ىلە وزەنىنە كورىك قوسقان وزگەشە كوپىرلەر

لي يافىڭ (ٴوز ٴتىلشىمىز)

كوپىر − ىلە وزەنىنىڭ ەكى جاعالاۋىن تۇتاستىراتىن ەڭ جاقسى قۇرىلىس.

70 جىلدان بەرى ىلە وزەنىن ەندەي وتكەن كوپىرلەر وسى قالاداعى وزگەرىستەردىڭ كۋاسى ٴارى ىلە وبلىسىنىڭ قاتىناس تورابىنىڭ ۇزدىكسىز زورايۋىنىڭ ايعاعى، ٴتىپتى، ”ٴىرى قاتىناس“ قۇرىلىسىن بار كۇشپەن ىلگەرىلەتىپ، ىلە وزەنى اڭعارىن اينالدىرا جولمەن تۇتاستىرىپ، وبلىسقا كىرىپ ـ شىعۋدى ىركىلىسسىزدەندىرىپ، قاتىناستىڭ جاڭا باسىمدىعىن جەتىلدىرۋ ارقىلى جوعارى ساپالى دامۋدى جەدەلدەتۋگە قوزعاۋشى كۇش قوسقاندىعىنىڭ ىقشام كورىنىسى بولدى. 

كونە كوپىر جاڭا بەينەگە ەندى

5 ـ ايدىڭ 31 ـ كۇنى ٴتىلشى ىلە وزەنىنىڭ جاعاسىندا سەيىلدەپ ٴجۇرىپ وزەندى ەندەي وتكەن ىلە وزەنى ۇلكەن كوپىرىندە (كونە كوپىر) بۇرىنعىداي دىر - دۋمان مەن قاربالاستىق ازايعانىن، دەيتۇرعانمەن بۇرىن دا، قازىر دە بولسىن بۇل كوپىردىڭ وڭتۇستىك - سولتۇستىك ەكى جاعالاۋدى تۇتاستىرىپ تۇرعان بايلانىس ەكەنىن، ىلەلىكتەردىڭ سانسىز ەستەمەلەرىنىڭ كۋاسى، سۇيىسپەنشىلىگىنىڭ دانەكەرى، سونداي - اق ىلەلىكتەردىڭ جۇرەگىندەگى ورنىن وگەيسىتۋگە بولمايتىن كوپىر ەكەنىن اڭعاردى.

ەرتەرەكتە ىلە وزەنىندە كوپىر بولماعاندىقتان، وزەننىڭ ەكى جاعالاۋىنداعىلار كەمەمەن وتەتىن - دى. ىلە وزەنى ۇلكەن كوپىرى (كونە كوپىر) 1959 - جىلى باستاپ سالىندى، وندا دا تەك وتكەلگە سالىنعان اعاش كوپىر عانا بولاتىن، بۇل سول كەزدەگى ىلە وزەنىنىڭ ەكى جاعالاۋىنداعى بىردەن - ٴبىر قۇرلىق جولى ەدى. 1975 - جىلى كوپىر قايتادان جاڭالانىپ، بولات شىبىقتى بەتونمەن جاسالعان قوس اينالمالى دوعاشا كوپىر ىلە وبلىسىنداعى تۇڭعىش وسىزاماندانعان كوپىرگە اينالدى.

ىلە وزەنى ۇلكەن كوپىرىنە (كونە كوپىر) الىستان كوز سالساڭىز، ىلە وزەنىن ەندەي وتكەن ٴتۇپ - ٴتۇزۋ كوپىرگە تىرەۋ بولعان 9 دوعاشا ەرەكشە ايباتتى كورىنەدى.

ىلە وزەنى ۇلكەن كوپىرى (كونە كوپىر) ەكى جاعالاۋدى تۇتاستىرۋ سىندى بورىش ارقالاعان. كوپتەگەن ادامنىڭ نازارىندا ىلە وزەنى ۇلكەن كوپىرىندە (كونە كوپىر) بالالىق ٴداۋىرلەرىنىڭ ەستەمەسى قالعان.

”بۇرىن وزەننەن قايىقپەن وتەتىنبىز، قىستا ادامدار مۇز ۇستىنەن ٴجۇرىپ وتەتىن، كەيىن اعاش كوپىر سالىندى، ودان كەيىن وسى كوپىر سالىندى“. بيىل 67 جاستاعى قۇلجا قالاسىنىڭ تۇرعىنى ما ۋىنساي بىلاي دەدى: بۇل كوپىر مەنىڭ ەسەيۋ بارىسىمداعى سەرىگىم بولدى، ٴار جولى كوپىردە جۇرگەندە، اكەلەرىمىزدىڭ ەسەك اربامەن توپىراق تاسىپ، كوپىر سالعان كورىنىسى ەسىمە ورالادى دا، جان دۇنيەمدى تىلمەن بەينەلەپ جەتكىزۋگە بولمايتىن ماقتانىش سەزىمى كەرنەيدى. 

سول تۇستاردا ىلە وزەنى ۇلكەن كوپىرىمەن (كونە كوپىر) بارلىق قاتىناس كولىكتەرى قاتىنايتىندىقتان، قاتىناس مولشەرى جىل سايىن ارتتى. قالانىڭ تەز قارقىنمەن دامۋىنا بايلانىستى، ۇلكەن كوپىر ىلە وزەنىنىڭ وڭتۇستىگى مەن سولتۇستىگىندەگى قاتىناس قاجەتىن قاناعاتتاندىرا الماي، وڭتۇستىك - سولتۇستىك ەكى جاعالاۋدىڭ سايكەستى دامۋىنا تۇساۋ بولاتىن فاكتورلاردىڭ بىرىنە اينالدى، ونىڭ ۇستىنە ۇلكەن كوپىردىڭ سالىنعانىنا ۇزاق جىل بولعاندىقتان، جاڭا كوپىر سالۋ شۇعىل قاجەت بولدى.

2017 - جىلى 6 - ايدا ىلە وزەنى ۇلكەن كوپىرىنىڭ (كونە كوپىر) اۋەلگى نۇسقاسىنان اينىماعان تاعى ٴبىر توعىز دوعالى كوپىر سالىنىپ، كونە كوپىردىڭ نۇسقاسى، كەلبەتى ساقتالىپ، ”ىلە ەستەمەسى“، ”ىلە سۇيىسپەنشىلىگى“ قالانىڭ دامۋىنا ۇزدىكسىز كۋا بولدى.

قۇلجا قالالىق قاتىناس - تاسىمال مەكەمەسى كەڭسەسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى لين لي اسەرلەنە بىلاي دەدى: ”ىلە وزەنى جاڭا كوپىرى 4 جىلدا سالىنىپ بولىپ اۆتوكولىك قاتىنادى، كونە كوپىر تاريح ساحناسىنان شەگىنىپ، موتورسىز كولىك جولى جانە جاياۋلاردىڭ كورىنىس تاماشالايتىن كوپىرى رەتىندە ساقتالىپ قالدى دا، جۇرت جۇرەگىندەگى ماڭگىلىك ەستەمەگە اينالدى“.

قازىر ىلە وزەنى كوپىرى (كونە كوپىر) مەن جاڭا كوپىر بىرىكتىرىلىپ، قالانىڭ دامۋىنداعى گۇلدەنۋ جولىنا اينالىپ، قالانىڭ جاڭالانىپ، سەكىرمەلى دامىعان جاڭا جاعدايى جارىققا شىقتى.

جاڭا كوپىردىڭ كەڭەيتىلگەن كارتاسى

ەگەر بۇرىنعى كوپىردى وسى قالانىڭ وزگەرىستەرىمەن ساباقتاسىپ جاتقان ەستەمە دەسەك، وندا ول قالانى اۋاشالاپ تۇرعان وزەندى سارا جولعا اينالدىردى؛ ال قازىرگى كوپىردى كىلت، وڭىرلىك قارىم - قاتىناس پەن قالانىڭ دامۋ ساپاسىن جوعارىلاتۋدىڭ جان تامىرى دەيمىز، ويتكەنى ول شار تاراپقا تۇتاسقان داڭعىل جول اشتى...

 5 - ايدىڭ 30 - كۇنى ساعات 0 دە ىلە وزەنى 4 - كوپىرىندە، ىلە وزەنى 5 - كوپىرىندە رەسمي كولىك قاتىنادى. وسى كوپىرلەر قالا رايونى ىرگەسىن كەڭەيتۋدىڭ ايعاعى عانا ەمەس، ٴارى سونىڭ ات سالىسۋشىسى سانالادى. 

بيڭتۋان مەن جەرگىلىكتى ورىندى تۇتاستىراتىن ماڭىزدى ٴتۇيىن رەتىندە، ىلە وزەنى 4 - كوپىرى سولتۇستىكتە قۇلجا قالاسىنىڭ توعراق اۋىلىمەن، وڭتۇستىكتە چاپچال سىبە اۆتونوميالى اۋدانىنىڭ ميلياڭچۋان حۇيزۋ اۋىلىمەن تۇتاسادى، ول مەملەكەت جولى 218 ـ لەنياسىنىڭ قۇلجا قالاسى شەكاراسىن باسىپ وتەتىن 1 ـ دارەجەلى تاس جول نىسانىنداعى ماڭىزدى، قيىن تۇيىندەردى مەڭگەرۋ سيپاتتى ينجەنەريا، قۇلجا قالاسىن چاپچال اۋدانىمەن، بيڭتۋان 4 ـ ديۆيزياسىنىڭ كوكدالا قالاسىمەن جانە دۋلات وتكەلىمەن تۇتاستىراتىن ماڭىزدى ارنا.

اۆتونوميالى رايوندىق قاتىناس ـ تاسىمال جالپىلىق اكىمشىلىك زاڭ اتقارۋ مەكەمەسى ىلە زاڭ اتقارۋ تارماق اترەتى چاپچال زاڭ اتقارۋ ۇلكەن اترەتىنىڭ ورىنباسار باستىعى جي جىتيان بىلاي دەدى: وسى كوپىرلەردىڭ پايدالانۋعا بەرىلۋى ىلە اڭعارىندا قاتىناس كولىكتەرىنىڭ قاتىناۋ قۋاتىن كورنەكتى جوعارىلاتىپ، قالا قاتىناسىنىڭ قىسىمىن ٴونىمدى جەڭىلدەتەدى. سونىمەن بىرگە، ول وڭىرلىك ساياحاتتىڭ دامۋىن جەبەپ، لەنيا بويىنداعى وڭىرلەردىڭ ەكونوميكاسىنىڭ قارىشتاپ دامۋىنا دەم بەرەدى.

ساناققا قاراعاندا ىلە وبلىسىندا 70 جىلدان بەرى ىلە وزەنىندە ىلە وزەنى جاڭا كوپىرى (كونە كوپىر كورىنىس تاماشالاۋ كوپىرى رەتىندە ساقتالىپ قالدى)، جامانتى كوپىرى، ىلە وزەنى 2 - كوپىرى، بيڭتۋان 4 - شىسىنىڭ 3 - كوپىرى (63 - تۋاننان 67 - تۋانعا باراتىن)، ىلە وزەنى 4 - كوپىرى، ىلە وزەنى 5 - كوپىرى، كوكدالا ۇلكەن كوپىرى، قورعاس اۋدانى سانداۋحى ۇلكەن كوپىرى سياقتى كوپىرلەر سالىنعان، تاعى قازىر سالىنۋ ۇستىندەگى ىلە وزەنى 3 - كوپىرى، كوكدالا 2 - كوپىرى بار. 2025 - جىلعا بارعاندا ىلە وزەنىندەگى كوپىر سانى 11 گە، ەكى جاعالاۋدىڭ قاتىناۋ قۋاتى 37 اۆتوموبيل جولىنا جەتەدى ەكەن. كوپىر فورماسى دا بۇرىنعى دوعاشا كوپىر، ارقالىق كوپىردەن بىرتە - بىرتە الاسا مۇنارالى قيعاش اسپالى كوپىر، شەڭبەر مۇنارالى قيعاش اسپالى كوپىر، بيىك مۇنارالى قيعاش اسپالى كوپىر، بولات جاقتاۋلى ساندىقشا كوپىر سياقتى الۋان فورمالى ارقالىقتى كوپىر قۇرىلىمىنىڭ تۇرلەرىن قالىپتاستىرعان. ٴوز ۋاعىندا وزەندى ەندەي وتكەن وسى كوپىرلەر ىلەنىڭ كوركەم كورىنىستەرىنە اينالىپ، ىلە وزەنى ەكى جاعالاۋىنىڭ ەكونوميكاسى مەن قوعامىنىڭ، مادەنيەت اۋىس - كۇيىسىنىڭ دامۋىن جەبەۋ ٴۇشىن ىلەنىڭ باسىپ وتكەن دامۋ جولدارىن بارىنشا ايشىقتاپ، قالا دامۋىنىڭ تىرەگىن قالىپتاستىراتىن بولادى. 

نازاردى كوپىر ارقىلى قوزعاۋشى كۇشتى ارتتىرۋعا شوعىرلاندىردى

كوپىر − جولداردى تۇتاستىرادى. ىلە وزەنىندەگى كوپىرلەر جوقتان بار بولىپ، باردان جاڭاعا قاراي بەت الۋدا، ۇلكەن كوپىرلەر كوزدىڭ جاۋىن الاتىن كەمپىرقوساق دوعاسى سياقتى ىلە وزەنىنە بىتىراي ورنالاسقان. بۇل كوپىرلەر وزەننەن وتەتىن وتكەل عانا ەمەس، اۋەلى قالاداعى تاماشا كورىنىس بولىپ، قالانىڭ كەلبەتىنە كورىك قوسۋدا. 

بيىل 5 ـ ايدان بەرى ىلە وزەنى 3 - كوپىرىنىڭ (1 ـ مەرزىمدىك) تۇتاس جەلى نىسانىنداعى 3 نەگىزگى مۇنارالى قۇرىلىسى شەشۋشى كەزەڭگە ٴوتتى، بۇل تۇتاس نىساننىڭ ەڭ ماڭىزدى قۇرىلىس بولەگى سانالادى.

ىلە وزەنى 3 - كوپىرى قۇلجا قالاسىنىڭ ”جەتى بويلىق، ٴۇش ەندىك، ٴبىر اينالما، جەتى ىقپال اۋماعى“ جوباسىنداعى جول تورابىنىڭ بەسىنشى ورديناتاسىندا، جالپى 624 ميلليون يۋان قارجى قوسىلعان، جالپى ۇزىندىعى 2.86 كيلومەتر، جولعا تۇتاساتىن بولىگىندەگى كوپىردىڭ كەڭدىگى 23.5 مەتر، نەگىزگى كوپىردىڭ كەڭدىگى 27.5 مەتر. نىسان قوس باعىتتا 4 اۆتوموبيل جۇرەتىن 1 ـ دارەجەلى تاس جول قوسىمشا قالا نەگىزگى جولى ولشەمى بويىنشا سالىنىپ، قورعاس ەكونوميكالىق اشۋ رايونىنىڭ قۇلجا باقشا رايونىنان باستالىپ، وڭتۇستىككە قاراي جەلى تارتىپ، ىلە وزەنىنەن ٴوتىپ چاپچال اۋدانىنا كىرەدى. بۇل كوپىر 2025 - جىلدىڭ سوڭىندا پايدالانۋعا بەرىلىپ، قۇلجا قالاسى مەن چاپچال اۋدانىن تۇتاستىراتىن، وزەن اتتاعان تاعى ٴبىر تەز قارقىندى ارناعا اينالادى.

ىلە وزەنى 3 - كوپىرى ”جان - جانۋار ٴوز تىرلىگىن ايگىلەۋ . كوكتەمدە گۇلدەپ، كۇزدە جەمىس بەرۋ“ دەگەن باستى تاقىرىپپەن جوبالانعان، نەگىزگى كوپىر 492 مەتر كەلەتىن ٴۇش مۇنارا، ٴتورت بولەكتەن قۇرالعان، الاسا شەڭبەر مۇنارالى قيعاش اسپالى كوپىر ۇلگىسىندە جوبالانعان، جايىلعان سىم ارقان قۇرىلىمى بەينە قۇستاردىڭ اۋەدە قالىقتاپ جۇرگەنىندەي اسەر بەرەدى. ىلە وزەنى كورىنىس بەلدەۋىندەگى ٴبىرىنشى كوپىرمەن تۇتاسقان كورىنىس قالىپتاستىرىپ، وتە كۇشتى تاماشالاۋ سيپاتىنا يە بولادى.

”جاڭا كوپىرگە 3 ۇشكىل تۇمسىق ارقالىق ورناتىلدى، قازىر ٴبىز جەدەل قۇرىلىس جۇرگىزىپ، 2024 ـ جىلدىڭ سوڭىندا نەگىزگى ارقالىق پەن نەگىزگى مۇنارانىڭ جۇمىسىن بىتىرۋگە، ساندىق ارقالىقتى %100 سالىپ بولۋعا، كوپىر قوسالقىسىنىڭ %40 ىن ورىنداۋعا شىنايى كەپىلدىك ەتتىك“ دەدى جۇڭگو تەمىر جول 3 ـ مەكەمەسى توبى شەكتى سەرىكتەستىگى ىلە وزەنى 3 ـ كوپىرى نىسانىنىڭ (1 ـ مەرزىمدىك) ورىنباسار باس ينجەنەرى لي ميڭچي.

جالپى 400 ميلليون يۋان قارجى قوسىلعان كوكدالا 2 ـ كوپىرى نىسانى بىلتىر 3 ـ ايدا باستالدى، مەجەمەن 2025 ـ جىلى 8 ـ ايدىڭ سوڭىندا سالىنىپ بولادى. بۇل نىسان سالىنىپ بولعاننان كەيىن، كوكدالا قالاسىنىڭ نەگىزگى قالا رايونى مەن توڭىرەكتەگى وڭىرلەردىڭ جول تورابىن ونان ارى كەمەلدەندىرىپ، ىلە وزەنىنىڭ ەكى جاعالاۋىن تۇتاستىراتىن تاعى ٴبىر تەز قارقىندى وزەن اتتاعان ارناعا اينالىپ، ٴار ۇلت بۇقاراسىنىڭ ٴجۇرىس ـ تۇرىسىنا قولايلىلىق جاراتۋمەن بىرگە، بيڭتۋان مەن جەرگىلىكتى ورىننىڭ ەكونوميكا، قوعام، مادەنيەت، ەكولوگيالىق وركەنيەت قۇرىلىسى جانە ۇلتتار ىنتىماعى سياقتى جاقتاردا توعىسپالى دامۋىن جاپپاي ىلگەرىلەتىپ، قۇرىلعىلاردى بىرگە قۇرۋدى، بايلىقتان ورتاق يگىلىكتەنۋدى، ىشكەرىلەي كىرىستىرۋدى، ابزالدىقتارىمەن ٴبىرىن - ٴبىرى تولىقتاۋدى جۇزەگە اسىرادى.

حالىقتىڭ تۇرمىس قاجەتىن شەشۋدەن نەگىزدىك قۇرىلعى شارت - جاعدايىن جاقسارتۋعا دەيىن، قاتىناس ساپارىنان قالانىڭ جەر بەلگىسى كورىنىسىن قۇرۋعا دەيىن، ىلە وزەنىندەگى ۇزدىكسىز كوبەيگەن كوپىر تەك بەتون مەن بولات - تەمىر قۇرىلىمى عانا ەمەس، ونان دا ماڭىزدىسى، ٴۇمىت پەن مۇمكىندىكتىڭ سيمۆولى بولىپ، حالىقتىڭ تۇرمىس ساپاسىنداعى وراسان زور وزگەرىستى ايگىلەدى.

ىلە وبلىستىق قاتىناس - تاسىمال مەكەمەسى پارتيا باسشىلىق گرۋپپاسىنىڭ مۇشەسى، ورىنباسار مەكەمە باستىعى جوۋ شياڭچياڭ بىلاي دەدى: ”تاياۋداعى 10 جىلدان بەرى ىلە وزەنىندەگى كوپىردىڭ ساپاسى بارعان سايىن جوعارىلاپ، اتتاما ارالىعى بارعان سايىن ۇلعايىپ، كوپىر بەتى كەڭەيە ٴتۇستى، بۇل كوپىرلەر بەينە كەمپىرقوساق ىسپەتتى، ەكى جاعالاۋدى تۇتاستىردى. كوپىر، سۋ، قالا توعىسىپ، جان تەبىرەنتەرلىك اسەم كورىنىسكە اينالىپ، قالا تۇرعىندارىنا تۇرمىس قولايلىلىعىن اكەلۋمەن بىرگە، اناعۇرلىم تىعىز وڭىرلىك بايلانىسپەن، سايكەستى دامۋ قوزعاۋشى كۇشىمەن قامدادى“.

”ٴسىز كوپىردە تۇرىپ كورىنىس تاماشالاساڭىز، عيماراتتا تۇرىپ كورىنىس تاماشالاعان ادام ٴسىزدى كورەدى، جارىق اي تەرەزەڭىزدەن نۇرىن قۇيادى، ٴسىز دە باسقالاردىڭ قيالىنا ٴار بەرەسىز“. بۇل كۇندە ىلە وزەنىندەگى وزگەشە كوپىرلەر جولداردى تۇتاستىرىپ، قالا تۇرعىندارىنىڭ ٴجۇرىس - تۇرىسى ٴۇشىن شار تاراپقا تۇتاسقان، ٴىشى مەن سىرتى ىركىلىسسىز، حاۋىپسىز، قولايلى وسى زامانعى قالا جولى تورىن قالىپتاستىرۋمەن بىرگە، ىلەدەگى اۋدان، قالالاردىڭ ۋاقىت پەن كەڭىستىك ارالىعىن جاقىنداتىپ، ەكونوميكانىڭ جوعارى ساپالى دامۋىنا جاڭا قوزعاۋشى كۇش ۇستەدى.

ىلە وزەنى ۇلكەن كوپىرى (كونە كوپىر) مەن جاڭا كوپىر تۇتاسىپ ٴبىر تۇتاس كوپىر بولىپ قالىپتاستى. (5 - ايدىڭ 31 - كۇنى ۇشقىشسىز اپپاراتپەن تارتىلعان سۋرەت)  لي يافىڭ فـوتوسى