەتكەيىن قاراعاي مەن اق قايىڭ التىن سارى جانە قىزىل تۇسكە بوياسا، جولتى وزەنى تىنىشتىققا تولى تابيعات قۇشاعىندا كوك يىرىمدەلىپ جوڭكىلە اعۋدا... قىساڭنىڭ تەرەڭ شاتقالىندا جوڭكىلگەن اساۋ اعىس الدىندا وسى سىرلى وزەننىڭ سىرىن بىلۋگە قايتالاي ٴۇڭىلدىم.

بيىل جازدا دابىرالى قويىلعان «مەنىڭ التايىم» اتتى تەلەفيلم ”سايقىنبۇلاقتى“ جالپاق جۇرتقا تانىمال ساياحات كوزەۋلى جەرىنە اينالدىردى. لي جۋاننىڭ ”قانداي ماشاقاتتى كۇندەر بولسا دا، كوڭىلدى وتكىزەيىك“ ، ”قۇلاي ٴسۇي، ٴومىر ٴسۇر، ازاپتان، ٴبارىن باستان كەشىرۋ كەرەك“ ، - دەگەن ومىرشەڭدىككە تولى ٴسوز - سويلەمنىڭ جەتەگىندە ٴبىز جول بويى دامىلداي ٴجۇرىپ كوكتوعايعا جەتتىك. بۇل ارادا ”ەكى بومبى، ٴبىر جاساندى سەرىك“ وتانشىلدىق تاربيەسى بازا كورمە سارايى نىسانىن تەكسەرىپ وتكىزىپ الۋ جانە ماڭدايشالىق اسۋ سالتى جۋىقتا وتكىزىلگەن بولاتىن، بازا كورمە سارايىنىڭ ىسكە قوسىلۋى ــ كوكتوعاي رۋحىن ۇگىتتەۋگە، تانىستىرۋعا پارمەندى قوزعاۋشى كۇش ۇستەدى.

G331 لەنياسىن بويلاپ، ”جىل قۇستارىنىڭ مەكەنى“ ـــ قاراوتكەلدى باسىپ شىڭگىل اۋداننىڭ شەكاراسىنا كىردىك. كەڭ كوسىلگەن ادىر لەزدە كوزگە ٴتۇستى، بۇل اراداعى ۇلان - بايتاق ساحارا قوڭىر كۇزدىڭ سارى بوياۋىمەن ٴتىپتى دە كورىكتەنىپ، كوركەم تۇسكە ەنىپتى. كۇزگى كورىنىس جازداعى كوركەم كورىنىستەن ەش قالىسپايدى ەكەن. سەكپىلتاي 4 - ٴنومىرلى ەكولوگيالىق جايىلىمنان ٴبىز تابيعي جايىلىمدى قورعاۋ، قالپىنا كەلتىرۋ ينجەنەرياسىنىڭ ونىمدىلىگىن كوردىك. نازاردى ”بەستە تيپكە بۇرىلىس جاساۋ، بەستە جوعارىلاتۋ“ سىندى دامۋ جولىنا شوعىرلاندىرۋ ارقىلى جايلىم مال شارۋاشىلىعىنىڭ تيبىن وزگەرتىپ دارەجەسىن جوعارىلاتۋدى جەدەل ىلگەرىلەتىپ، مال شارۋاشىلىعى مەن ساياحاتتى توعىستىرۋ، سويىس قويدى ەكونوميكالىق بۋدانداستىرۋ، سويىس سيىر باعىمشىلىعى، ٴتۇبىتتى ەشكى باعىمشىلىعى، تۇيە باعىمشىلىعى، ساۋىن سيىر باعىمشىلىعى قاتارلى 6 ٴتۇرلى ەكولوگيالىق جايىلىمنىڭ كولەمى 500 مىڭ مۋعا جەتىپتى؛ سۋ يگىلىگى قۇرىلعىسى، ٴشوپ تۇقىمىن سەبۋ، ٴورىس جاڭالاپ مال جايۋ، كوللەكتيۆ تابيعي جايىلىمدى، اق قالعان جايىلىمدى مال تۇقىمىن اسىلداندىرۋدان ۇلگى كورسەتەتىن وتباسىلارى ٴبىر تۇتاس كوتەرەگە الۋدى كۇش سالا اتقارۋ ارقىلى ”ٴبىرتۇتاس باعۋ، ٴبىرتۇتاس ىندەتتىڭ الدىن الۋ، ٴبىرتۇتاس اسىلداندىرۋ، ٴبىرتۇتاس ساۋۋ، ٴبىرتۇتاس ساتۋ“ سىندى 5 ٴبىرتۇتاس ۇلگى بويىنشا جۇمىس جۇرگىزىپ، باسقارىپ، تابيعي جايىلىمنىڭ مال سيىمدىلىعىن ٴونىمدى تومەندەتىپتى.

شاڭقان ”باقىت ايالداماسىندا“ مالشىلاردىڭ كوشى - قون بارىسىندا جۋىنۋ، اس - سۋ، جاتىن ورىن، ەلەكتردەن پايدالانۋ قاتارلى قيىن ماسەلەسىن شەشۋ ٴۇشىن، جاقىنعى جىلداردان بەرى، شىڭگىل اۋدانى ”مىڭ شاقىرىمدىق كوش جولى باقىت ايالداماسى“ قۇرىلىسىن بارىنشا جۇرگىزىپ، مال شارۋاشىلىق رايونىنداعى بۇقارانىڭ ٴوندىرىسى مەن تۇرمىسىنا قولايلىلىق جاراتتى. ”باقىت ايالداماسى“ كوشى - قون جولىنا سالىنعان، يەلەگەن جەر اۋماعى ۇلكەن بولماعانىمەن، يقۋاتى تولىق، دەمالىس ٴۇيى، مونشا، اسحانا، قوناق بولمە، تازالىق بولمەسى قاتارلى كوپ ٴتۇرلى قىزمەت وتەۋ قۇرىلعىسى بار، تەگىن پايدالانۋعا بولادى ەكەن. سونىمەن، مال شارۋاشىلىق رايونىنداعى بۇقارانىڭ ماڭايىندا ۇيىم، ٴىس بىتىرەتىن ورىن، قىزمەت وتەيتىن كادر بولۋ نىساناسى جۇزەگە اسىپ، تابىس سەزىمى، باقىت سەزىمى جانە رازىلىعى بارىنشا كۇشەيگەن.

نە ٴۇشىن ٴاربىر قالاعا بارعاندا ساياحاتشىلار مۇراجايعا كىرەدى؟ ويتكەنى، مۇراجايداعى مادەني مۇرالاردا ادامزاتتىڭ 10 مىڭ جىلدىق وركەنيەتى ساقتالعان. ايماقتاعى 6 اۋدان، ٴبىر قالانى ارالاعاندا شىڭگىل اۋدانىنىڭ مادەنيەت استارى ٴتىپتى دە تەرەڭ قاتپاردا جاتقانىن سەزىندىم.

10 - ايدىڭ 12 - كۇنى تاڭەرتەڭ شىڭگىل اۋداندىق مۇراجايعا كەلدىك. مۇراجاي عيماراتى قازاقتىڭ كەستەلى تاقياسىنا ۇقساتىپ جوبالانعان. 1 ـ قاباتى گۋمانيتارلىق تاريح زالى، جاراتىلىستىق ەكولوگيا زالى، سالت - سانا زالى، 2 ـ قاباتى مەتوريت تاس عىلىم جالپىلاستىرۋ سارايى، سارايدا جيىنى 670 تەن استام مادەني مۇرا بار بولىپ، مەملەكەت دارەجەلى مادەني مۇرا 80 نەن اسادى ەكەن. مۇراجاي جەرگىلىكتى ورىننىڭ مول گۋمانيتارلىق تاريحىن تياناق ەتىپ، كوپ ۇلت شوعىرلى قونىستانۋدى، ۇلتتار ىنتىماعىن وزەك ەتىپ، شىڭگىل اۋدانىنىڭ تاريحي استارى مەن دامۋ بارىسىن جان - جاقتىلى، جۇيەلى ايگىلەگەن.

G331، G680 لەنياسى شىڭگىل لاڭشان حالىقارالىق قار شاڭعى الاڭىندا ٴتۇيىلىسىپ، بۇل التايداعى ”مىڭ شاقىرىمدىق ساياحات كاريدورىنىڭ “ ”شىعىس قاقپاسى“، قار شاڭعى الاڭى شىڭگىل لاڭشان كورىنىس رايونىنا ورنالاسقان. مۇندا، باتىس سولتۇستىك رايونداعى ەڭ ۇلكەن قاسقىر باقشاسى بار، تاعى دالالىق اۆتوكولىك جارىس جولى، ولشەمدى بايگە الاڭى، ۇيشە اۆتوكولىكپەن تۇزدە تۇنەۋ لاگەرى، وتكەل تاۋار ساۋدا ورتالىعى قاتارلىلار بار. شاڭعىشىلاردىڭ قار شاڭعى تەبۋ، جەكە اۆتوكولىكپەن ٴجۇرۋ، زات ساتىپ الۋ، ساياحاتتاۋ سياقتى الۋان ٴتۇرلى قاجەتىن قاناعاتتاندىرعان. 2022 ـ جىلدان بەرى، قار شاڭعى الاڭى اۋدان قالاشىعىنداعى 4 جۇلدىز دارەجەلى ەكى قوناق ساراي مەن ماڭىنداعى 20 حالىقتىق تۇسەلحانا قۇرىلىسىن جەبەپ، 300 ميلليون يۋانعا جۋىق قارجى قوسۋدى باۋراعان؛ قار شاڭعى الاڭىنىڭ جوبا قۇرىلىسى ماڭىنداعى 10 مىڭ مۋ جەردىڭ قۇنىن جوعارىلاتىپ، بولاشاقتا وسى قار شاڭعى الاڭىنىڭ ماڭىنان 6 قار شاڭعى شاعىن قالاشىعىن، 6 ەرەكشە قىستاقتى، 6 ەرەكشە نىساندى سالىپ، تۇتاس اۋدانداعى ٴار ۇلت بۇقاراسىنىڭ جۇمىسقا ورنالاسىپ، كىرىسىن ارتتىرۋىن پارمەندى جەبەۋدى جوسپارلاعان.

تايكەشكەن وتكەلىندەگى شەكارا تۇرعىندارىنىڭ ٴوزارا بازارشىلاۋ 2 - دارەجەلى بازارىندا قايشالىسقان ادامداردى كورگەندە اسەرلەنبەي تۇرا المايسىز. 2017 - جىلدان باستاپ مەملەكەت دارەجەلى كەدەي اۋدان قاتارىنان شىعارىلعاننان بەرى، شىڭگىل اۋدانى وتكەل ەكونوميكاسىنا سۇيەنىپ، ”جىبەك جولى ەكونوميكالىق بەلدەۋى“، ”جۇڭگو ــ موڭعۇليا ــ رەسەي ەكونوميكالىق داليزى“ سىندى دامۋ ورايىن مىقتى يگەرىپ، وتكەلدىڭ شەكارا وڭىرلىك ورىن ابزالدىلىعىن تولىق ساۋلەلەندىرىپ، تايكەشكەن وتكەلىندە بىرتىندەپ ەنەرگيا بايلىعىن يمپورت ەتۋ، مانەرلەۋ بازاسىن، ەت ونىمدەرىن يمپورت ەتۋ، مانەرلەۋ بازاسىن، ەلەكتر ەكسپورت ەتۋ بازاسىن، شەكارا اتتاعان ساياحاتتان ۇلگى كورسەتۋ رايونىن، ”جۇڭگو ــ موڭعۇليا ــ رەسەي ەكونوميكالىق داليزىنىڭ باتىس ارناسىنىڭ“ ماڭىزدى قاقپاسىن كۇش سالا قۇرىپ، شوعىرلى ەنەرگيا بايلىعى ارناسى، ساۋدا - ساتتىق ساياحاتى، حالىقارالىق زات اينالىمى ٴبىرتۇلعالانعان جالپىلىق سيپاتتى وتكەلدى قالىپتاستىردى.

ٴبىز 2 كۇن ۋاقىت جۇمساپ، التاي قالاسىنان شىعىسقا قاراي جول تارتىپ، G331 لەنياسىنىڭ التاي ايماعىنداعى شىعىستان باستالعان جەرىنە جەتتىك. جول بويى كوركەم كورىنىستى تاماشالاۋمەن بىرگە، ساياحات كاسىبىنىڭ ايماق ەكونوميكاسىنىڭ دامۋىن جەبەيتىن ماڭىزدى قوزعاۋشى كۇش ەكەندىگىن، ”ٴبىر كاسىپ گۇلدەنسە، ٴجۇز كاسىپ وركەندەيتىن“ ەرەكشە رولىنا يە ەكەندىگىن دە شىنايى سەزىندىك.

باس شۋجي شي جينپيڭنىڭ جۇڭگو حالىق ساياسي ٴماسليحات كەڭەسى قۇرىلعاندىعىنىڭ 75 جىلدىعىن قۇتتىقتاۋ جينالىسىندا مىنانى باسا دارىپتەدى: ”مۇشەلەردىڭ جاۋاپكەرشىلىك ارقالاۋىن كۇشەيتۋگە تاباندى بولۋ، رەفورما جاساۋ، جاڭالىق اشۋ رۋحى ارقىلى مىندەت وتەۋ قابىلەتى قۇرىلىسىن ىلگەرىلەتۋگە تاباندى بولۋ كەرەك“. بۇل جاڭا داۋىردەگى ساياسي كەڭەس مۇشەلەرىنىڭ جۇڭگو ۇلگىسىندەگى وسىزامانداندىرۋ قۇرىلىسىندا مىندەت اتقارىپ، جاۋاپكەرشىلىكتى ادا ەتۋىنە، جاۋاپكەرشىلىك ارقالاپ، ىسكەرلىك كورسەتۋىنە ٴتۇبىرلى بويسۇنۋ ولشەمىن ازىرلەپ، العا باسۋ بەتالىسىن كورسەتىپ بەردى. ٴبىز ساياسي جاۋاپكەرشىلىكتى ەستە بەرىك ساقتاپ، ارناۋلى كەڭەس قۇرىلىمىنىڭ رولىن مۇقيات ساۋلەلەندىرىپ، حالىق ساياسي كەڭەسىنىڭ قىزمەت ٴتۇزىمى مەحانيزمىن بىرتىندەپ كەمەلدەندىرىپ، مىندەت اتقارۋ ”ونەرىن“ كۇشەيتىپ، ”جوعارى ورەلى“ ۇسىنىس ـ جوبانى قويۋ ارقىلى جوعارى ساپالى دامۋعا دەم بەرەمىز. قوعام جاعدايىن، حالىق رايىن بەلسەنە اڭىس ەتىپ، ”شاعىن ىستەردى“ ورتاعا قويۋ ارقىلى ۇكىمەت ىسىنە كەڭەس بەرۋدەگى ”كەلەلى ىستەردى“ جازامىز. 

قاناس كورىنىس رايونىنىڭ اسەم كەلبەتى.        ماتەريال سۋرەت