انار بۇلت \ شينجياڭ گازەتىنىڭ ٴتىلشىسى لۋ فىڭباۋ

وتكەن عاسىردىڭ 90 ـ جىلدارىنان بەرى، شينجياڭ تاكلاماكان شولىندە تاس جول سالۋدى باستاپ، ەلىمىزدە، اۋەلى، دۇنيە جۇزىندە كوشپەلى قۇمدا الىس ارالىقتى، دارەجەلى تاس جول سالۋ باستاماسىن اشتى.

كوپ جىلدان بەرى، تاكلاماكان ٴشولى تاس جولى ٴبىر جەلىدەن كوپ جەلىگە اينالىپ، ەلىمىزدەگى سانى ەڭ كوپ، قامتۋ اۋدانى ەڭ ۇلكەن ٴشول تاس جولى قاتىناس تورابىن قالىپتاستىرىپ، ٴشول جيەگى وڭىرىندەگى بۇقارانىڭ ٴجۇرىس ـ تۇرىسىنا قولايلىلىق جاساپ، شينجياڭنىڭ، اسىرەسە، وڭتۇستىك شينجياڭنىڭ جوعارى ساپالى دامۋىنا قوزعالىس قۋاتىن ۇستەدى.

　　جول تورابى تاكلاماكاندى تۇتاستىردى

”اسپاندا قۇس ۇشپايدى، جەردە قىلتان ونبەيدى“. تاكلاماكان ٴشولى ”اجال تەڭىزى“ دەپ اتالعان، ەلىمىزدەگى ەڭ ۇلكەن ٴشول، ٴارى دۇنيە جۇزىندەگى 10 ـ ۇلكەن ٴشول، ٴشولدىڭ اۋدانى 330 مىڭ شارشى كيلومەتر.

تاكلاماكان ٴشولىنىڭ شىعىستان باتىسقا دەيىنگى ۇزىندىعى شامامەن 1000 كيلومەتر، وڭتۇستىكتەن سولتۇستىككە دەيىنگى كەڭدىگى شامامەن 400 كيلومەتر، وڭتۇستىك شينجياڭ ٴوڭىرىنىڭ بايلانىس جاساۋىنا كەدەرگى بولعان ٴارى ەكونوميكالىق، قوعامدىق دامۋىنا دا تۇساۋ بولعان.

نيە اۋدانى تارىم ويپاتىنىڭ وڭتۇستىك جيەگىنىڭ ٴدال ورتاسىنا ورنالاسقان، وڭتۇستىگى اسقار كۇنلۇن تاۋى، سولتۇستىگى كەڭ كوسىلگەن قۇمدى ٴشول. بۇرىندارى نيەدەگى بۇقارا ۇرىمجىگە بارۋ ٴۇشىن مەملەكەت تاس جولى 315 ـ جەلىسىن بويلاپ باتىسقا قاراي اينالىپ جۇرەتىن، جول ۇزىندىعى 2200 كيلومەتردەن اسىپ، ۋاقىت تا، كۇش تە زايا بولاتىن.

1993 ـ جىلى 3 ـ ايدا شينجياڭداعى، اۋەلى، بۇكىل ەلدەگى تۇڭعىش ٴشول تاس جولى _ بۇگۇر _ نيە تاس جولى قۇرىلىس باستادى. بۇل تاس جولدىڭ جالپى ۇزىندىعى 552 كيلومەتر، مۇندا كوشپەلى قۇمدى جول بولىگى 446 كيلومەترگە جەتەدى، 1995 ـ جىلى 9 ـ ايدا سالىنىپ ٴبىتىپ اۆتوكولىك قاتىنادى. وسىمەن نيەدەن ۇرىمجىگە اۆتوكولىكپەن قاتىناۋ ارالىعى 1000 كيلومەتردەن استام قىسقاردى.

وسىدان كەيىن، ”اجال تەڭىزىندە“ ٴبىرتالاي تاس جول سالىندى.

2007 ـ جىلى 11 ـ ايدا جالپى ۇزىندىعى 425 كيلومەترگە تايايتىن ارالدان حوتانعا دەيىنگى تاس جولدا اۆتوكولىك قاتىنادى؛ 2022 ـ جىلى 6 ـ ايدىڭ 30 ـ كۇنى جالپى ۇزىندىعى 334 كيلومەتر كەلەتىن لوپنۇردان چەرشەنگە دەيىنگى تاس جولدا اۆتوكولىك قاتىنادى؛ 2023 ـ جىلى 12 ـ ايدا اۆتوكولىك قاتىناعان تۇمسىق قالاسىنان كۇنيۇي قالاسىنا دەيىنگى تۇمسىق _ كۇنيۇي تاس جولى قوسىلىپ، وڭتۇستىك پەن سولتۇستىكتى تۇتاستىراتىن ”اجال تەڭىزىندەگى“ نەگىزگى جەلى تاس جولى 4كە جەتتى.

وڭتۇستىكتەن سولتۇستىككە قاراي سوزىلعان ٴشول تاس جولى نەگىزىندە، شينجياڭدا تاعى تاكلاماكان شولىندە ارال قالاسىنان چەرشەن اۋدانىنىڭ تاجۇڭ قالاشىعىنا دەيىنگى تاس جول سالىندى، بۇل تاس جول كولبەي سوزىلىپ، كوپتەگەن ٴشول تاس جولىن تۇتاستىرىپ، شولدە تورشا تاس جول قالىپتاستىرىپ، تارماق ـ تارماق تاس جولدار ”اجال تەڭىزىنىڭ“ بۇعاۋىن شەشىپ، كەڭ كوسىلگەن ٴشول ەندىگارى كەدەرگى سانالمايتىن بولدى.

　　جول سالۋ شەكتەلگەن وڭىردە كەرەمەتتەر جاراتتى

ٴشول تاس جولىن سالۋدا سانسىز سىن ـ سايىسپەن بەلدەسۋگە تۋرا كەلەدى. لوپنۇر _ چەرشەن ٴشول تاس جولى وسىلاردىڭ اراسىنداعى سىن ـ سايىس ەڭ ۇلكەن بولعاندارىنىڭ ٴبىرى.

لوپنۇر _ چەرشەن تاس جولىنىڭ جالپى ۇزىندىعى 334 كيلومەتر، ٴشول بولىگى 307 كيلومەتر كەلەدى. وسىنىڭ الدىنداعى ٴشولدى كەسىپ وتكەن تاس جولدارمەن سالىستىرعاندا، لوپنۇر _ چەرشەن ٴشول تاس جولىن سالۋ ٴتىپتى قيىنعا سوقتى، بۇل تاس جول ٴشولدىڭ شىعىسىنداعى قالىڭ، بيىك قۇم توبەشىكتەردەن وتەدى، ىشكەرىلەگەن سايىن سولعۇرلىم قيىن بولعاندىقتان ”جول سالۋ شەكتەلگەن ٴوڭىر“ دەپ اتالعان.

جالپى نىسان بارىسىندا 32 ورىنداعى بيىك قۇم توبەشىكتەرى تەگىستەلدى، 28 ورىنداعى توبەشىك ارالىعىنداعى ويپاڭ جەرلەر تولتىرىلدى، ەڭ بيىك قۇم توبە 100 مەترگە تايايدى، 40 نەشە ۇلكەن قۋاتتى شىنجىر تابان توپىراق كۇرەۋىش تۇپ ـ تۋرا 150 كۇن كۇرەگەندە بارىپ وسى ەڭ بيىك قۇم توبەنى ارەڭ تەگىستەدى.

دۇنيە جۇزىندەگى 2 ـ ۇلكەن كوشپەلى قۇمدا تاس جول سالۋدىڭ تەتىگى قۇمايتتانۋدان ساقتانۋ، قۇمدى بوگەۋ سىندى قيىن ماسەلەنى شەشۋ.

نەشە 100 جۇمىسشى لوپنۇر _ چەرشەن ٴشول تاس جولىنىڭ ەكى جانىنان 58 ميلليون شارشى مەتردەن استام ٴشوپ شاقپاق ورناتىپ، شامامەن 70 مىڭ توننا قامىس ىستەتكەن. ەگەردە وسى قامىستاردىڭ باس ـ اياعىن ٴبىر ـ بىرىمەن جالعاساق، جەر شارى ەكۆاتورىن شامامەن 180 رەت وراۋعا بولادى.

جاقسى سالۋ، ونان دا ماڭىزدىسى، جاقسى قورعاۋ كەرەك.

بۇگۇردەن نيەگە دەيىنگى تاس جول سالىنعاننان باستاپ، ونىڭ توڭىرەگىندەگى ىقتاسىن ورمان ينجەنەرياسى تەڭ قادامدا قۇرىلىس باستاپ، قۇمايتتانۋدان ساقتانۋ، قۇمدى بوگەۋ ارقىلى جولداردى قۇمدى بوراننىڭ بۇلدىرۋىنەن، اۋەلى، باسىپ قالۋىنان ساقتاندى. 2005 ـ جىلى قۇرىلىس اياقتاعاننان كەيىنگى ەكولوگيالىق ىقتاسىن ورمان بەلدەۋىنىڭ جالپى ۇزىندىعى 436 كيلومەترگە جەتىپ، سەكسەۋىل، جىڭعىل، جۇزگەن سياقتى ٴار ٴتۇرلى سورعا توزىمدىلىگى ٴبىرشاما كۇشتى 20 ميلليون تۇپتەن استام بۇتا ـ بۇرگەن ەگىلدى. سونىمەن بىرگە ٴار 10 كيلومەتر جەردەن ٴبىر قۇدىق قازىلىپ، تامشىلاتىپ سۋارۋ جۇزەگە اسىرىلدى.

لوپنۇر _ چەرشەن ٴشول تاس جولىنا ”ٴشول تاس جولى وركەش جول بولىگىندە اسقىن كورۋ ارالىعىندىق قاتىناس حاۋىپسىزدىگى زەردەلى ەسكەرتۋ جۇيەسى“ ەنگىزىلدى. بۇل جۇيە ”اۆتوماتتى سەزۋ + اۆتوماتتى ەسكەرتۋ بەرۋ + كومىر قىشقىل گازىن شىعارمايتىن ەنەرگيا“ تەحنيكاسى ٴتاسىلى نەگىزىندە فوتوۆولتتىق ەلەكتر تاراتۋ، رادارمەن بارلاۋ، سىمسىز جەتكىزۋ، دالمە ـ ٴدال ەسكەرتۋ بەرۋ سياقتى تەحنيكالىق تاسىلدەردەن پايدالانىپ، ٴوزى جۇيە قالىپتاستىردى، ونىڭ ۇستىنە بەلگىلى دارەجەدە بورانعا ٴتوزىمدى، قۇمايتتانۋدان ساقتانۋ قابىلەتىنە يە بولىپ، قاتىناس شىرعالاڭىنىڭ تۋىلۋىنان ٴونىمدى ساقتاندى.

　　بۇقارانىڭ شينجياڭمەن تۇتاسىپ، تەڭىزگە جەتۋ ارمانى جۇزەگە استى

كەڭ كوسىلگەن تاكلاماكان ٴشولى شينجياڭنىڭ وڭىرلەرى اراسىنداعى بايلانىسىنا كەدەرگىلىك جاسادى. ٴىشىنارا بۇقارا، اۋەلى، ٴومىر بويى شولدەن اتتاپ شىعىپ كورگەن ەمەس. ٴشول تاس جولىنىڭ ىركەس ـ تىركەس سالىنۋى ٴار ۇلت بۇقاراسىنىڭ ”قۇمنىڭ ەكى شەتىندە تۇراتىن“ جاعدايدى اياقتاتۋىنا، شينجياڭمەن تۇتاسىپ، تەڭىزگە جەتۋ ارمانىنىڭ رەالدىققا اينالۋىنا مۇمكىندىك جاسادى.

چەرشەن اۋدانىندا 50 جىلدان استام ۋاقىت تۇرمىس كەشىرگەن توعراقلىق اۋىلى قوسارىق قىستاعىنىڭ تۇرعىنى ياسىن تۇردى بۇرىندارى كورلا قالاسىنا وتە از باراتىن. مۇندا، باستىسى، قولايسىزدىق ەدى، ويتكەنى چەرشەننەن كورلاعا بارۋ ٴۇشىن الدىمەن چارقىلىققا، ونان كەيىن كورلاعا باراتىن، اۆتوبۋز جولدا 2 دە 3 كۇن ىرعاقتاپ جۇرەتىن.

مۇنداي جاعداي لوپنۇر _ چەرشەن تاس جولىندا اۆتوكولىك قاتىناعاننان كەيىن تۇبەگەيلى وزگەردى. لوپنۇر _ چەرشەن تاس جولىندا اۆتوكولىك قاتىناعاننان كەيىن، چەرشەننەن كورلاعا اۆتوكولىكپەن قاتىناۋ ارالىعى 350 كيلومەتر قىسقاردى، اۆتوكولىكپەن قاتىناۋ ۋاقىتى دا بۇرىنعى 12 ساعاتتان 6 ساعاتقا قىسقاردى. ”كۇنبە ـ كۇن كەلىپ ـ كەتۋگە بولادى، كورلاعا قالاعان ۋاقىتتا بارا بەرەتىن بولدىق“، ـ دەدى ياسىن تۇردى.

جۇڭگو قاتىناس توبى شينجياڭ قاتىناس قارجى قوسۋ، دامىتۋ شەكتى سەرىكتەستىگىنىڭ ساناق ساندى مالىمەتىندە كورسەتىلۋىنشە، لوپنۇر _ چەرشەن تاس جولىندا اۆتوكولىك قاتىناعاننان بەرى، قاتىناس مولشەرى 520 مىڭ اۆتوكولىككە (رەت) تاياپ، بۇل تاس جول كورلانى چەرشەنمەن تۇتاستىراتىن ماڭىزدى ارناعا اينالعان.

”بۇرىندارى چەرشەننەن كورلاعا ماقتا تاسۋعا بىرنەشە كۇن كەتەتىن، لوپنۇر _ چەرشەن تاس جولىندا اۆتوكولىك قاتىناعاننان كەيىن، 6 ساعاتتا عانا جەتەتىن بولدىق“، ـ دەدى لوپنۇر اۋدانىنداعى ماقتاشى لي جينجيان.

نيە اۋدانى نيا اۋىلى شيانفىڭ قىستاعىنداعى حوتان يامەي اۋىل شارۋاشىلىعىن جالپىلىق اشۋ شەكتى سەرىكتەستىگىنىڭ شىلان بازاسىنىڭ جەر اۋدانى 1000 مۋ، بازا ”سەرىكتەستىك + بازا + شارۋا وتباسىلارى“ سىندى شارۋاشىلىق باسقارۋ ۇلگىسىن قولدانىپ، الما شىلان، وجاۋقاباق شىلان، شاينەك شىلان سياقتى 20 نەشە ٴتۇرلى شىلان اعاشىن ەكتى، شىلاندارى، نەگىزىنەن، بەيجيڭ، شاڭحاي، گۋاڭجوۋ، شي ـ ان، جىڭجوۋ سياقتى جەرلەردىڭ بازارلارىنا ساتىلدى.

”بۇگىنگى كۇندە ٴشول ەندىگارى كەدەرگى بولمايتىن بولدى، شىلان تاسىمالداۋ دا وتە قولايلى، بازار بارعان سايىن كەڭەيىپ، ساتىلۋ مولشەرى بارعان سايىن زورايدى“، ـ دەدى حوتان يامەي اۋىل شارۋاشىلىعىن جالپىلىق اشۋ شەكتى سەرىكتەستىگىنىڭ ديرەكتورى چىن جيانجۇن.