ليۋ فىڭ

2024 ـ جىلى 6 ـ ايدىڭ 26 ـ كۇنى مەن باركول قازاق اۆتونوميالى اۋدانى سارشوقى اۋىلىنا تاعى قادام تاستاعانىمدا، قازاق ۇلتىنىڭ قابىرى اراسىندا بيىك كورىنىپ جاتقان حانزۋ اۋىل ـ قىستاق شيپاگەرى — ياڭ جۇڭشياننىڭ قابىرىنا قۇرمەت سەزىمىمەن كەلىپ، ٴبىر شوق تاۋ گۇلى مەن جاڭادان قىرقىلعان ٴبىر ۋىس جيۋسايدى اقىرىن قۇلپىتاستىڭ الدىنا قويدىم...

باركولدىڭ كليماتى سۋىق، ال جيۋسايدىڭ ومىرشەڭ قۋاتى كۇشتى، ەڭ سۋىق قىس كۇندەرى دە ۇسىمەيدى، جەرگىلىكتى تۇرعىندار تۇرمىستا ودان ايرىلا المايدى. وسى ماعىناسىنان دا قازاق مالشىلار ياڭ جۇڭشياندى ىقىلاسپەن ”جيۋساي شيپاگەر“ دەپ اتاپ كەتكەن.

ٴتىلشى بولعان ونداعان جىلدار ماعان ۇمىتىلماس اسەر قالدىرعانى تالاي جىلدىڭ الدىنداعى سول ٴبىر رەتكى تىلشىلىك بولدى.

1999 ـ جىلى 11 ـ ايدىڭ 18 ـ كۇنى مەن تىلشىلىك ساپارمەن اۆتوكولىكپەن باركولگە جول الدىم. سارشوقى اۋىلىنان وتكەنىمدە كەنەتتەن قازاق ۇلتىنىڭ قابىرلارى اراسىنداعى ەڭسەلى حانزۋ قابىرىن كوردىم. حانزۋلاردىڭ قابىرى مەن باسقا ۇلتتاردىڭ قابىرىنىڭ سىرتقى ٴپىشىنىنىڭ پارقى وتە زور بولاتىندىعىن شينجياڭدىقتاردىڭ ٴبارى بىلەدى. ساۋالعا تولى ويمەن تىزەدەن كەلەتىن قاردى ومبىلاپ بارىپ انىق ـ قانىعىن بىلمەك بولدىم.

كوز الدىمداعى كورىنىس مەنى قايران قالدىردى! قۇلپىتاستىڭ ورتاسىنا ياڭ جۇڭشياننىڭ قابىرى دەگەن جازۋ ويىلىپتى، ەكى جاعىنداعى ەكى جول جازۋ ايرىقشا كوزگە تۇسەدى: كوزى تىرىسىندە مالشىلاردىڭ اۋرۋىن ەمدەدى، قايتىس بولعان سوڭ دا مالشىلاردىڭ اماندىعىن قورعايدى.

ٴبىر حانزۋ ازاماتى نە ٴۇشىن قازاق ۇلتىنىڭ قابىرى اراسىنا جەرلەندى، قۇلپىتاستىڭ استارىندا تاعى قانداي حيكايا بار؟ مەن دامىل تاپپاي سارشوقى اۋىلىنا بارىپ، ياڭ جۇڭشياننىڭ ايەلى پىڭ چياۋگىعا كەزدەستىم، لاۋياڭ تۋرالى تىلشىلىك جاسايتىنىمدى ەستىگەن سوڭ، ول مەنى قوندىرىپ قالدى. 10 نەشە كۇندە مەن 100گە جۋىق مالشى جانە كادر ـ بۇقارادان جاعداي ۇعىسقان سوڭ، اقىرى جاۋابىن تاۋىپ، ياڭ جۇڭشياننىڭ سانسىز اسەرلى حيكايالارىن ٴبىلدىم...

ياڭ جۇڭشيان حىنان ولكەسى جىنپيڭ اۋدانىندا تۋعان. 1962 ـ جىلى ول ٴۇرىمجى تەمىر جول دەنساۋلىق ساقتاۋ مەكتەبىنەن وقۋ تاۋىسقاننان كەيىن، مەملەكەتتىڭ ۇندەۋىنە ٴۇن قوسىپ، باركولدىڭ سارشوقى اۋىلىنا كەلىپ، اۋىل ـ قىستاق شيپاگەرى بولىپتى. وسىلايشا، ونىڭ تاعدىرى وسىناۋ ساحارامەن جانە مالشىلارمەن تىعىز بايلانىسقان ەكەن.

مالشىلاردىڭ اۋرۋىن ەمدەگەندە ٴتىل بىلمەسە قيىن عوي! ياڭ جۇڭشيان ٴار جولى مال شارۋاشىلىق وڭىرلەرىنە بارىپ ارالاپ ەمدەگەندە، مالشىلاردىڭ تىقىرشىعان بەينەسىن كورىپ، سويلەي ٴجۇرىپ ىمدايدى، دەسەدە ٴبىر اۋىز ٴسوزىن دە تۇسىنبەيدى، سونىمەن ول قازاق ٴتىلىن ۇيرەنۋگە بەل بۋادى. ٴبىر كىشكەنتاي داپتەردى الا ٴجۇرىپ، كۇندەلىكتى سوزدەردى جازىپ الىپ، قاسىنا حانزۋشا ارىپتەرمەن تۇسىنىك جاساپ قويادى. مالشىلاردىڭ تۇرمىس ادەتىنە تەزىرەك قانىعۋ ٴۇشىن، ول 40 تۇرمىستىق بۇيىمىنىڭ سۋرەتىن كىشكەنتاي داپتەرىنە سىزىپ الادى. جارتى جىلدان كەيىن ياڭ جۇڭشيان قاراپايىم قازاقشا سوزدەردى سويلەي الاتىن؛ ٴبىر جىلدان كەيىن ول مالشىلارمەن سويلەسە الاتىن بولادى. سودان كەيىن ول قازاقشا جازۋدى دا ۇيرەنىپ، مال شارۋاشىلىق وڭىرىنە تەكسەرۋگە كەلگەن ماماندارعا اۋدارماشى بولادى.

37 جىلدا ياڭ جۇڭشيان باركولدىڭ تاۋ ـ وزەندەرىن تەگىس ارالاپ، ساحاراداعى مالشىلارعا شۋاق اكەلدى. ونىڭ ٴۇيى مالشىلارعا 24 ساعات اشىق تۇردى.

1980 ـ جىلى قىستىڭ ٴبىر كۇنى، ياڭ جۇڭشيان كەزەكشىلىكتەن سوڭ ۇيىنە قايتىپ ەندى تاماققا وتىرا بەرگەندە، شيشان مال فەرماسىنداعى باھار ”جيۋساي شيپاگەر“ دەپ ايعايلاپ، اۋىلداستارىمەن بىرگە ايەلىن كوتەرىپ كىرىپ كەلەدى. ياڭ جۇڭشيان كورگەن جەردەن ساسىپ قالادى، بالانىڭ باسى شىعىپ قالعان ەكەن، دەرەۋ جۇكتى ايەلدى توسەككە جاتقىزىپ، بوساندىرا باستايدى. ٴبىر ساعاتتان استام ۋاقىتتان كەيىن بالا اقىرى تۋىلادى، بەتى كوگەرىپ جىلاي المايدى. ياڭ جۇڭشيان ەشتەڭەگە قاراماستان، ەندى عانا تۋىلعان نارەستەنى كوتەرىپ، شارانانى اۋزىمەن سورىپ شىعارادى. بالانىڭ ”ىڭگالاپ“ جىلاعان داۋىسى كوپشىلىكتىڭ كوڭىلىن ورنىنا تۇسىرەدى. العاش اكە بولعان باھار بالاسىنىڭ الماداي قىپ ـ قىزىل بەتىنە قاراپ، اسەرلەنگەنىنەن لاۋياڭنىڭ قولىنان ۇستاپ كوزىنە جاس الادى.

بۇرىن باركولدە جۇكتى ايەلدەردى بوساندىرۋ وڭاي ەمەس ەدى. ياڭ جۇڭشيان ەندى شيپاگەر بولعان كەزدەرىندە بوسانا الماي قينالعان جۇكتى ايەلدى شۇعىل قۇتقارۋعا بارادى، ول كيىز ۇيگە كىرىسىمەن قورقىپ كەتەدى. بوساناتىن ايەلدىڭ بىلەگى كەرەگەگە بايلانىپ، ەكى اياعى بۇگىلە كيىز توسەلگەن توپىراق كاڭنىڭ شەتىندە تۇرعانىن، بوساندىرۋشى ايەلدىڭ ونىڭ قۇرساعىن كۇشتەپ تومەن قاراي باسقاندا، ايەلدىڭ قابىرعاسى سوگىلەردەي جىلاعانىن كورەدى.

الاسا ۇستەلگە ٴبىر پىشاق شانشىلىپتى، ايتۋلارعا قاراعاندا، جاماندىقتى الاستايدى ەكەن. نارەستە ارەڭ تۋىلادى، ەرنى بوزارىپ، اۋزىن اشا الماي قالعان ەكەن، بۇل ٴدال وقۋلىقتاردا ايتىلعان تۋىتتان كەيىنگى سىرەسپە ەمەس پە؟

«باركول قازاق اۆتونوميالى اۋدانى شەجىرەسىندە» جازىلۋىنشا، جاڭا جۇڭگو قۇرىلۋدان بۇرىن فەودال سوقىر سەنىم ايەلدەر مەن بالالاردىڭ دەنە جانە پسيحيكالىق اقاۋسىزدىعىن ويرانداعان. مال شارۋاشىلىق وڭىرلەرىندەگى ەسكىشە بوساندىرۋدان سىرەسپەگە شالدىققاندار كوپ بولىپ، جاڭا تۋعان نارەستەلەردىڭ شەتىنەۋ مولشەرى %30كە جەتكەن ەكەن.

بۇل ٴىس ياڭ جۇڭشياندى قاتتى تىكسىندىرەدى. مال شارۋاشىلىق وڭىرلەرىندە، قازاق مالشىلاردىڭ اراسىندا دەنساۋلىق بىلىمدەرىن تاراتۋدىڭ ماڭىزدىلىعى مەن كوكەي تەستىلىگىن العاش رەت سەزىنىپ، اۋىل ـ قىستاق شيپاگەرىنىڭ ارقالاعان جاۋاپكەرشىلىگىن بىلەدى.

سودان باستاپ ياڭ جۇڭشيان زەيىن ـ زەردەسىن ايەلدەردى بوساندىرۋدى زەرتتەۋگە شوعىرلاندىرىپ، كىتاپتان جاۋاپ ىزدەپ، مامانداردان كەڭەس سۇرايدى. ٴبىر جىلدان كەيىن سارشوقى اۋىلدىق ەمحانانىڭ باستىعى بولعان ول مال شارۋاشىلىق وڭىرلەرىندە جاڭاشا بوساندىرۋدى جالپىلاستىرادى، ول بوساندىرعان ايەلدەر مەن نارەستەلەردىڭ ٴبارى امان ـ ەسەن بولادى. 37 جىلدا ول 2600دەن استام نارەستەنى بۇل دۇنيەگە الىپ كەلىپ، ٴبىر نارەستە دە شەتىنەمەۋ سىندى كەرەمەتتى جارىققا شىعارادى. مالشىلار ونى ىقىلاسپەن ”كىندىك اكە“ دەپ اتايدى.

1986 ـ جىلى 6 ـ ايدىڭ 24 ـ كۇنى ياڭ جۇڭشيان نارت قىزىل پارتيا تۋى الدىندا ايبىنمەن وڭ جۇدىرىعىن كوتەرىپ سەرت بەرىپ، جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ مۇشەسى بولادى.

1999 ـ جىلى 1 ـ ايدىڭ ٴبىر كۇنى، ياڭ جۇڭشيان مالشىلاردىڭ اۋرۋىن كورىپ جاتقاندا كەنەتتەن ەسىنەن تانىپ قالادى، وعان اسقازان راگىنىڭ سوڭعى مەزگىلى دەپ دياگنوز قويىلادى. وپەراتسيادان كەيىن كوپ وتپەي ياڭ جۇڭشيان شيپاحانادان شىعادى، ول ەڭ سوڭعى ۋاقىتىن سارشوقىعا ارناماق ەدى. اۋىلداستار تۋىستارىن قارسى العانداي، وعان باۋىرساق، كامپيتتەن شاشۋ شاشادى.

ياڭ جۇڭشيان اسقازانىنان ايرىلىپ، تەك از عانا سۇيىق تاماق ىشۋگە شاماسى جەتەدى، ايتسەدە تاڭ قالارلىقتاي جىگەرىمەن توسەككە قيسايىپ جاتىپ مالشىلاردىڭ اۋرۋىن كورەدى. 8 ـ ايدىڭ 20 ـ كۇنى ول كونە دوسى جاقياتتىڭ اۋرۋىنا دياگنوز قويادى. وسى كەزدە ونىڭ تىڭداۋىشتى الۋعا دا دارمەنى جەتپەي، ايەلى كومەكتەسىپ تىڭداۋىشتى ونىڭ قۇلاعىنا تاعادى، بۇل ونىڭ كوزى تىرىسىندە ەمدەگەن ەڭ سوڭعى ناۋقاس بولدى.

9 ـ ايدىڭ 15 ـ كۇنى ٴبىر كۇن ەس ـ ٴتۇسسىز جاتقان ياڭ جۇڭشيان ەسىن جيىپ، ارەڭ دەگەندە اعاسىنا: ”اعا، مەن ومىرىمدە ەشقايدا بارعىم كەلمەيدى، مەنى وسى سارشوقىدا قالدىرىڭىزدار...“، ـ دەيدى.

9 ـ ايدىڭ 17 ـ كۇنى ياڭ جۇڭشيان 56 جىلدىق ٴومىرىن اياقتاتىپ، باركول ساحاراسىندا ماڭگىلىك ۇيقىعا كەتىپ، جۇرەك قانى مەن ٴومىرىن ارناعان وسى مەكەنمەن قاۋىشادى.

جەرلەۋ سالتى بولعان كۇنى اۋدان ورتالىعىنان سارشوقىعا دەيىنگى ۇزاق جولعا جان ـ جاقتان ياڭ جۇڭشياندى اتتاندىرۋعا كەلگەن 4000نان استام ٴار ۇلت بۇقاراسى تولادى.

كەزىندە ياڭ شيپاگەر جانىن الىپ قالعان تەمىرقان اتپەن 100 نەشە كيلومەتر جەردەگى اراتۇرىك اسكەري جىلقى فەرماسىنان كەلىپ، ياڭ جۇڭشياننىڭ سۋرەتىن كورگەن زامان باس سالىپ جىلايدى.

73 جاستاعى قارت مالشى نۇرلىحان ياڭ جۇڭشياننىڭ سۋرەتىن سيپاپ، كوز جاسىن كولدەتىپ: ”بالام، مەنى ٴۇش رەت ولىمنەن الىپ قالدىڭ، مەن ٴالى ٴتىرىمىن، سەن نەگە كەتىپ قالدىڭ“؟ ـ دەيدى.

ياڭ جۇڭشياننىڭ ”كوز جۇمعاننان كەيىن سارشوقىعا جەرلەڭدەر“ دەگەن وسيەتى بويىنشا قازاق مالشىلار وسى حانزۋ باۋىرلارىن قابىلداپ، جوسىندى بۇزىپ، ونى قارلى تاۋدىڭ باۋرايىنداعى قابىر شوعىرى اراسىنا اپارىپ جەرلەدى.

ياڭ جۇڭشيان كوزى تىرىسىندە ”مەملەكەتتىك ۇلتتار ىنتىماعىنداعى، العاباسارلىعىنداعى ۇلگىلى جەكە“، ”اۆتونوميالى رايوندىق ۇلتتار ىنتىماعىنداعى، العاباسارلىعىنداعى ۇلگىلى جەكە“ بولىپ باعالاندى، 2000 ـ جىلى ”حالىق سالاماتتىعىنىڭ جاقسى قورعاۋشىسى“ اتاعى تولىقتاپ بەرىلدى.

1999 ـ جىلى 11 ـ ايدىڭ 28 ـ كۇنى مەن جازعان «ياڭ جۇڭشيان عۇمىرىمەن جازعان ايبىندى ٴومىر» اتتى كەيىپكەرلىك ادەبي حابار «شينجياڭ گازەتىنىڭ» 1 ـ بەتىنىڭ باسقى حابارى بولىپ باسىلدى. ياڭ جۇڭشياننىڭ ىزگى ىستەرى قوعامدا وراسان زور اڭىس قوزعاپ، سان مىڭداعان ٴار ۇلت بۇقاراسىن اسەرلەندىردى.

مەن دە مەملەكەتتىك تيپتىك تۇلعانى ىشكەرىلەي بايقاپ، شىنايى حابارلاعاندىعىم ٴۇشىن 7 ـ كەزەكتى فان چاڭجياڭ اقپارات سيلىعىنا يە بولدىم.

بۇگىنگى تاڭدا ياڭ جۇڭشياننىڭ ارتىندا باركول جاڭا قالاسى بوي كوتەردى، بيىك عيماراتتار قاتار تۇزەپ، كەن ـ زاۆودتار جۇلدىزداي جامىرادى؛ شيپاحانالار مەن مەكتەپتەر ٴجيى ورنالاسىپ، ٴبىر ـ بىرىنە ٴسان قوستى؛ كوك جاساڭدار ماساتىداي قۇلپىرىپ، توسكەيدە ٴتورت تۇلىك مال كوبەيدى؛ كول سۋى شىمىرلاي تولقىپ، ساياحاتشىلار قايشالىستى. ەگەر ول ٴتىرى بولسا، ٴومىر بويى كۇرەس جاساعان اۋىلىنىڭ اۆتونوميالى رايوننىڭ نەگىزگى ساتى دەنساۋلىق ساقتاۋ، سالاماتتىق جالپىلىق سىناق ٴتۇيىنى اۋماعى بولىپ قۇرىلعانىن كورەر ەدى.

2010 ـ جىلى باركول 720 مىڭ يۋان قارجى قوسىپ ياڭ جۇڭشيان ەسكەرتكىش سارايىن سالدى. 2023 ـ جىلى ەسكەرتكىش سارايىن وزەك ەتكەن اۋداندىق مادەنيەت ـ مۇراجايى باقشاسى رەسمي ماڭدايشالىعىن اشىپ، قۇمىل قالالىق وتانشىلدىق تاربيە بازاسىنا جانە ۇلتتار ىنتىماعى تاربيە بازاسىنا اينالىپ، ۇلەس قوسۋ مەن ۇلى سۇيىسپەنشىلىككە تولعان سول ٴبىر اسەرلى حيكايانى باياندادى. 2024 ـ جىلى باركول «جيۋساي شيپاگەر ياڭ جۇڭشيان» اتتى اڭگىمە كىتاپتى باسپادان شىعاردى، ياڭ جۇڭشياننىڭ وتانشىلدىق، حالىقشىلدىق رۋحى سان ۇرپاق ادامداردى جىگەرلەندىرەدى.

ياڭ جۇڭشيان ەسكەرتكىش سارايىنا كىرسەڭىز، تات باسقان بوساندىرۋ قىسقىشى، سىرتقى بەتى مۇجىلىپ توزعان ٴدارى ساندىعى قارلى بوراندى تۇندەگى كونە اڭگىمەلەردى ايتىپ تۇرعانداي بولادى. ”ٴدارى ساندىقتىڭ بەتىندەگى مىنا شۇڭقىر ياڭ شيپاگەر تۇندە اتتان جىعىلىپ، بەتكەيدەن دومالاعاندا قالعان ٴىز“. 63جاستاعى سارشوقى اۋىلى باتىس سۋجي قىستاعىنىڭ مالشىسى قالىم سەرىك اكەسى قالدىرعان ٴدارى ساندىقتى سيپاپ تۇرىپ، بىلاي دەدى: ”ٴالى ەسىمدە، 1968 ـ جىلى قىستا كەنەتتەن اكەمنىڭ ىشەگى ٴتۇيىلىپ قالادى، ياڭ شيپاگەر قارلى بورانعا قاراماي اتپەن 40 كيلومەتر ٴجۇرىپ ۇيگە كەلدى، قار باسىپ، مالاقايىنا مۇز قاتىپ قالىپتى، ەسىكتەن كىرىسىمەن كاڭنىڭ شەتىنە جۇرەلەي وتىرىپ اكەمدى تەكسەردى“. قالىم كوزىنە ىستىق جاس الدى، كەيىن ياڭ شيپاگەر ٴدارى ساندىعىن اكەسىنە قالدىرىپتى، ”اۋىرىپ قالساڭ مىس قوڭىراۋدى سوق، ەستي سالا كەلەمىن“ دەگەن ەكەن.

جارتى عاسىردان استام ۋاقىت ٴوتىپ كەتتى، قالىمنىڭ اكەسى كونە ٴدارى ساندىقتى وعان قالدىرىپتى، ول ونى شيپاگەرلىك وقۋعا بەل بۋعان ۇلى ەربولعا بەرىپتى. ەربول وقۋ تاۋىسىپ اۋىلىنا قايتقان سوڭ، سارشوقى اۋىلدىق ەمحانانىڭ شيپاگەرى بولدى. 2023 ـ جىلى ول ياڭ جۇڭشيان رۋحى سىڭگەن كونە ٴدارى ساندىقتى ەسكەرتكىش سارايعا ۇسىنىپتى. ول بىلاي دەدى: ”قازىر ەمحانانىڭ ەمدەۋ جابدىقتارى وزىق، ەلەكتروندىق قان قىسىمىن ولشەۋ اسپابىن ىستەتەتىن بولدىق. ايتسەدە ياڭ اتامنىڭ كونە ٴدارى ساندىعى ماعان اۋىل ـ قىستاق شيپاگەرىنىڭ تابانىندا قارلى بوران بولمايدى، تەك جاۋاپكەرشىلىك، ٴوزىن ارناۋ جانە ٴومىر عانا بولادى دەگەندى ۇيرەتتى“.