گۋ رۇڭ، دۋ لەي، شىن شياۋمىڭ (ٴوز تىلشىلەرىمىز)

جۋىردا ٴتىلشى چاپچال سىبە اۆتونوميالى اۋدانى چاپچال قالاشىعى ۇزىنبۇلاق اۋىل ـ قىستاق الەۋمەتتىك اۋماعىنىڭ قىستاق تاريحى سارايىنا بارىپ، ٴار پارشا سۋرەتتەن، ٴاربىر سويلەم سوزدەن الەۋمەتتىك اۋماقتىڭ 10 جىلدان بەرگى وزگەرىس حيكاياسىن ۇققانداي بولدى.

بۇل ساراي اۋىل ـ قىستاقتىڭ دامۋ تاريحىنان شاعىن ساۋات بەرۋمەن بىرگە، اۋىل ـ قىستاقتى گۇلدەندىرۋدىڭ ماداق جىرىن اسقاقتاتىپ، ۇزىنبۇلاقتىڭ كەشەگىسىن، بۇگىنىن جانە ەرتەڭىن ەگجەي ـ تەگجەيلى ايگىلەپ تۇرعانداي.

تۇتاس قىستاق بويىنشا قونىس اۋدارىپ، جاڭا جول اشتى

قىستاق تاريحى سارايىنىڭ كىرە بەرىس قابىرعاسىنا جازىلعان ”كەدەيلىك بۇعاۋىنان قۇتىلىپ، جاڭا تىرلىككە قادام تاستايىق“ دەگەن قىسقا سويلەم تاريحتىڭ تاڭباسى ىسپەتتى ۇزىنبۇلاقتىڭ 10 جىلدان بەرگى تاريحىنان سىر اعىتقانداي.

10 جىل − ۋاقىتتىڭ ولشەمىٴارى دامۋدىڭ كورسەتكىسى. جەمىس ٴدانىنىڭ قىشقىلدان ٴتاتتى دامگە اينالاتىنى سەكىلدى ۇزىنبۇلاقتاعى بارلىق باقىت حيكاياسىن كەشەگى جاپا - ماشاقاتتان باستاپ ايتۋ ٴجون سەكىلدى.

”ەشكىم دە ٴوزىنىڭ ۇزاق جىل تۇرمىس كەشىرگەن ورتاسىن وڭاي ـ  وسپاق قيىپ كەتە المايدى عوي“ـ دەدى الەۋمەتتىك اۋماقتىڭ تۇرعىنى قايىمجان نۇرعازى ۇلى. ول بۇرىن كەن اۋىلى سارجازىق قىستاعىنىڭ تۇرعىنى بولاتىن، بۇل جەردە ونىڭ تاماشا ەستەمەسى مەن تەرەڭ سۇيىسپەنشىلىگى قالعان. ايتسەدە، دامۋعا تۇساۋ بولعان وسىناۋ ورتادان كەتۋ ولاردىڭ بىردەن - ٴبىر تالعامىنا اينالعان - دى.

وتكەن جىلداردى ەسكە العاندا، قايىمجان ەرەكشە تولقيتىن. المالى وزەنىنىڭ باتىس جاعالاۋىنا جاقىن ورنالاسقان سارجازىق قىستاعىندا گەولوگيالىق اپات ٴجيى تۋىلىپ، ناشار ەكولوگيالىق ورتا دامۋعا تۇساۋ بولىپ كەلگەن ەدى، بۇقارانىڭ يدەياسى توماعا - تۇيىق، تۇرمىس ٴتاسىلى كونە سۇردەكپەن كەتكەندىكتەن قىستاق تۇرعىندارى كەدەيلىك تۇرمىستىڭ قامىتىن كيىپ كەلگەن - دى.

2012 - جىلى چاپچال اۋداندىق پارتكوم سارجازىق قىستاعىن جاپپاي كوشىرۋدەي تاريحي مانگە يە شەشىم جاسايدى. بۇل شەشىم بەينە ورەلى ونەگە سياقتى قىستاق تۇرعىندارىنا تىڭ ٴۇمىت سيلادى.

”كوشۋدەن بۇرىن اۋداندىق پارتكوم ىشكەرىلەي تەكسەرۋ ـ زەرتتەۋ جۇرگىزدى جانە عىلمي جوبا جاسادى“. ۇزىنبۇلاق اۋىل ـ قىستاق الەۋمەتتىك اۋماعى پارتيا ياچەيكاسىنىڭ شۋجيى ياڭ ياڭ بىلاي دەپ تانىستىردى: ”ٴبىز قونىستاناتىن ورىن، قاتىناس، بايلىق سياقتى ٴتۇرلى فاكتورلاردى جان ـ جاقتى ويلاستىرىپ، ’اۋدان قالاشىعىنا، باقشا رايونىنا، ورتالىققا سۇيەنۋدى‘ ورىن تاڭداۋدىڭ نەگىزگى پرينسيبى ەتتىك“. تۇتاس كوشىرۋ بارىسى جونىندە دەموكراتيالىق شەشىم جاسالىپ، ٴاربىر قىستاق تۇرعىنىنىڭ ۇقىق - مۇددەسىنىڭ تولىق قامتاماسىزداندىرىلۋىنا كەپىلدىك ەتىلدى.

2013 ـ جىلى سارجازىق قىستاعى نەگىز بولىپ، چاپچال اۋدانىنىڭ 6 قىستاعىنداعى 2 مىڭنان استام بۇقارا بايىرعى مەكەندەرىنە قوش ايتىپ، جاڭا مەكەنگە ىرگە تەۋىپ، شىت جاڭا تۇرمىسىن باستاپ، وزدەرىنە ٴتان باقىتتى ساتتەرىمەن قاۋىشتى.

كورىكتى اۋىل ـ قىستاق جوباسىن جاسادى

الايدا قونىس اۋدارۋ وڭاي، الاڭسىز بولۋ قيىن عوي. تانىس تۇرمىسقا قوش ايتىپ، بەيتانىس ورتاعا بىردەن بەيىمدەلۋ وڭاي - وسپاق شارۋا ەمەس - تى، بۇل قايىمجاننىڭ كوڭىلىندەگى عانا كۇمان ەمەس، وسى اراعا كوشىپ كەلگەن بارلىق قىستاق تۇرعىندارىن مازالاعان وي ەدى.

وسى ٴبىر كەلەلى سىن ـ سايىس الدىندا، پارتيا مەن ۇكىمەت دالمە ـ ٴدال ٴارى نىق قاداممەن جان ـ جاقتى ورنالاستىرۋ جاساپ، سۋمەن، ەلەكترمەن قامداۋ ماسەلەسىن ٴبىر ـ بىرلەپ شەشتى؛ ۇيلەسىمدى جوبالاپ، قىستاقتىڭ دامۋ جوباسىن زەر سالا جاسادى؛ كوپ جاقتى جوسپار جاساپ، تۇرعىنداردىڭ كىرىس دەڭگەيىن ۇزدىكسىز جوعارىلاتىپ، ٴىس جۇزىندىك ارەكەتتەرى ارقىلى ۇزىنبۇلاق اۋىل ـ قىستاق الەۋمەتتىك اۋماعىنىڭ كەدەيلىكتەن قۇتىلىپ، اۋقاتتانۋىنىڭ جەڭىس جىرىن جازدى.

قىستاق تاريحى سارايىندا جازىلعان «2014 - جىلى بۇكىل قىستاقتاعى ارحيۆ تۇرعىزىلىپ، كارتوچكالاندىرىلعان كەدەي وتباسى كەدەيلىكتەن قۇتىلدى، بىردە - ٴبىر وتباسى قاعىس قالمادى. نەشە ۇرپاق ادامداردىڭ كەدەيلىك قالپاعىن جاڭا مەكەن مۇلدە الىپ تاستادى!» دەگەن مىناۋ شاعىن سويلەم ٴسوز ٴبىر قىستاقتىڭ جوقتان بار بولىپ، كەدەيلىكتەن بايۋعا دەيىنگى شۇعىلالى بارىسىن ايبىندى تۇردە ايگىلەپ تۇرعانداي.

كەدەيلىكتەن ارىلىپ، كەدەيلىك قالپاعىن الىپ تاستاۋ سوڭعى كومبە ەمەس، قايتا جاڭا تۇرمىسقا، جاڭا ساپارعا قادام تاستاۋدىڭ شىت جاڭا باستاماسى. كورىكتى اۋىل ـ قىستاق قۇرىلىسىن ۇزدىكسىز ىلگەرىلەتۋ ٴۇشىن، ۇزىنبۇلاق اۋىل ـ قىستاق الەۋمەتتىك اۋماعى جالپى حالىق بىرگە يگىلىكتەنەتىن، قالا مەن اۋىل توعىسقان نەگىزگى الەۋمەتتىك قىزمەت وتەۋ جۇيەسىن ۇزدىكسىز كەمەلدەندىردى. وتكەن 10 جىلدا قىستاق جيىنى 90 ميلليون 210 مىڭ يۋان قارجى قوسىپ، 21 نەگىزدىك قۇرىلعى قۇرىلىسى نىسانىن اتقارىپ،  مۇندا جول، جاسىلداندىرۋ، سۋارۋ، سۋ ىعىستىرۋ قۇرىلعىلارى جاپپاي قامتىلدى. مەكتەپ، دەنساۋلىق ساقتاۋ ٴۇيى، عىلىم - تەحنيكا جالپىلاستىرۋ پۋنكتى، سەيىل - سەرۋەن الاڭى، اۋىل شارۋاشىلىق ساۋدا بازارىنىڭ قۇرىلۋى بۇقارانىڭ ەمدەلۋ، وقۋ - اعارتۋ، كاسىپتەنۋ قاجەتىن بارىنشا قاناعاتتاندىردى.

”نەگىزدىك قۇرىلعى قۇرىلىسىنان سىرت، ٴبىز تاعى اۋىل ـ قىستاق ورتاسىنداعى ’ايىقپاس سىرقاتتى‘ قاينارىنان شەشتىك. قىستاق باعىمشىلىق شاعىن اۋماعىن جاڭادان سالىپ، اۋىل شارۋاشىلىعى ماشينالارى اۋلاسىن سالىپ، لاس سۋ قۇبىرىن جاتقىزىپ، اۋلانى ’ٴۇش اۋماققا ٴبولۋدى‘ جۇزەگە اسىرىپ، ٴار وتباسىندا گۇل، اعاش، كوكونىس باقشاسى بولۋىنا، تازا دا رەتتى بولۋىنا مۇمكىندىك جاسالدى“ - دەدى ياڭ ياڭ.

قىستاقتاعى وراسان زور وزگەرىستەردى كورگەن تۇرعىندار قاباعات قۋاندى. قايىمجاننىڭ ۇيىنە كىرسەڭىز، اۋلاسى كەڭ دە رەتتى، جاسىل جەلەك جامىلعان. ول جۇزىنەن قۋانىش لەبى ەسىپ: ”قازىر اۋىل ـ قىستاقتا تۇرعانىمىزبەن، قالانىڭ قولايلىلىعى مەن راحاتىنان يگىلىكتەنۋدەمىز، مۇنداي تۇرمىس، شىنىندا، شەكسىز باقىت قوي!“  ـ دەدى.

بىرگە اۋقاتتانىپ، بولاشاققا جول اشتى

اۋىل ـ قىستاقتاردى گۇلدەندىرۋدى جۇزەگە اسىرۋ ”ەگىستىك جەر“ سىندى نەگىز بەن قامتاماسىزداندىرۋدان ايرىلا المايدى. سوڭعى جىلداردان بەرى چاپچال اۋدانى”استىق ساقتاۋدا جەرگە سۇيەنۋ، استىق ساقتاۋدا تەحنيكاعا سۇيەنۋ“ ستراتەگياسىن ىشكەرىلەي اتقارىپ، جوعارى ولشەمدى ەگىنجاي قۇرىلىسىن زور كۇشپەن ىلگەرىلەتىپ، اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ ونىمدىلىگىن ارتتىرۋعا، شارۋالاردىڭ كىرىسىن جوعارىلاتۋعا بەرىك نەگىز قالادى.

ۇزىنبۇلاق اۋىل - قىستاق الەۋمەتتىك اۋماعى وسى جۇردەك پويەزعا وتىرىپ، ”شىرت ۇيقىدا“ جاتقان جەردى وياتتى. قازىر وسى اۋىل ـ قىستاق الەۋمەتتىك اۋماعى 27 مىڭ مۋلىق جوعارى ولشەمدى ەگىس اتىزىن جاپپاي وزگەرتۋدى ورىنداپ بولدى، بۇگىنگى كۇندە ەگىس اتىزدارى تەگىس، شوعىرلى، تۇتاسقان، اتىز جولدارى، سۋ ۇنەمدەۋ قۇرىلعىلارى كەمەلدى، جوعارى ٴونىمدى، ورنىقتى ٴونىم بەرەتىن بولدى.

جوعارى ولشەمدى ەگىنجاي قۇرىلىسى تۇرعىنداردىڭ تاماشا تۇرمىسقا دەگەن تالپىنىسىمەن توعىستى، سونداي ـ اق اۋىل ـ قىستاق الەۋمەتتىك اۋماق پارتيا ياچەيكاسىنىڭ دامۋ وي جەلىسىن اناعۇرلىم ايقىندادى. ۇزىنبۇلاق اۋىل ـ قىستاق الەۋمەتتىك اۋماعى جەرگىلىكتى ورىننىڭ ٴىس جۇزىندىك جاعدايىن تياناق ەتىپ، بۇقارانى جەردى اينالىمعا سالۋعا شابىتتاندىرىپ، ارتىق ەڭبەككۇشتەردىڭ شارۋاشىلىق قۇرۋىن، جۇمىستانۋىن، باعىمشىلىقتى دامىتۋىن ىلگەرىلەتتى. قازىر وسى اۋىل ـ قىستاق الەۋمەتتىك اۋماعىنىڭ ەگىستىك جەرى تۇگەلدەي اينالىمعا ٴتۇستى.

الەۋمەتتىك اۋماق تۇرعىنى جەڭىسنۇر نۇردانالى ۇلى جەردى اينالىمعا سالۋدىڭ يگىلىگىن كورۋشىلەردىڭ ٴبىرى. چاپچال اۋدانىنىڭ ۇلكەنبۋرا قالاشىعىنان كوشىپ كەلگەن مالشىلار قاتارىندا ول ۇكىمەتتىڭ ۇندەۋىنە بەلسەنە ٴۇن قوسىپ، جەردى اينالىمعا سالىپ، باعىمشىلىق كاسىبىن دامىتۋعا دەن قويدى. قازىر ول ٴار جىلى جەردى اينالىمعا سالۋدان تۇراقتى كىرىس كىرگىزىپ، باعىمشىلىق كولەمىن كەڭەيتۋگە بەرىك نەگىز قالادى. جەڭىسنۇر تىلشىگە بىلاي دەدى: ”جەردى اينالىمعا سالعاننان كەيىن اناعۇرلىم كوپ ۋاقىتىم مەن زەيىنىمدى باعىمشىلىق كاسىبىن دامىتۋعا بولگەندىكتەن، كىرىسىم بۇرىنعىدان ەسەلەپ ارتتى“ - دەدى.

مال شارۋاشىلىعىن دامىتۋ جاعىندا ۇزىنبۇلاق اۋىل - قىستاق الەۋمەتتىك اۋماعى وي جەلىسىندە جاڭالىق اشىپ، ”سەرىكتەستىك + پارتيا ياچەيكاسى + سەلبەستىك كووپەراتيۆى + باعىمشىلىق وتباسى“ ۇلگىسى ارقىلى بۇكىل قىستاقتاعى 223 وتباسىنىڭ 15 مىڭنان استام (تۇياق) مالىن ولشەمدەنگەن باعىمشىلىق شاعىن رايونىنا شوعىرلاندىرىپ، باعىمشىلىقتىڭ كولەمدەنۋ شاماسىن %85 كە جەتكىزدى. بۇل شارا ەكونوميكالىق ونىمدىلىكتى ارتتىرۋمەن بىرگە، ەكولوگيالىق ورتانى دا ٴونىمدى جاقسارتتى.

ۇزىنبۇلاق اۋىل ـ قىستاق الەۋمەتتىك اۋماعى اۋىل ـ قىستاق ساياحاتى سىندى ورايدى سەرگەكتىكپەن مىقتى يگەرىپ، ايگىلى كاسىپورىنداردى بەلسەنە ەنگىزىپ، ٴبىرقىدىرۋ وزگەشە ساياحات نىساندارىن، مىسالى، ەرەكشە اس ـ سۋ، حالىقتىق تۇسەلحانا، مىڭ مۋلىق جاڭعاق باقشاسى جانە گۇل تەڭىزى سياقتىلاردى بىرگە قالىپتاستىردى. بۇل نىساندار كوپتەگەن ساياحاتشىلاردى تاماشالاۋعا باۋراۋمەن بىرگە، شارۋالار شاتتىعى ساياجايى، اۋىل ـ قىستاق قوناق ٴۇيى سياقتى ساياحات كاسىبىنىڭ قارىشتاپ دامۋىنا تۇرتكى بولدى.

ساندى مالىمەت ەڭ جاقسى دالەل. ۇزىنبۇلاق اۋىل ـ قىستاق الەۋمەتتىك اۋماعى 2016 ـ جىلدان بۇرىنعى كەدەي قىستاقتان كوللەكتيۆ شارۋاشىلىق كىرىسى 3 ميلليون 200 مىڭ يۋانعا جەتكەن باي قىستاققا اينالدى، اۋىل ـ قىستاق تۇرعىندارىنىڭ جان باسىندىق قولداعى كىرىسى دە 2013 ـ جىلعى 3468 يۋاننان 2023 ـ جىلى 21 مىڭ 837 يۋانعا ارتتى.

”بولاشاقتا ۇزىنبۇلاق اۋىل ـ قىستاق الەۋمەتتىك اۋماعىنىڭ كورىكتى، جانعا جايلى اۋىل ـ قىستاق ورتاسىن ۇزدىكسىز قالىپتاستىرىپ، جەردى سەلبەستىك كووپەراتيۆىنە جارناعا قوسۋ، نەگىزدىك قۇرىلعىلاردى كەمەلدەندىرۋ، قىستاق تۇرعىندارىن اۋىل ـ قىستاق قۇرىلىسىنا بەلسەنە ات سالىسۋعا جەتەكتەۋ سياقتى تاسىلدەر ارقىلى كاسىپ سالاسى اناعۇرلىم گۇلدەنگەن، ەكولوگياسى اناعۇرلىم جايلى، جونگە سالۋى اناعۇرلىم ٴونىمدى، تۇرمىسى اناعۇرلىم باي بولاشاققا بىرگە قادام تاستايمىز“  - دەدى ياڭ ياڭ.