□ انار بۇلت \ شينجياڭ گازەتىنىڭ ٴتىلشىسى جاۋ مەي

تۇرپان قالاسى گاۋچاڭ رايونىنىڭ سولتۇستىك ىرگەسىندەگى، جالىنتاۋدىڭ وڭتۇستىك بوكتەرىندەگى ٴبىر جوتاعا ەل ىشىندەگى قازىر كولەمى ەڭ ۇلكەن، قازىپ الىنعان مادەني ەسكەرتكىشتەر ەڭ مول، ٴپىشىنى مەن يقۋاتى ايقىن ٴارى ۋاقىت ارالىعى ٴبىرشاما ۇزاق نەستوريان ٴدىنى ەسكى جۇرتى _ شيپاڭ نەستوريان ٴدىنى عيباداتحاناسىنىڭ ەسكى جۇرتى ورنالاسقان. تاياۋدا جۇڭگو مەن شەتەلدىڭ نەشە ونداعان مامان ـ وقىمىستىلارىمەن بىرگە وسى اراعا كەلىپ، شيپاڭ نەستوريان ٴدىنى عيباداتحاناسى ەسكى جۇرتىنىڭ ارحەولوگيالىق جەتىستىكتەرىن جاقىن ارالىقتان ۇعىسىپ، مىڭ جىلدىق وركەنيەتتىڭ جاڭعىرىعىنا قۇلاق تۇردىك.

كەدىر ـ بۇدىر تاۋ جولىن بويلاپ، ارحەولوگيا قىزمەتكەرلەرىمەن بىرگە تاۋ باسىنداعى ەسكى جۇرتقا كەلدىك. تاۋ باسىندا جەل قاتتى سوعاتىندىقتان، قازىلعان ورىننىڭ جەمىرىلۋىنەن ساقتانۋ ٴۇشىن، ارحەولوگيا قىزمەتكەرلەرى جەر بەتىندەگى باسىم كوپ ساندى جۇرناقتاردى جاۋىپ، ٴبىر توپ رەتتى ٴۇي قۇرىلىمىنىڭ جۇرناقتارىن قالدىرىپتى.

”بۇل ارا وسى موناستىردىڭ نەگىزگى قۇرىلىس جۇرناقتارى، ول وڭتۇستىكتەن سولتۇستىككە قاراي قاتار تىزىلگەن، شىعىس ـ باتىس باعىتىندا سالىنعان 3 قۇرىلىس پەن قوسالقى قۇرىلىستان قۇرالعان، قۇرىلىس قۇرىلىمىندا باتىس ازيا، ورتا ازيا وڭىرىندەگى نەستوريان ٴدىنى شىركەۋىنىڭ تيپتىك’ ٴۇش ساراي ۇلگىسىندەگى شىركەۋ‘ ەرەكشەلىگى بار، ال قولدانىلعان قۇرىلىس تەحنيكاسى مەن ماتەريالىنان جەرگىلىكتى ٴداستۇرلى ستيل بايقالادى“. جۇڭشان داشۋەسى سوتسيولوگيا جانە انتروپولوگيا شۋەيۋانىنىڭ پروفەسسورى، شيپاڭ نەستوريان ٴدىنى عيباداتحاناسىنىڭ ەسكى جۇرتىن ارحەولوگيالىق قازۋ نىسانىنىڭ جاۋاپتىسى ليۋ ۋىنسو بىلاي دەدى: بۇل قۇرىلىستاردىڭ ورتاسىنداعى ٴۇيدىڭ جۇرناقتارى تىك ٴتورتبۇرىشتى زالدىڭ جۇرناعى، زالدىڭ وڭتۇستىك، سولتۇستىك ەكى شەتىندە بىردەي ساڭلاۋ بار. ارحەولوگيا قىزمەتكەرلەرى شوتكى سياقتى قۇرالدارمەن ۇزدىكسىز تازالاپ، ەسىك كاسەگى، كىرە بەرىس ٴدالىزى، باسپالداق جانە وتەر جول سياقتىلاردىڭ جۇرناعىن بايقادى. بۇدان ونىڭ ارنا فورماسىندا ەكى جاقتاعى ۇيلەرمەن تۇتاسقانىن كورۋگە بولادى.

وسى قۇرىلىستاردىڭ باتىس قابىرعاسىنان ارحەولوگيا قىزمەتكەرلەرى قۇرىلىس جۇرناقتارىنىڭ ىشىنەن وتە رەتتى تىزىلگەن 7 ۇلكەن قىش ىدىستى بايقادى. مۇنىڭ ىشىندە ەكەۋىنىڭ ىشىندە قالدىق زات بار، كەيىن ساراپتاۋ ارقىلى قالدىق زاتتىڭ ٴجۇزىم ۇرىعى ەكەندىگى بايقالدى. ارحەولوگيا قىزمەتكەرلەرى بۇدان وسى ٴۇي جۇرناقتارى اراق ۇراسى جۇرناعى بولسا كەرەك دەپ تۇجىرىمدادى.

وڭتۇستىككە قاراي ۇزدىكسىز جۇرگەندە، ٴبىرشاما كەمەلدى ساقتالعان ٴبىر جۇرناق بايقالدى، تامنىڭ بيىكتىگى ادام بويىنان اسادى، ىشىندەگى قۇرىلىس قۇرىلىمى ٴبىرشاما كۇردەلى. ”ول كۇمبەزشە توبەلى قۇرىلىس، سول كەزدەگى كىتاپ ٴۇيى بولۋى مۇمكىن“. ليۋ ۋىنسو بىلاي دەدى: ”ادىردىڭ سولتۇستىك بەتكەيىنەن ٴبىز كەيبىر ٴۇي كولەمى ٴبىرشاما شاعىن جۇرناقتاردى بايقادىق، بۇل ۇيلەر موناحتار تۇراتىن ٴۇي نەمەسە استىق ساقتايتىن جەر بولۋى مۇمكىن“.

” 2021 ـ جىلدان قازىرگە دەيىن، ٴبىز وسى ارادان 2000نان استام ماڭىزدى مادەني ەسكەرتكىشتى، جۇيەدەن، 1000عا جۋىق (گرۋپپا) كوپ ٴتۇرلى ٴتىل ـ جازۋداعى جازبالاردى قازىپ الدىق. بۇل بايقاۋلار ادامدى ەرەكشە جەلپىندىرەدى ٴارى ٴبىزدىڭ ويلاعانىمىزدان دا اسىپ ٴتۇستى“. ليۋ ۋىنسو بىلاي دەدى: اسىرەسە، قازىپ الىنعان بايىرعى سيريا تىلىندەگى، حانزۋ تىلىندەگى كىتاپتار، سولتۇستىك سۇڭنىڭ سىرلى شىنىسى، ”شينيڭ يۋانباۋ“ تەڭگە جارماعى، سونداي ـ اق كەمەلدى ساقتالعان قاس تاسى ويما كرەسىتى سياقتىلاردىڭ بارلىعى نەستوريان ٴدىنىنىڭ جەرگىلىكتەنۋىنىڭ جاندى دالەلى.

”بۇل ماڭىزدى بايقاۋلار ٴبىزدىڭ وسى موناستردىڭ تۇرمىس كورىنىسىن قايتا قۇرۋىمىزدى ماڭىزدى ماتەريالمەن قامداپ قانا قويماي، ەرتە زامانعى نەستوريان ٴدىنى تاريحى، شىعىس ـ باتىس وركەنيەتتەرىنىڭ اۋىس ـ كۇيىسى، ٴوزارا ۇلگى الۋى، ەرتە زامانعى باتىس ٴوڭىر ٴتىل ـ جازۋى جانە حريستيان ٴدىنىنىڭ جازبالارى مەن كوركەمونەرى سياقتىلاردى ىشكەرىلەي زەرتتەۋىمىزگە ەگجەي ـ تەگجەيلى، ناقتى زەرتتەۋ ماتەريالدارىن ازىرلەدى“، ـ دەدى ليۋ ۋىنسو.

شيپاڭ نەستوريان ٴدىنى عيباداتحاناسىنىڭ ەسكى جۇرتىنا ارحەولوگيالىق قازۋ جۇرگىزگەندە، ونىڭ مادەني ەسكەرتكىشتەردى قورعاۋ قىزمەتى دە بەلسەنە ىلگەرىلەتىلۋدە. ”ٴبىز 2022 ـ جىلدان باستاپ ەسكى جۇرتتى قورعاۋ جانە كورمەلەۋ، پايدالانۋ نىساندارىن ىلگەرىلەتتىك، قازىر ەسكى جۇرتتى قورعاۋ قورشاۋى جانە ارحەولوگيالىق قىزمەت پۋنكتى سالىنىپ بولدى، ەسكى جۇرتتان قازىپ الىنعان ٴبىر ٴبولىم مادەني ەسكەرتكىشتەر تۇرپان مۇراجايىندا ’ارحەولوگيالىق جاڭا بايقاۋلار كورمەسىندە‘سىرتقا كورسەتىلدى“. تۇرپان تانۋ زەرتتەۋ مەكەمەسى ارحەولوگيا زەرتتەۋ ورنىنىڭ ورىنباسار باستىعى ۋاڭ لۇڭ بىلاي دەدى: سونىمەن بىرگە بۇل ەسكى جۇرتتىڭ ٴوز تۇلعاسىن بەكەمدەۋ، مادەني ەسكەرتكىشتەردى قورعاۋ جانە كورمەلەۋ جوباسىن دا ىلگەرىلەتتىك.

”بيىل ٴبىز ەسكى جۇرت مۇراجايى نىسانىن جوسپارعا الۋدى بەلسەنە ىلگەرىلەتىپ، كەلەر جىلى نىسان قۇرىلىسىن جۇزەگە اسىرۋعا كۇش سالىپ جاتىرمىز“، ـ دەدى ۋاڭ لۇڭ.

ۇعىسۋىمىزشا، قازىر شيپاڭ نەستوريان ٴدىنى عيباداتحاناسىنىڭ ەسكى جۇرتتارىن قازۋ قىزمەتىندە كەزەڭدىك تابىسقا قول جەتكىزىلگەن، باسىم كوپ ساندى ارحەولوگيالىق قىزمەتتەر اياقتالۋ الدىندا تۇر ەكەن. ”بيىلعى ارحەولوگيالىق قازۋ قىزمەتى مەجەمەن 11 ـ ايدا جاپپاي اياقتايدى. كەلەسى قادامدا ٴبىزدىڭ ٴتۇيىندى قىزمەتىمىز قازىپ الىنعان قىرۋار جازبالاردى، قابىرعا سۋرەتتەردى قالپىنا كەلتىرۋ جانە ٴتۇسىندىرۋ، ەل ٴىشى ـ سىرتىنداعى وقىمىستىلاردى ٴتىپتى دە مول زەرتتەۋ ماتەريالدارىمەن قامداۋ بولىپ تابىلادى“، ـ دەدى ليۋ ۋىنسو.

نەستوريان ٴدىنى _ حريستيان ٴدىنىنىڭ ٴبىر تارماعى، تاڭ داۋىرىندە پارسىدان جۇڭگوعا كىرگەن. نەستوريان ٴدىنى بايىرعى جۇڭگودا ”پارسى ٴدىنى“، ”داچين ٴدىنى“ دەپ اتالعان، نەستوريان ٴدىنى _ تاڭ داۋىرىندە وسى ٴدىن كىرگەننەن كەيىن قويىلعان اتاۋ.

نەستوريان ٴدىنىنىڭ جۇڭگوعا تۇڭعىش رەت كىرگەندىگى جونىندەگى ەستەلىك _ شي ـ ان بەيلين مۇراجايىندا ساقتالعان مەملەكەت اسىلى دارەجەلى مادەني ەسكەرتكىش «داچين نەستوريان ٴدىنىنىڭ جۇڭگوعا تارالۋ ەسكەرتكىشى». ەسكەرتكىش جازۋىنداعى دەرەكتەرگە نەگىزدەلگەندە، تاڭ پاتشالىعى جىنگۋاننىڭ 9 ـ جىلى (635 ـ جىلى) نەستوريان ٴدىنىنىڭ مارتەبەلى موناعى ولوپەن چاڭ ـ انعا كەلگەن، تاڭ تايزۇڭ باس ٴۋازىر فاڭ شۋانليڭدى جىبەرىپ قۇرمەت قاراۋىلىن باستاپ باتىس قالا ماڭىندا قارسى العان. جىنگۋاننىڭ 12 ـ جىلى تاڭ تايزۇڭ ونىڭ ٴدىن تاراتۋىنا رۇقسات بەرەدى، ول چاڭ ـ ان قالاسىنداعى ينيڭفاڭدا داچين بۇتحاناسىن سالادى، نەستوريان ٴدىنى وسىدان باستاپ ورتا جازىق وڭىرىندە تارالا باستايدى.

شينجياڭ جىبەك جولىنىڭ ماڭىزدى تۇيىنىنە ورنالاسقان، نەستوريان ٴدىنى تاڭ داۋىرىندە ورتا ازيا وڭىرىنەن تۇرپان سياقتى جەرلەرگە تارالعاننان كەيىن، شينجياڭ ٴوڭىرىن وتكەرمە بەكەت ەتىپ، ەل ىشىندەگى باسقا جەرلەرگە كىرگەن. تۇرپان قالاسىنىڭ شيپاڭ نەستوريان ٴدىنى عيباداتحاناسىنىڭ ەسكى جۇرتى _ وسىنىڭ جاندى دالەلى.