قوي ٴجۇنى شەبەر قولمەن كيىز بولعان

جاڭ جىن (كۇنەس)

الدىڭعى جولى دوسىممەن بىرگە تاۋعا بارىپ، كيىز ۇيگە ات باسىن بۇرعالى بەرى، قوي جۇنىنەن باسىلعان كيىزگە ىقىلاسىم اۋا بەردى.ٴار جولى اۋىل - قىستاقتارعا بارعاندا، ەگىنشى - مالشىلاردىڭ ۇيىنەن جەرگە توسەلگەن نەمەسە ٴۇي قابىرعاسىنا ىلىنگەن قوي جۇنىنەن باسىلعان كيىزدى كورەمىز. كەيبىر كيىز سارعايىپ، توزعانىمەن بار جىلۋىن ارناپ تۇرعانداي.

مەن وسىنداي كيىزدەردى كورۋدى ۇناتامىن، مۇندا ورتا ٴوس سىزىعىنىڭ ەكى جاعىنا سيممەتريالى ورنالاسقان ايشىقتى بەدەردى، قاراپايىم سىزىقتارمەن سىزىلعان مول ورنەكتەردى، كوزدىڭ جاۋىن الاتىن كوركەم تۇستەردى، ولاردىڭ بەتىنە جاسىرىنعان جىڭىشكە قىلشىقتاردى، سونداي - اق كۇن نۇرىنا شومعان اقبوز ۇيدە كيىز توسەنىپ توردە وتىرعان قاراپايىم جانداردى كورەسىز.

بىرنەشە كۇننىڭ الدىندا جولىم بولىپ، گۇليدىڭ ۇيىندە كيىز باسۋ بارىسىن ٴوز كوزىممەن كورىپ، باسى - قاسىندا بولدىم، كەرەمەت ەكەن.

ٴبىز كۇنگە جايىپ قويعان قوي ٴجۇنىن اۋلاداعى بامبۇك توسەك ۇستىنە ۇيدىك تە،ٴبىر ٴبولىمىن جەرگە جايىلعان كەزدەمە ۇستىنە جايدىق. كيىز باساتىننان حابارلى بولعان كورشىلەر تۇس - تۇستان كومەككە كەلدى، بالالاردا ٴماز - مايرام. بىرنەشە ادام قورالانا وتىرىپ، جابىسىپ، ۇيلىعىپ قالعان قوي ٴجۇنىن ساباي باستادى. ساباۋدىڭ كوبى كىلەڭ جىڭعىل، ىرعاي بولىپ كەلەدى ەكەن. قىزىقتىسى، ساباۋ ۇستاعان كوپشىلىك ۋادەلەسكەندەي ۇقساس ريتىممەن ساباي باستايدى. قۇلاق تۇرەر بولساڭىز، ساباۋدى كوتەرگەندەگى زۋىلداعان ٴۇنى وتكىر قانجاردىڭ قىنابىنان سۋىرىلعانىنداي بولىپ ەستىلسە؛ تومەن قاراي تۇسكەندەگى ٴۇنى بارابان ۇنىندەي ىرعاعى جيىلەپ، دامىل تاپپايدى؛ شات كۇلكى، بالالاردىڭ قۋانىشتى ايقايى، مالدىڭ ماڭىراعانى، قۇستاردىڭ سايراعانىنا قوسىلىپ باي مازمۇندى سيمفونياداي ەڭبەك دۋمانىنىڭ كوركىن اسىرا تۇسەدى. قوي ٴجۇنىن قانشالىق قوبىراعانعا دەيىن ساباۋعا كەلسەك، كوپ جىلدىق تاجىريبەگە سۇيەنگەن ولاردىڭ كوڭىلدەرىندە سان بار سياقتى.

ٴسوز ارەدىگىندە گۇلي ورنىنان تۇرىپ، اۋلاداعى اس ۇيگە بەتتەدى. قايتا شىققاندا قولىنا بۋى بۇرقىراعان قايناق سۋ تولى شاۋگىمدى كوتەرە شىقتى. ىلە - شالا ىشكى ۇيگە باس سۇعىپ، سىبىرتكىنى دە الا كەلدى. سىبىرتكىنىڭ سابى ۇزىن بامبۇك بۇتاعىنان سەپتەلسە، باسى كاۋلەن ماساعى، سارباس ٴشوپ سياقتىلاردان قولدان جاسالعان، وتە تازا كورىنەتىندىكتەن، لاس جەردى سىپىرۋعا قيمايسىڭ. ونىڭ سىبىرتكىگە ٴبىر جاعىنان، قايناعان سۋ قۇيىپ، ەندى ٴبىر جاعىنان، ەكى بەتىن كەزەكپەن اۋدارعاندا، سۋ مارجاندارى كاۋلەن ماساعىنىڭ ٴاربىر ساڭلاۋىنا ٴسىڭىپ جاتقانىن كورەسىز. ىلە - شالا ول دىمقىل سىبىرتكىمەن قوبىراعان قوي ٴجۇنىن اقىرىن قاعادى. قايناق سۋ قوي ٴجۇنىنىڭ قۇرامىنداعى مۇيىزگەك زاتتى وڭاي ەرىتەتىندىكتەن قاس - قاعىمدا تىعىز، بەرىك  بولىپ جابىستىرادى. مىناۋ جاعداي ەسىمە ميڭتايزۋ جۋيۋانجاڭنىڭ اڭ اۋلاعان كەزدە نەمەرەلەرىنە بوساعالىق رەتىندە ايتقان «جال - قۇيرىعى سۇزىلگەن جىلقىدايىن»، دەگەننىڭ ٴبىر سىڭارى «قوي ٴجۇنى شەبەر قولدان كيىز بولعان» سىندى حالىق اڭىزدارىن ەرىكسىز تۇسىردى. بۇدان ەرتەدەگى ادامداردىڭ قوي جۇنىنە سۋ سەۋىپ كيىز باسقانىن، كيىز باسۋ ونەرىنىڭ توركىنى سوناۋ ارى دا جاتقانىن بايقايمىز.

ادەتتە مالشىلار ۇيىنە ىستەتەتىن كيىز باسۋ ٴۇشىن قوي ٴجۇنىن قىرقۋ، كۇنگە جايۋ، ساباپ قوبىراتۋ، سۋ شاشىپ قارپۋ، وراپ بايلاۋ جانە بىلەكتەۋ سياقتى باسقىشتاردى باستان كەشىرۋى كەرەك - تى. گۇلي ماعان سوڭعى بىرنەشە بۋىننىڭ وتە ماڭىزدى ەكەنىن، سونداي - اق دەنە قۋاتىن دا ەڭ سارىپ ەتەتىنىن ەسكەرتتى.

كيىز باسۋ دەگەنىمىز تارتىلعان قوي ٴجۇنىن شيمەن وراپ، ونان سوڭ بىرنەشە جەرىنەن مىقتى جۋان جىپپەن بايلاپ، جۇمىر تۇتىك فورماسىندا دوڭگەلەكتەپ ورايدى، كەيبىرەۋىنىڭ سىرتقى فوراماسى جۇقا بامبۇك پەردەمەن قىزىل بالدىر ساباعىن وراپ جاسايتىن تاعامدارعا دا ۇقساپ كەتەدى.ٴبىز بىرنەشەۋىمىز تىزەرلەپ وتىرىپ، كيىز بىلەكتەي باستادىق. وسى ارالىقتا ورالعان ٴشيدى قايتا - قايتا شەشىپ، جايىپ، ۇستىنە ىستىق سۋ سەۋىپ، ونان سوڭ شيىرشىقتاپ وراپ، مۇنى كوپ رەت قايتالاپ، كيىزدى دە پىشىندەپ ۇلگىردىك. گۇليدىڭ ورالعان كيىزدىڭ ەكى باسىنا اۋىق - اۋىق ىستىق سۋ شاشىپ تۇرعانىن بايقادىم. ىشتەي قاتتى اسەرلەندىم، بۇل شىنىندا تۇلا بويى تۇنعان بىلىمگە تولى ٴبىر ونەر ەدى.

مەن ورتادا تىزەرلەپ وتىرىپ، ٴبىر مەزەت كيىزدى بىلەكتەگەننەن كەيىن، الدىمەن وڭ - سول شىنتاعىم، ىلە - شالا بىلەگىم، يىعىم جانە مويىن ومىرتقام، ونان سوڭ تىزەمنىڭ اشىپ - سىزداعانىن سەزىندىم. اسىرەسە، مەن ورنىمنان تۇرىپ كەرىلىپ - سوزىلعانىمدا بۋىندارىم سىرتىلداپ، تۇلا بويىمنىڭ  اشىپ قۇرىسقانىن بىردەن اڭعاردىم. بەت، قولتىق جانە ارقامىز تەرمەن مالشىندى. گۇلي كۇلىپ تۇرىپ مەنەن ٴسۇتتى شاي ٴىشىپ، شيىرتپاق جەيسىڭ بە دەپ سۇراعاندا مەن باس شايقادىم، ول باسىن ەڭكەيتىپ الىپ كيىز باسۋعا كىرىسىپ كەتتى.

گۇلي جۇمىس ىستەي ٴجۇرىپ: ”قازىر تۇرمىسىمىز جاقساردى، باققان قويىمىزدا كوبەيدى. ەرلەر بابىن تاۋىپ قوي باقسا، ال ايەلدەر قىرقىلعان ٴجۇندى جۋىپ - شايىپ، كيىز باسادى - دەدى جاي انشەيىن. وسىناۋ ساتتە مىناۋ تاۋ - دالا قويناۋىندا، جازيرالى جايلاۋدا، جۇپىنى باسپانا مەن مال قورا ماڭايىنداعى قاراپايىم عانا باقىتىنا قاناعات ەتىپ، شات - شادىمان اڭعال - ساڭعال تىرلىك كەشىپ جاتقان شوپان تىرلىگىن كورگەندەي بولدىم. گۇلي ماعان قازىر اقشا تابۋ جولىنىڭ كەڭەيىپ، تەك سيىر، قوي ساتۋمەن عانا شەكتەلىپ قالماي، وزدەرى جاساعان قوي ٴجۇنى ونىمدەرىنىڭ دە بازاردا باعىن جاندىرىپ، ٴارجىلى قوي جۇنىنەن كيىز باسىپ ساتاتىندىقتارىن اڭگىمەلەدى.

كۇن ەڭكەيىپ بارادى، كۇزگى سارالا جاپىراقتىڭ سىبدىرى ەستىلەدى. ماڭايىمىزدا جايىلىپ جۇرگەن ەكى قوزى بىرىنە ٴبىرى ىلەسەدى، ٴبىرىن - ٴبىرى يىسكەيدى، تاڭدانا قاراسادى. كۇننىڭ كەشكى شاپاعىنا شومىلعان بار اتىراپ جانعا جايلى، مامىراجاي كۇيدە. گۇليگە قاراساڭىز، بەت الپەتىنەن تارتىپ قولىنىڭ سىرتىنا دەيىن، ٴتىپتى، قولىنا ۇستاعان كيىزىنە دەيىن التىن نۇردىڭ ارايىنا شومىلعان جايما - شۋاق كورىنەدى.

كۇنەس وزەنى اڭعارىندا تىرشىلىك ەتكەن مالشىلار جونىنەن العاندا، قوي جانە قوي جۇنىنەن باسىلعان كيىز ولاردىڭ تۇرمىسىنان مۇلدە بولىنبەيدى. ٴارجىلى كوكتەمدە قىس بويى قوراعا قامالعان قويلاردى كوكتەمگى كوشى - قونمەن كوككە شىعارىپ، تويىندىرسا؛ ال جاز جايلاۋدا سالقىن اۋادا ٴشوپتىڭ سونىسىن قۋالاي جايادى؛ ال كۇزگى جيىن - تەرىننىڭ الدى - ارتىندا قوي تابىنىن شۇباتىپ وزەن، سۋاتتارعا توعىتىپ، شاڭ - توزاڭنان ارىلتسا؛ ال قىس كىرۋدەن بۇرىن قوي جۇنىنەن كيىز باسىپ، ۇيگە توسەپ، جىلۋلىق باعىشتايدى. قوي ٴجۇنى كيىز بولىپ باسىلىپ، بالالاردىڭ قولىنداعى ويىنشىعىنا، ەرلەردىڭ اياق كيىمىنە، ايەلدەردىڭ اشەكەي بۇيىمدارىنا، قارتتاردىڭ جىلى كيىمىنە اينالۋدا... مىنە، وسىنداي ەڭ شىنايى، ەڭ قاراپايىم تۇرمىس نەشە ۇرپاق ادامداردىڭ جۇرەك تۇكپىرىنە ەستەن كەتپەستەي بولىپ ورناعان - دى. 

بىرنەشە كۇننەن كەيىن، گۇليدىڭ تۋىسى قىز ۇزاتۋ تويىن وتكىزدى. ادامدار الۋان گۇلدەرمەن ايشىقتالعان تەكەمەتتى تازا جەرگە توسەپ، اۋلاعا كاۋاپ سورەسىن، پالاۋ باسىپ، ەت اساتىن تاي قازاندى ورنالاستىردى، توناردان پىسىپ شىققان ىستىق ناننىڭ حوش ٴيىسى مۇرىن جارادى. پالاۋ، كاۋاپ، ىستىق ناننىڭ بۋى بۇرقىرايدى، بۇلدىرگەن قويمالجىڭى، ىرىمشىك، باۋىرساق، باقاليلارمەن تولىسقان گۇلدى كيىز ورتاسىنا جايىلعان داستارقان باسىندا تويعا كەلگەن تۋىس ـ تۋعان، دوس - جاراندارى اس تاعامنان ٴدام تاتىپ، جاس جۇبايلارعا باقىت تىلەپ، ارقا - جارقا بولۋدا. تاماقتانىپ بولعاننان كەيىن كەيبىرەۋى كۇمبىرلەتىپ كۇي شەرتسە، ەندى بىرەۋلەرى مىڭ بۇرالا قاراجورعا بيىنە باستى، كۇزگى كۇننىڭ نۇرىنا شومعان گۇلدى كيىزدىڭ رەڭىمەن ورنەگى ەرەكشە كوز تارتادى.

كيىز مالشىلار تۇرمىسىمەن بىتە قايناسىپ، بىرگە جاساسىپ كەلەدى.

اۋدارعان: جارقىن ٴنۇرابىلدا ۇلى