لي جيان (ٴوز ٴتىلشىمىز)

ساياحاتشىلار التىشۋار كوشەسىنىڭ ورتالىق الاڭىندا سۋرەتكە تۇسۋدە.

6 ـ ايـدىـڭ باسىندا قۇلجا قالاسى التىشۋار كوشەسى كورىنىس رايونى توڭىرەكتىڭ ٴتورت بۇرىشىنان كەلگەن ساياحاتشىلارعا تولدى. ٴبىر ساياحاتشى قول تەلەفونىنا ۇڭىلە ٴجۇرىپ سەرىكتەرىنە: ”ٴاي، ٴبىز ٴۇيسىن شايحاناسىنا ٴالى بارمادىق قوي!“ دەپ ايعاي سالدى. تاعى ٴبىر توپ ساياحاتشى تاتار اۋلاسىنا كىرىپ بارا جاتىپ: ”جۇرىڭدەر، جۇرتتىڭ ٴبارى وسى جەردىڭ بالكۇلشەسى ٴدامدى دەيدى“ دەدى.

1934 - جىلى سالىنعان التىشۋار سىندى وسى ٴبىر كوشە رايونى قازىر بۇرىن - سوڭدى بولماعان ومىرشەڭدىك كۇشكە تولدى.

مەزگىلدىڭ تاڭباسى تۇسكەن كوشە

الدىڭعى عاسىردىڭ 30 - جىلدارىنىڭ ورتا شەنىندە سالىنعان التىشۋار كوشەسىن گەرمانيا ينجەنەرى ۋاسيلي جوبالاعان. كوشە ٴوڭىرىنىڭ جازىقتىق بەتى شەڭبەر فورماسىندا كەلىپ، تاڭ نۇرى كوشەسى، جۇمىسشىلار كوشەسى جانە سايرام كوشەسى سىندى ٴۇش كوشە قايشالىسىپ،  كوشە رايونىن جەلپۋىش فورمالى التى وڭىرگە بولەدى.

بۇل كوشەنىڭ ورنالاسۋى، جوبالانۋى وسىزامانعى قالا جوباسىنىڭ كوش باسشىسى ەبينزەر حورۆارد العا قويعان باۋ - باقشالى قالا نازارياسىنان باستاۋ الادى. 1909  - جىلى ىلە گاۋچياۋزى بىلعارى زاۆودى كۇرە قالاشىعىنان نيڭيۋان (1952 - جىلدان باستاپ قۇلجا قالاسى دەپ اتالدى) قالا ماڭىنا كوشىرىلىپ اكەلىپ، كەڭەيتىپ سالىندى ٴارى گەرمانيادان ماشينا جانە تەحنولوگيا ەنگىزىپ، بىلعارى مانەرلەپ، شينجياڭنىڭ ۇلتتىق ونەركاسىبىنىڭ وسىزاماندانعان تۇڭعىش زاۆودىنا اينالدى، بۇل شاڭحاي جياڭنان بىلعارى جاساۋ سەرىكتەستىگىنەن 3 جىل عانا كەيىن بولدى. زاۆود جۇمىسشىلارى مەن زاۆود تەحنيكالىق مەكتەبىندەگى وقۋشىلاردىڭ تۇرمىس قاجەتىن قاناعاتتاندىرۋ ٴۇشىن زاۆود ىلە تىڭ يگەرۋ ەلشىحاناسىنىڭ بەكىتۋىمەن قۇلجا قالا رايونىنىڭ باتىس سولتۇستىك قالا ماڭىنداعى بىلعارى زاۆودىنىڭ ماڭىنان جۇمىسشىلاردىڭ تۇرمىستىق تۇرار جاي اۋماعىن سالىپ، گەرمانيا ينجەنەرى ۋاسيليدى جوبالاۋعا ۇسىنىس ەتىپ، زاۆودقا تۇتاساتىن 3 جول، بازارعا تۇتاساتىن 3 جول جاسادى. كوشە اۋماعىنىڭ جالپىلىق تۇلعاسى التى بۇرىشتى فورما قالىپتاستىرعاندىقتان، ادامدار ونى ”التىشۋار كوشەسى“ دەپ اتادى.

ۋاقىت زىمىراپ وتۋدە، قوعامدا مەيلى قانداي زور وزگەرىس تۋىلسا دا، سول ٴبىر شۋىلدان، داڭعازادان اۋلاق ’’ارمانداعى اۋىل“ كوپتەگەن ادامنىڭ كوڭىلىنىڭ تەرەڭ تۇكپىرىنەن ەشقاشان وشكەن ەمەس. ەندى ٴبىر ون جىلدا عاسىرلىق جاسقا تولاتىن التىشۋار كوشەسى سىندى وسىناۋ ٴوڭىر بەينە ادامداردىڭ سول ٴبىر ارمانىن وسى ارادا ورىنداۋىنا مۇمكىندىك جاساپ جاتقانداي.

 التىشۋار كوشەسىنە بارساڭىز، قويۋ اۋىل تىنىسىن سەزىنە الاسىز. الۋان تۇسپەن بويالعان ۇيلەردىڭ توبەسىنەن اينالىپ ۇشقان كەپتەرلەر، كوشەلەردى بويلاپ سىلدىراي اعىپ جاتقان توعان سۋى، ٴار ٴۇيدىڭ ەسىك الدىندا جايقالعان گۇل باعى، گۇل باعىندا قويۋ جاسىل كولەڭكەسىن ٴتۇسىرىپ جايقالىپ تۇرعان جەمىس اعاشى، شوق - شوق بولىپ باياۋ اشىلىپ كەلە جاتقان راۋشانگۇلى، ٴبارى دە وزگەشە. 

ٴدال قازىر تۇت جەمىسى پىسقان مەزگىل. ٴاربىر تۇپ تۇت اعاشىنىڭ ساياسى ساباعىنان ٴۇزىلىپ تۇسكەن ٴدامدى تۇت جەمىسىنە تولعان، الاقانعا سالىپ، جەڭىل سورساڭىز، جۇرەككە شىق ەتىپ تيەتىندەي بالداي ٴتاتتى جەمىس شىرىنىنىڭ حوش ٴيىسىن سەزەسىز. 

مەزگىلدىڭ تاڭباسى قالعان وسى ٴبىر وزگەشە ەرەكشەلىككە يە كوشە وڭىرىنە 2012 - جىلى اۆتونوميالى رايون ”تاريحي مادەنيەت كوشە رايونى“ دەگەن ات بەردى. ال سوناۋ 2009 - جىلى قۇلجا قالاسى التىشۋار كوشەسىن كونە قالانى قورعاۋ سيپاتتى وزگەرتۋ ٴتۇيىندى نىسانىنا ەنگىزىپ، 30 ميلليون يۋاننان استام قارجى قوسىپ، جولدى كەڭەيتىپ، جول تاعانىن بەكەمدەدى. سۋمەن قامداۋ، سۋ ىعىستىرۋ قۇبىرىن سالىپ، جول شىراقتارىن ورناتىپ، التىشۋار كوشەسىندەگى بايىرعى قۇرىلىستاردىڭ اۋەلگى بەت - بەينەسىن ساقتاپ، التىشۋار كوشەسىنىڭ تاريحىن ۇزدىكسىز بايىتا ٴتۇستى.

تالاي جىلدار بويى ٴان - ٴبيى ۇزىلمەگەن كوشە

ادامدار التىشۋار كوشەسىن باۋ - باقشا شاعىن قالاشىعى، مۋزيكا شاعىن قالاشىعى دەپ اتايدى. مۋزيكا شاعىن قالاشىعى دەگەنگە كەلسەك، التىشۋار كوشەسى كورىنىس رايونىنا كىرگەندە، بارلىق جەردەن ٴان ـ بيدەن ٴلاززات الۋعا، تاماشالاۋعا بولادى. 

ساعات 11 دە التىشۋار كوشەسى ورتالىق الاڭىنىڭ ماڭىنداعى ورىس سالت ـ سانا باقشاسىنان مۋزيكا ٴۇنى ەستىلدى. مۋزيكا شىققان جاققا قاراي كوز جىبەرگەنىمىزدە، باقشاداعى سامالدىقتا بىرنەشە مۋزيكانت گارمون تارتىپ وتىرىپتى، ورىستىڭ ٴداستۇرلى كيىم - كەشەكتەرىن كيگەن اعاي - اپايلار مۋزيكا ۇنىنە ىلەسىپ بۇرالا بيگە باسۋدا ەكەن.

ٴبي ارەدىگىندە قالا تۇرعىنى ليۋ با تىلشىگە بىلاي دەدى: ”كوپشىلىكتىڭ ٴبارى وسى ماڭدا تۇرادى، 2016 - جىلدان باستاپ ٴبىز وسى گارمون اترەتىن قۇردىق، مۇندا ٴار ۇلتتان قۇرام تاپقان 20 نەشە مۇشە بار. كوپشىلىك اعا - باۋىرداي ەتەنە بولىپ، ٴوزارا قارايلاسىپ، تىلەك توعىستىرىپ كەلەمىز“.

كورىنىس رايونىندا الەكساندر گارمون سارايى بار. 1000  شارشى مەتردەن استام كورمە زالىنا ورىس تۇرعىنى الەكساندر سەرگەيۆيچ زازۋليننىڭ 40 نەشە جىل جۇمساپ دۇنيەنىڭ جەر-جەرىنەن جيعان 800 دەن استام گارمونى قويىلعان. 

گارمون سارايىنىڭ ٴبىر جاعىندا شاعىن جاتتىعۋ ٴۇيى بار. تىلشىلىك بارىسىندا ٴتىلشى ”ىلە ۇلتتار ىنتىماعى گارمون وركەسترى“ مۇشەلەرىنىڭ وسى ارادا مۋزيكاعا جاتتىعىپ جاتقاندىعىن كوردى. بۇل وركەستردى الەكساندر باستاپ قۇرعان، كەزىندە تالاي رەت مەملەكەتتىك ساحناعا شىققان.

وركەستر «دولانا اعاشىنا ماحاببات» اتتى مۋزيكانى دايىنداپ جاتىپتى. گارمون ٴۇنى جاتتىعۋ بولمەسىنەن مامىرلاي تارالىپ، تۇتاس كورمە زالىن جاڭعىرتىپ تۇر. جاتتىعۋ بولمەسىنە كوز جىبەرگەنىمىزدە وركەستردىڭ ٴاربىر مۇشەسى جاعىمدى مۋزيكانىڭ شاتتىعىنا شومىپ وتىرىپتى. 

وركەستر مۇشەسى جياۋ شينحۋا تىلشىگە بىلاي دەدى: وركەسترىمىزدە قازىر 13 ادام بار، ەڭ ۇلكەنى 66 جاستا، ەڭ كىشىسى 23 جاستا. 

”ٴبىز اپتا سايىن وسىندا كەلىپ جاتتىعامىز، كوپشىلىككە الەۋمەتتىك يگىلىك ويىندارىن قويامىز، بەينە اعا ـ باۋىر، اپەكە ـ سىڭلىلەر سياقتى، ٴوزارا ۇيرەنۋگە شابىتتاندىرىپ، ٴار ۇلتتىڭ، ٴار ەلدىڭ كلاسسيكالىق مۋزيكالارىن ورىندايمىز“. جياۋ شينحۋا بىلاي دەدى: ”جۇرتتىڭ ٴبارى التىشۋار كوشەسىن مۋزيكا شاعىن قالاشىعى دەپ اتايدى، ٴبىز بۇل اراعا اناعۇرلىم قويۋ مۋزيكا لەبىن قوسىپ، التىشۋاردىڭ داڭقىن اسىرعانىمىزدى ماقتانىش سەزىنەمىز“.

جاستىق جالىنى قاۋلاعان ٴداستۇرلى كوشە

التىشۋار كوشەسى جونىنەن العاندا، ادامدى ەڭ قۋانتاتىنى، ول ٴداستۇرلى كوشە رايوندارىنىڭ تەرەڭ تاريحي تۇنباسى مەن قويۋ جەرگىلىكتى سالت - ساناسىن ساقتاپ قالماستان، وسىنى نەگىز ەتىپ، جاڭا داۋىردە ساقاداي سايلانىپ، قايتا جولعا شىعىپ، جاستىق كوكتەمنىڭ ومىرشەڭدىك كۇشىن تاسقىنداتتى.

كوشەلەردە سەيىلدەپ جۇرسەڭىز، كونە اۋلالاردان تىڭ حيكايالاردىڭ تۋىنداپ جاتقانىن ۇنەمى سەزەسىز. ”تاتار اۋلاسى“ − يلدار ٴىلياردىڭ ٴوز اۋلاسىنان جاساعان بالكۇلشە ٴۇيى. يلدار وتباسىنىڭ وسى ارادا تۇرعانىنا 80 نەشە جىل بولعان. كىرسەڭىز، اۋلانىڭ گۇل شارباعى ارقىلى ەكى بولەككە بولىنگەنىن كورەسىز، ٴبىر جاعى بالكۇلشە ٴۇيى، بال كۇلشە جاسايتىن جۇمىس ٴۇيى جانە قوناقتاردىڭ شاي ىشۋىنە، بالمۇزداق جەۋىنە، بالكۇلشە جەۋىنە ارنالعان اشىق سەيىل - سەرۋەن ورتاسى؛ ەندى ٴبىر جاعى وزدەرىنىڭ تۇرمىس ورتاسى.

ٴتىلشىنىڭ بۇل اۋلاعا وسىمەن ەكىنشى رەت باس سۇعۋى. ٴبىر جىلدىڭ الدىنداعىمەن ۇقسامايتىنى، اۋلانىڭ ىشكى جاعىنداعى كوكونىس ەگەتىن جەرگە جارقىراعان جاڭا اعاش ٴۇي سالىنىپتى. يلدار تىلشىگە ٴوزىنىڭ جوسپارىن قۋانا - قۋانا تانىستىردى. بىلتىر تىلشىلىك ىستەگەن كەزدە، ول بارلىعىنىڭ بارعان سايىن جاقساراتىندىعىن ايتقان ەدى. ال قازىر ونىڭ دامۋعا دەگەن سەنىمى ٴتىپتى دە ارتا ٴتۇسىپتى، ”بىلتىر تيجارات سوماسى كۇنىنە 4 - 5 مىڭ يۋان بولاتىن، قازىر ٴبىر ەسەلەندى، ٴبىر كۇننىڭ وزىندە 8 - 9 مىڭ يۋانعا جەتەدى“. ونى ماقتانىش سەزىمىنە بولەيتىنى، ول قازىر ٴتىپتى دە كوپ ادامدى باستاپ بىرگە اۋقاتتانۋ جولىنا ٴتۇستى، ”بىلتىر دۇكەندە جيىنى 4 بالكۇلشە ۇستازى بار ەدى، قازىر 8 - 9 ۇستاز بار، سونىڭ وزىندە مۇرىندارىنا سۋ جەتپەي جاتىر!“

نانجيڭ كوركەمونەر شۋەيۋانىنان وقۋ بىتىرگەن قۇلجا قالاسىنىڭ وزىنەن شىققان جوبالاۋشى سوفيا كاري تاياۋدا التىشۋار كوشەسىنەن ٴوزىنىڭ كيىم - كەشەك دۇكەنىن اشتى.

”التىشۋار كوشەسى مەن ٴۇشىن وتە جاقسى ساحنا، ونىڭ تاريحي مازمۇنى بار“. سوندىقتان، سوفيا بيىل جىل باسىندا التىشۋار كوشەسىنەن اۋلا ىزدەپ، اقىرى وسى اۋلانى مايعا الادى. ونى تازالاپ، گۇل ەگىپ، قابىرعاعا سۋرەت سالىپ، كوكىرەك كەرنەگەن قىزۋ ىنتامەن كيىم - كەشەك دۇكەنىن ورنالاستىرادى. وسىدان بۇرىن بۇل جاس بويجەتكەن جوعارى مەكتەپ وقىتۋشىسى بولاتىن، تۇراقتى قىزمەتى بار ەدى. ”مەن كيىم - كەشەك جوبالاۋدى وتە جاقسى كورەمىن، شابىتتانعان كەزىمدە كوكەيىمدەگىنى جوباعا اينالدىرىپ، جۇرتقا كورسەتكىم كەلەدى. بالكىم، ٴتىپتى دە ەركىن تۇرمىس كۇيى كيىم - كەشەك جوبالاۋ ارمانىمدى ىسكە اسىرۋىما مۇمكىندىك بەرەتىن شىعار“. سوفيا بىلاي دەدى: ”سونىمەن مەن بيىل 2 - ايدا قىزمەتتەن شەگىندىم. نە ٴۇشىن سىناپ كورمەسكە، جاستىق شاقتا باتىلدىقپەن قۇلشىنۋ كەرەك“.

سوفيا بۇل ويىن شەشەسى ياڭ جيڭمەيگە ايتادى. ياڭ جيڭمەي قىزىنىڭ الاڭسىز تۇرمىس كەشىرۋىن ٴۇمىت ەتكەنىمەن، ول قىزىنىڭ باتىلدىقپەن ويلايتىن، باتىلدىقپەن ىستەيتىن جىگەرىن ٴتىپتى دە ۇناتاتىن. سوندىقتان ول قىزىنىڭ سەلبەستىك سەرىگى، ارتقى تىرەگى بولىپ، قىزىنا ەڭ زور قولداۋ كورسەتتى، ”قاراشى، اۋلاداعى روزا گۇلىن تۇگەلدەي ٴوزىم ەكتىم، قىزىم قابىرعاعا ’تولىسقان روزا گۇلىن‘ سىزدى، اۋلاعا روزا گۇلىن تولتىرعىم كەلەدى“.

التىشۋار كوشەسى ۇزاق تاريحقا يە، تەرەڭ ماعىنالى، ەندى مىنە شىت جاڭا ارمان - تىلەكپەن بوي تۇزەۋدە. التىشۋار كوشەسىنە تەرەڭ تامىر تارتقان جاستىق كوكتەم ارمانى وسى ورتامەن بىرگە ەسەيىپ، قانات قاعىپ كەلەدى.