لي شياۋيىن

الىستاعى زاتتار ادامعا انىق كورىنبەيدى، كەيدە انىق كورىنبەگەنىمەن جاتساڭ - تۇرساڭ كوكەيىڭنەن كەتپەيدى، كوركەم كورىنىس، الدە ادام بولسىن سولاي. بۇل جولى ەلەسى ەسىمنەن كەتپەي قويعان كوركەم كورىنىس − نارات، ول ىلە اڭعارىنىڭ شىعىس باسىنا جايعاسقان، ارالىعى كۇنەس اۋدانى قالاشىعىنان 70 كيلومەتر، مەن تۇرعان قۇلجا قالاسىنان 300 كيلومەتر كەلەدى. جاعىراپيالىق ورنى جونىنەن العاندا، وتە الىس دەۋگە بولادى، ادامنىڭ سەزىمدىك ەستەمەسى جونىنەن العاندا، نارات ارمانداعى جەر. الدىڭعى جولى وعان قاي كەزدە باردىم؟ قىستى كۇنى سياقتى ەدى، ونان كەيىن بارعانىمشى؟ تاعى دا قىس بولاتىن، ارالىقتا اتتاي جەلىپ 10 جىل وتە شىعىپتى. ايتەۋ ناراتتىڭ ىزعارلى جەلى، اپپاق قارى، قاردى ۇيتقي ۇشىرىپ، جىڭعىل اراسىنان ازىناعان بورانى عانا ەسىمدە قالىپتى. تۋ سىرتىمىزداعى قارلى تاۋ مەن باۋرايىنداعى مۇزدىقتىڭ ايشىقتاۋىندا جىڭعىلدىڭ ٴتۇسى تىپتەن لاۋلاعان جالىنداي قۇلپىرىپ، ناراتتىڭ قىسقى دالاسىن وتقا وراپ جاتقانداي سەزىلەدى. 

 بۇل دا مەنىڭ نارات جونىندەگى ەڭ العاشقى، ەڭ ايقىن اسەرىم - دى. 

  كوركەمدىكتى ادامدار وڭايشىلىققا ۇمىتا المايدى. سۇلۋلىق ادامدى تەبىرەنىسكە بولەيدى. سودان ون جىلدان كەيىن كوكتەمدە، شينجياڭنىڭ ٴىشى - سىرتىنان كەلگەن كوپتەگەن جازۋشى دوستارمەن بىرگە ىلە وبلىستىق ادەبيەت - كوركەمونەرشىلەر بىرلەستىگى، نارات كورىنىس رايونىن باسقارۋ كوميتەتى ۇيىمداستىرىپ وتكىزگەن”2024 ناراتتا كوكتەم . تيانشيان جىر مۇشايراسى“ كەزىندە، وي - سانامدى شىرماپ العانى تاعى دا سول لاۋلاپ ورتتەي جالىنداعان قىزىل ٴتۇس بولدى. ۇنەمى قىزىل ٴتۇس مەنىڭ تابيعاتىما دا، قىستىڭ مىنەزىنە دە ساي كەلمەيتىندەي سەزىلەتىن - دى، قىس ٴارقانداي ٴوڭىر، ٴارقانداي كەڭىستىك جونىنەن العاندا بورانى ازىناعان، ۇشى - قيىرسىز ەن دالا سياقتاناتىن. سوندىقتان، جىڭعىلعا دەگەن ساعىنىش، قيماستىق، تەك بەلگىلى دارەجەدەن العاندا قورشاعان ورتانىڭ ادامعا بەرگەن اسەرى عانا، كومەسكى تانىم - تۇيسىك بويىنشا، مەن ٴسىرا قاقاعان سۋىقتى جەك كورىپ، جالعىزدىقتان جالىعىپ، الەم - جالەم دۇنيەنى اڭسايتىن ادام سياقتىمىن! ساياحات اۆتوكولىگىنىڭ ارتقى قاتارىنداعى ورىندىقتا وتىرىپ، ەپتەپ وسىلايشا ويعا باتامىن. 

  الايدا تاريح ماعان − ومىردە مەن سياقتى ادامداردىڭ كوپ ەكەنىن، مۇنىڭ نارات دەگەن وسى جەر اتىنىڭ كەلىپ شىعۋى بارىسىندا بەينەلەنەتىنىن ايتىپ تۇرعانداي: اڭىزداردا ايتىلۋىنشا شىڭعىسحان موڭعۇلدىڭ قالىڭ قولىن باستاپ باتىسقا جورىق جاساعاندا، وسىنىڭ ىشىندەگى ٴبىر قوسىن تۇرپاننان تيانشان تاۋىن بويلاي ىلگە جول الادى. بۇل ٴدال كوكتەم كەزى بولسا كەرەك، قالىڭ قار باسىپ جاتقان تاۋ اراسى، اشتىق پەن اياز تىعىرىققا تىرەگەن بۇل قوسىن تاۋدان اسقاندا، كوز الدىلارىندا گۇل جايناعان جاپ - جاسىل ساحارا كوسىلىپ جاتادى، وسى كەزدە اسپان شايداي اشىلىپ، كەرەمەت كوركەم كورىنىس مەنمۇندالايدى. ادامدار ەرىكسىزدەن:”نارات، نارات“ دەپ ايعايلاپ كەتەدى. نارات كەيدە 纳喇特 دەپ تە جازىلادى، ” باتىس ٴوڭىر شەجىرەسىندە: ”موڭعۇل تىلىندە كۇن الدىمەن كورىنەتىن جەر“ دەگەن ماعىنادا دەپ جازىلعان. بۇدان مەيلى ساربازدىڭ ايعايلاعانى بولسىن، الدە كوپشىلىكتىڭ كوڭىل كۇيىن تەجەي الماي داۋرىعا جونەلگەنى بولسىن، ايتەۋىر ادامداردىڭ ىشكى جان دۇنيەسىنەن شىققان ناعىز سەزىم ەكەنى انىق. مۇنداي شىنايى كوڭىل كۇي سوناۋ ىقىلىمنان بۇگىنگە دەيىن، كۇن نۇرى، ساۋلە، كوكتەم جونىندەگى اڭساردىڭ ادامزات گەنىنىڭ تەرەڭىندە جاتقانىن ايتىپ تۇرعانداي. 

مازاسىزدانىپ، ٴبىر ٴتۇرلى ابىرجي باستادىم،  تەرەزەنىڭ سىرتىنا كوز جىبەرگەن ەدىم، اينالامنىڭ ٴبارى ۇزاقتان - ۇزاققا سوزىلعان قارلى تاۋ. بۇل كەز ٴدال ٴساۋىر ايى، ىلەنىڭ العاشقى كوكتەم مەزگىلى، دەگەنمەن ناراتتا وزەن سۋى ٴالى دە تاستاي سۋىق، ورمان اۋەلگىسىندەي بۇلىڭعىر، جەر اۋەلگىسىندەي اق كورپەسىن جامىلعان. قاردى قولىممەن اشىپ كورگەن ەم، شوق - شوق گۇلدەردى كوردىم، اپپاق گۇل جاپىراقشالارى كوكتەمنىڭ شىڭىلتىر جەلەمىگىمەن انتەك دىرىلدەيدى، نازىك تە قايسار. ياپىراۋ! قار - مۇز الەمىندە وسىنشاما ادەمى دە نازىك گۇلدەردىڭ اشىلاتىنىنا كىم سەنەر... بىرگە جۇرگەندەر مۇنىڭ قازجۋا ەكەنىن، جابايى لالاگۇل دەپ تە اتالاتىنىن ايتىپ جاتىر. مىنە بۇل نارات ساحاراسىندا ەرتە كوكتەمدە اشىلاتىن گۇل ٴارى مەن كورگەن ەڭ كىرشىكسىز گۇل ەدى. 

  قازجۋانىڭ كورىنۋى بىزگە كوكتەمنىڭ تاياپ قالعانىن اڭعارتقانداي. وسىنداي ٴۇمىت ىشىندە مەندە ٴبىر ٴتۇرلى تاماشا كوڭىل - كۇي پايدا بولدى. شىنىمەن سولاي شىعار، قازجۋا كىشكەنە بولعانىمەن، ٴبىر ٴتۇرلى بولجال مەن يشاراتتى اڭعارتىپ تۇرعانداي، كىرشىكسىز دە نازىك گۇل جاپىراقشالارىنان مەن كوكتەمگى ساحارانى، جايقالعان جاسىل شوپتەردى، جايناعان گۇلدەردى كورگەندەي بولامىن، ٴومىر جونىندەگى بارلىق ارمان - تىلەكتەرىم دە وسى كەزدە بۇرشىك جارىپ، كوڭىلىڭ بىردەمدە - اق كەڭىپ، جايناپ سالا بەرگەندەي بولدى. وسى كەزدە مەنىڭ ەسىمە ولجاسىز ورالما دەگەن ٴبىر ٴسوز تۇسە كەتتى. 

ايتقانداي - اق، اۆتوكولىك ناراتتاعى جابايى لالاگۇل وسكەن جەردەن، اتاپ ايتقاندا تيانمۋتايدان باياۋ ٴتۇسىپ كەلەدى، تەك ٴبىر ٴمۇيىس اينالعاندا عانا تەرەزە سىرتىنداعى كوز جەتكىسىز اپپاق قارلى دالا جاپ - جاسىل دۇنيەگە اۋىسىپ بارادى. جول بويى تاۋ بەتكەيلەرى ٴبىر - بىرىنە ۇلاسىپ، جول باياۋ سىرعىپ بارا جاتقانداي، تاعى دا ٴشوپ بىتكەن كوگىلدىر تارتىپ، جاسىل كيىم كيىپ تاۋ اڭعارىندا جاتقان قاس سۇلۋ سياقتانىپ، بار الەم ايەل زاتىنا ٴتان سۇلۋلىقپەن سۋعارىلعانداي سەزىلەدى. ال زڭعار كوگىندەگى بۇركىتتىڭ قاراسى دا كورىنبەيدى،  قوزىلاردىڭ ەمىس - ەمىس ماڭىراعان داۋىسى كەلەدى، ولاردىڭ اعاراڭداعان سۇلباسى كوشكەن بۇلتتاي كورىنسە، كەيدە بەينە شاشىلىپ قالعان اق جاھۇتتاي جارقىرايدى. سونىمەن بىرگە، الىپ جەر نۇر شاشىپ تۇرعانداي، بارلىق نۇر قايتاراتىن نارسەلەردىڭ  ٴبارى جارقىراپ تۇر، اۋەلى نارات ورمان باقشاسىنداعى ”اناۋ كىتاپحانانىڭ“ ستولىندا اۋىس - كۇيىس جاساپ كوسىىلە اڭگىمەلەسىپ وتىرعان جازۋشى دوستاردىڭ ماڭدايلارى دا جارقىراپ كورىنەدى. مەن الىس وتىرسام دا اڭگىمەنىڭ ناقتى مازمۇنىن انىق ەستىپ وتىرمىن، اۋەلى ولاردىڭ جۇزدەرىندەگى نۇردى، جايدارىلىقتى، سابىرلىقتى، پاراساتتىلىقتى دا انىق كورىپ وتىرمىن، بۇل ۇزاق جىلداردان بەرى ولەڭمەن ورنەكتەلگەن پاراسات شۇعىلاسى ەدى. مۇندا، ناراتتىڭ كوركەم تابيعي كورىنىسى، ۇزاق تاريحي مادەنيەتى، سونىمەن بىرگە قويۋ ۇلتتىق سالت - ساناسى ولاردىڭ ٴومىر جونىندە ٴتىپتى دە كەڭ تولعانۋىنا مۇمكىندىك بەرگەندەي، نارات ۇلى تابيعاتتىڭ ولاردىڭ جان دۇنيەسىنە تۇسىرگەن كۇن ساۋلەسى عوي. 

نە ەكەنىن قايدام، جازۋشى دوستارمەن جولىققانداعى سول كۇندەردەگى ناراتتا كورگەن قارلى تاۋ شىرشالارى ەسىمە ورالا كەتتى. قارلى تاۋ شىرشاسى − ىلە اڭعارىنا كەڭ تارالعان اعاش ٴتۇرى، ادەتتە 30 - 40 مەتر، كەيبىرەۋى 50 - 60 مەتردەي زاۋلىم كەلەدى. تاۋ باسىنان تومەنگە كوز جىبەرسەڭ، ٴاربىر قارلى تاۋ شىرشاسى سونشالىق بىيك تە ٴتىپ - تىك وسەدى، قارلى تاۋ شىرشاسى بەلگىلى رۋحاني بەتالىسقا يە ادامداردىڭ جان دۇنيەسىنە ۋاكىلدىك ەتەتىن سياقتى. ال جازۋشىلار دا ادامدار اراسىنداعى قارلى تاۋ شىرشاسى ەمەس پە، ولار دا جان الەمىندەگى داڭعازالىقتان قۇتىلىپ، شىنايى كوڭىل كۇيلەرىن ايگىلەگىسى كەلەدى. ولاردى كورىپ، ٴوزىمنىڭ تۇككە تۇرمايتىنىمدى ٴارى قاتتى تاڭ قالعانىمدى سەزىندىم، ٴاسىلى ٴومىردىڭ كەز كەلگەن جەرىندە”ٴبىر تاۋدان ٴبىر تاۋ بيىك بولاتىن“ جاعدايلار ٴومىر سۇرەدى ەكەن عوي!  

  ٴۇيسىن بايىرعى ەسكەرتكىشىن كورىپ، ”نيۋلان تاعامجايىنان“ ىستىق شاي ىشكەننەن كەيىنگى ٴبىزدىڭ ەڭ سوڭعى بەكەتىمىز − اڭىزعا اينالعان نارات ورىك گۇلى اڭعارى بولدى. ورىك گۇلى اڭعارى كۇنەس اۋدانىنىڭ تۇرگەن اۋىلىندا، بۇل ٴبىر تاۋلى ٴوڭىر وزەن اڭعارىنداعى قىس ماۋسىمىندىق كەرى تەمپەراتۋرالى كليماتتان پايدا بولعان العاشقى جابايى ورمان بولىپ، 30 مىڭ مۋدان استام كەلەتىن − شينجياڭداعى جابايى ورىك ورمانى ٴبىرشاما شوعىرلانعان وڭىرلەردىڭ ٴبىرى. 

العاشقى كوكتەمدە نارات اڭعارىندا تۇرىپ ورىك گۇلىن تاماشالاساڭىز، الىستا اپپاق قار، جانىڭدا حوش ٴيىسى اڭقىعان ورىك گۇلى، كۇن نۇرى تۇسكەن ورىك گۇلىنىڭ گۇل جاپىراقشالارى اق كۇلگىن، ادەمى دە سۇيكىمدى كورىنەدى، ”جاسىل تالدار تەربەلەدى، تاڭعى بوزامىق ساۋلەمەن، قىزىل ورىك بۇتاعىنان كوكتەم لەبى ساۋلاعان“ دەگەن ولەڭ جولدارى بەكەر ايتىلماعان - دى. توبەدە القاراكوك اسپان، تومەندە بۋسانعان دالا. مىنە بۇل العاشقى كوكتەمدەگى نارات ەدى، بۇرشىكتەي باستاعان اعاشتاردىڭ بەينەسى كوكتەم كەلدى دەپ جار سالىپ تۇرعانداي.  

تاۋدى كەنەرەلەي باياۋ زاۋلاپ كەلەمىز، كەنەت بالامنىڭ سابي شاعى ەسىمە ورالا كەتتى، وسىندا الىپ كەلگەن بولاتىنمىن. بالام تاۋعا شىقپاقشى بولعاندا ابايسىزدا قۇلاپ كەتىپ ساي تابانىنان ٴبىراق شىققان، سودان كەيىن ول قۇشاعىما تىعىلىپ اعىل - تەگىل جىلادى، كىشكەنتاي بالعىن دەنەسى ٴدىر - ٴدىر ەتەدى، ال بۇل كۇندەرى قايسار دا سابىرلى جىگىت بولىپ ەرجەتكەن. ول قاسىمداعى ساپارلاسىم ”جۇپار ٴشوپ“ جۋرنالىنىڭ ورىنباسار باس رەداكتورى دىڭ نايدىڭ قىزىمەن تۇيدەي قۇرداس، وسى بولىمسىز اڭگىمەنى دىڭ نايعا ايتقانىمدا ول قاتتى اسەرلەندى، شىنىندا، بالانى ەرجەتكىزۋدىڭ جاپا - ماشاقاتى، ونداعى باستان وتكەرگەندەرىڭ، كەشىرمەلەرىڭ ٴومىر بويى ۇمىتىلمايدى ەكەن. ال وسى جولى ٴساتى ٴتۇسىپ وسى جىر مۇشايراسىنا قاتىناسقانداعى تانىسقان ادامدارىم، كەزدەسكەن ىستەرىم، بولىسكەن اڭگىمەلەرىم، قىزىق پەن كۇلكى، ٴبىر ادامنىڭ ٴومىر بويى ەسكە الۋىنا، قاستەرلەپ ساقتاۋىنا نەگە تاتىماسىن؟ 

 اۋدارعان: تۇردان جاناقىن ۇلى