شىعىس سولتۇستىكتى جاپپاي گۇلدەندىرۋدە باس شۋجي ۇلكەن شاحمات تاقتاسىن ورنالاستىردى
شينحۋا اگەنتتىگىنىڭ تىلشىلەرى لين حۇي، حۋاڭ يۋە
پويەز كەڭ كوسىلگەن شىعىس سولتۇستىكتىڭ بايتاق دالاسىنا كىرىسىمەن ۇزىننان - ۇزاققا سوزىلعان قۇنارلى ەگىس اتىزى، سارى مەن جاسىل ءتۇس توعىسا ورنەكتەلگەن، جالىندى تىرشىلىك تىنىسى كوزگە تۇسەدى. بۇل ءبىر تاماشا ىرىستى ءوڭىر!
وسىناۋ ىرىستى ءوڭىردىڭ شۇعىلالى داڭقى بار. سان - ساناقسىز بولات - تەمىر، كومىر، مۇناي، استىق، اعاش ماتەريالدارى چاڭبايشان تاۋى مەن حيلۇڭجياڭ ولكەسىنەن بۇكىل ەلگە تولاسسىز جەتكىزىلەدى؛
وسىناۋ ىرىستى ءوڭىر دە ءبىر مەزەت اعىنعا قارسى ءجۇزۋدىڭ جاپا - ماشاقاتىن باستان كەشىردى. كاسىپ سالاسىنىڭ تيبىن جاڭالاۋى باياۋ، فاكتورلاردىڭ وزىندىك قۇنى ءبىرشاما جوعارى، بازاردىڭ ومىرشەڭدىك كۇشى جەتكىلىكسىز بولدى...
باس شۋجي شي جينپيڭنىڭ وسى جولى حيلۇڭجياڭعا بارىپ قىزمەت تەكسەرۋىندە ماڭىزدى ءبىر مىندەت بار بولاتىن، اتاپ ايتقاندا، جاڭا داۋىردە شىعىس سولتۇستىكتى جاپپاي گۇلدەندىرۋدى ىلگەرىلەتۋ جونىندە ءبىر رەت ورنالاستىرۋ جاساۋ اڭگىمە ءماجىلىسىن اشۋ ەدى.
”بيىل − شىعىس سولتۇستىكتى گۇلدەندىرۋ ستراتەگياسى اتقارىلعاندىعىنىڭ 20 جىلدىعى. وسى ماڭىزدى كەزەڭدە جاڭا داۋىردە شىعىس سولتۇستىكتى جاپپاي گۇلدەندىرۋدى ىلگەرىلەتۋ اڭگىمە ءماجىلىسىن اشىپ، ناتيجەلەردى قورىتىندىلاپ، جاعدايعا تالداۋ جاساپ، جاڭا داۋىردەگى جاڭا جورىقتا شىعىس سولتۇستىكتى جاپپاي گۇلدەندىرۋدى ىلگەرىلەتۋ وي جەلىسى مەن شاراسىن ايقىنداۋ توتەنشە قاجەتتى“. باس شۋجي شي جينپيڭ ماجىلىستە وسىلاي دەپ اشىق ايتتى.
بۇل ماجىلىسكە قاتىناسقانداردان شىعىس سولتۇستىكتەگى 3 ولكەنىڭ جانە ىشكى موڭعۇل اۆتونوميالى رايونىنىڭ جاۋاپتى جولداستارى بار، ورتالىق پەن مەملەكەت ورگاندارىنىڭ قاتىستى تاراۋلارىنىڭ، قاتىستى كاسىپورىنداردىڭ جاۋاپتى جولداستارى دا بار. الدىڭعى رەتكى شىعىس سولتۇستىكتى گۇلدەندىرۋ جونىندەگى اڭگىمە ءماجىلىس 5 جىلدىڭ الدىندا اشىلدى. ۇقسامايتىنى، بۇل رەتكى اتاۋدا ”جاپپاي“ دەگەن ءسوز قوسىلعان، شىعىس سولتۇستىكتى جاپپاي گۇلدەندىرۋ − ءىرى ءىس، زور باتىلدىق، مۇندا، ءسوز جوق، كەلەلى شارا، زور ناتيجە بولۋى قاجەت.
پارتيا 18 - قۇرىلتايىنان بەرى باس شۋجي شي جينپيڭ ىلگەرىندى - كەيىندى 10 رەت شىعىس سولتۇستىكتەگى 3 ولكەگە جانە ىشكى موڭعۇلعا بارىپ قىزمەت تەكسەرىپ، تەكسەرۋ - زەرتتەۋ جۇرگىزىپ، شىعىس سولتۇستىكتىڭ گۇلدەنۋىنە بەتالىس كورسەتىپ، باعدار بەلگىلەدى. ءبىلىم تەرەڭ، سۇيىسپەنشىلىك شىنايى، جوسپار دەر كەزىندە جاسالدى دەۋگە بولادى.
جالپى جاعدايدى كوزدەي الماعاننىڭ ءبىر ءوڭىردى جونگە سالۋعا دا شاماسى جەتپەيدى. ءارقانداي ءبىر جەر جوعارى ساپالى دامۋدى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن، الدىمەن ءوزىنىڭ مەملەكەتتىڭ ستراتەگيالىق جالپى جاعدايىنداعى ورنىن ايقىنداۋى كەرەك.
2018 - جىلعى سول رەتكى اڭگىمە ماجىلىستە باس شۋجي شىعىس سولتۇستىكتىڭ دامۋ ورنىن تۇراقتاندىردى: شىعىس سولتۇستىك ءوڭىر − ەلىمىزدىڭ ماڭىزدى ونەركاسىپ جانە اۋىل شارۋاشىلىعى بازاسى، مەملەكەتتىڭ مەملەكەت قورعانىسى حاۋىپسىزدىگىن، استىق حاۋىپسىزدىگىن، ەكولوگيا حاۋىپسىزدىگىن، ەنەرگيا حاۋىپسىزدىگىن، كاسىپ سالاسى حاۋىپسىزدىگىن قورعاۋدا ايرىقشا ماڭىزدى ستراتەگيالىق ورىنعا يە، مەملەكەت دامۋىنىڭ كەلەلى جاعدايىنا سايادى.
بەس ءىرى حاۋىپسىزدىك دەگەن ءسوز اسا قۇندى ءسوز. وسى رەتكى قىزمەت تەكسەرۋ بارىسىندا باس شۋجي: ”شىعىس سولتۇستىكتىڭ مەملەكەتتىڭ’ بەس ءىرى حاۋىپسىزدىگىن‘ قورعاۋداعى ماڭىزدى بورىشىن مىقتاپ يگەرۋ كەرەك“، - دەپ قايتالاي باسا دارىپتەدى.
قىزمەت تەكسەرۋدىڭ العاشقى ايالداماسىندا وتانىمىزدىڭ ەڭ سولتۇستىك شەتىندەگى ”شىنجوۋ سولتۇستىك ۇيەگى“ دەپ اتالعان ۇلكەن ھىنگان وڭىرىندەگى موحى قالاسىنا كەلدى.
نە ءۇشىن موحىعا كەلدى؟
باس شۋجي بىلاي دەدى: ”ەلىمىزدىڭ بەلگى سيپاتتى مانگە يە جەرلەرىنىڭ بارلىعىن ارالاۋىم، كورىپ شىعۋىم كەرەك. بىرنەشە جىلدىڭ الدىندا فۋيۋانعا باردىم، ول ەلىمىزدىڭ ’اتەش ايدارىنىڭ‘ ءبىر بۇرىشى، ال بۇل ارا ’اتەش ايدارىنىڭ‘ ەندى ءبىر بۇرىشى. بۇگىن ەڭ سولتۇستىكتەگى جەرگە كەلىپ كورسەم دەگەن تىلەگىم ورىندالدى“.
كۇزگى موحى توتىداي تۇرلەنىپ، قالىڭ ورمان الۋان تۇسكە ەنگەن. باس شۋجي شارباق جولدى بويلاپ، موحى ورمان الاڭىنىڭ ورمان قويناۋىنا كىرىپ، بۇل ارانىڭ تاماشا ەكولوگياسىن ءالسىن - ءالى القادى. 100 نەشە جىلدان اسقان قاراعاي، بال قاراعايلار اسپانمەن بوي تالاسىپ، بۇلتپەن ارالاسقان، ورمانداعى بۇتا - بۇرگەندەر اراسىندا سيىر بۇلدىرگەن، مانيۋەمەي، كوكەك ءشوپ جايقالعان.
”جەردىڭ استى - ءۇستى تولعان اسىل“، - دەدى باس شۋجي ءسۇيىنىپ.
شارباق جولدىڭ ءبىر جاعىنا باس شۋجيگە كورسەتۋ ءۇشىن ۇلكەن ھىنگاننىڭ ”تاۋ اسىلدارى“ قويىلعان: اعاش ساڭىراۋقۇلاق، ۇساق تۇيە جاڭعاق، مايمىل باس ساڭىراۋقۇلاق، يانسۇڭتا، جيسۇڭرۇڭ، ماۋجيانمو، سولتۇستىك جۇڭگو ليمونشاسى، اق تاسپا... جەرگىلىكتى ورىنداعى جاۋاپتى جولداس تانىستىرىپ بىلاي دەدى: ورمان الاڭىنىڭ جۇمىسشى - قىزمەتكەرلەرى ورماندى قورعاۋمەن بىرگە، ورمان اراسى ەكونوميكاسىن دا زور كۇشپەن دامىتىپ، ادام باسىندىق جىلدىق ورتاشا كىرىستەرى 50 مىڭ يۋاننان استى.
”ۇلكەن ھىنگان − مەملەكەتتىڭ باعالى بايلىعى، ونى ۇزدىكسىز ويداعىداي قورعاۋ كەرەك. قورعاۋ العى شارتىندا ورمان اراسى ەكونوميكاسىن دامىتۋعا سۇيەنىپ، بۇقارانىڭ كىرىسىن ارتتىرىپ، تۇرمىس ورەسىن جوعارىلاتۋ كەرەك“، - دەپ باس شۋجي ايقىن تالاپ قويدى.
ۇلكەن ھىنگان ارقالاعان ەكولوگيالىق حاۋىپسىزدىك قالتقىسىن باس شۋجي ەسىنەن شىعارمادى.
باس شۋجي 30 نەشە جىلدىڭ الدىندا ۇلكەن ھىنگان وڭىرىندە تۋىلعان سول رەتكى ەرەكشە اۋىر ورمان ءورت اپاتىن ەسكە العاندا ءالى دە قاتتى اشىنادى. ”ەلىمىز اسىلىندە ورمانمەن كومكەرىلۋ مولشەرى تومەن، نەگىزى ءالسىز بولاتىن، وسىناۋ جىلدارى كۇش سالا اعاش ەگىپ، ەكپە ورمان وتىرعىزۋدا دۇنيە ءجۇزى بويىنشا ءبىرىنشى ورىندا بولدى، ءبىراق ءورت اپاتىن تەجەي المادىق. بۇدان، ءسوز جوق، ساباق الىپ، ورتتەن ساقتانىپ، ساقتانۋ قىزمەتىن ماڭداي الدى ورىنعا قويۋىمىز كەرەك.
ويتپەگەندە، نەشە ون جىلدىق، نەشە ءجۇز جىلدىق، نەشە مىڭ جىلدىق ەڭبەك ءبىر - اق كۇندە سەلگە كەتەدى“.
شىعىس سولتۇستىكتىڭ دامۋى بارىسىندا ءدوپ كەلگەن سايىستار جونىندە باس شۋجي ەگجەي - تەگجەيلى بايىمداۋ جاساعان: قايشىلىق بولادى، حاۋىپ - قاتەر بولادى، مۇنىڭ ءوزى قورقىنىشتى ەمەس، شەشۋشى ءتۇيىن قايشىلىقتى شەشۋدىڭ جانە حاۋىپ - قاتەردى جويۋدىڭ بەكىمى مەن ءادىسى بولۋى كەرەك، قيىنشىلىق پەن سايىس الدىندا قول قۋسىرىپ قاراپ تۇرۋعا، ەشتەڭە تىندىرماۋعا بولمايدى.
بۇل جولعى اڭگىمە ماجىلىسىندە باس شۋجي ەكى كىندىك ءسوزدى تىلگە الدى.
ءبىرى − كەلەلى جاعداي كوزقاراسى. باس شۋجي مىناداي بىرنەشە ساندى مالىمەتتى مىسالعا الدى: شىعىس سولتۇستىكتىڭ استىق ءونىم مولشەرى بۇكىل ەلدىڭ تورتتەن ءبىرىن، تاۋار استىعى بۇكىل ەلدىڭ ۇشتەن ءبىرىن، سىرتقا شىعارۋ مولشەرى بۇكىل ەلدىڭ ％40ىن يەلەيدى. مەملەكەتتىڭ استىق ءوندىرىسىن ورنىقتىرۋىنىڭ، قامداۋدى قامتاماسىز ەتۋىنىڭ ”ورنىقتىرعىشى“ بولۋ − شىعىس سولتۇستىكتىڭ ماڭداي الدى جاۋاپكەرشىلىگى ەكەندىگى داۋسىز.
باس شۋجي تەرەڭ تولعانىسپەن بىلاي دەدى: مەملەكەتىمىزدە تاريحتا وڭتۇستىكتىڭ استىعىن سولتۇستىككە شىعاراتىن، ال قازىر سولتۇستىكتىڭ استىعىن وڭتۇستىككە شىعارىپ جاتىر. مەن شىعىس بولىكتەگى وڭىرلەردەگى باسشى كادرلارعا ”سىزدەر قازىر بار زەيىندى سالا قۇرىلىسپەن شۇعىلدانىپ وتىرسىزدار، جەپ وتىرعان استىقتارىڭىزدى تۋىسقان ولكە، قالالار قامتاماسىز ەتىپ وتىرعاندىعىن ۇمىتىپ قالماڭىزدار“ دەپ ۇنەمى ايتامىن. ەندى ءبىر جاعىنان، ەكونوميكا ورتالىعى، عىلىم - تەحنيكا ورتالىعى سياقتى ورنىن تۇراقتاندىرۋ اناعۇرلىم ماڭىزدى دەگەندىك ەمەس، تۇتاس مەملەكەتتىڭ جالپى جاعدايى جونىنەن استىق حاۋىپسىزدىگىنىڭ ”ورنىقتىرعىشى“ ورنىن تۇراقتاندىرۋ دا وسىمەن بىردەي داڭقتى، ماڭىزدى.
ەندى ءبىرى − ديالەكتيكالىق تۇرعىدان قاراۋ. شىعىس سولتۇستىك وڭىرلەردىڭ دامۋى باسىمدىققا يە ءارى ولقىلىقتار دا بار، تەتىك وزىندىك باسىمدىعىن تياناق ەتىپ، ارتىقشىلىقتاردى ساۋلەلەندىرۋ مەن ولقىلىقتاردى تولىقتاۋدى ءوزارا ۇشتاستىرۋدا.”قايسى ماسەلەلەر ادامنىڭ ەركىنە باعىنبايدى؟ قايسىلارىن قيىندىقتان قامال الىپ شەشۋگە بولادى؟ لي كۇيدىڭ بالتاسىن سىلتەپ بەتالدى شاپقانىنداي ىستەۋگە كەلمەيدى، بارلىعى ماسەلە، قايتا قالاي تۋىلعاندىعىنا بايىپتىلىقپەن تالداۋ جاساپ، ونان سوڭ ماسەلەنى باعدار ەتە وتىرىپ ماسەلەنى شەشۋ كەرەك“.
باس شۋجي مىناداي بىرنەشە مىسال كەلتىردى: شىعىس سولتۇستىك شەكارا وڭىردە بولعانىمەن، سولتۇستىككە ەسىك اشۋداعى ماڭىزدى قاقپا؛ حالىق سانى ازايعان بولسا دا، ءبىراق حالىق سانى ساپاسىنىڭ كىلەڭ سان مولشەرىن دارىپتەۋدەن الدەقايدا ماڭىزدى ەكەندىگىن كورە ءبىلۋ كەرەك؛ قارتتانۋعا قادام تاستاعاندا، قارتتار ىستەرىن، قارتتار ىستەرى ەكونوميكاسىن دامىتۋعا دا بولادى.
ايتىپ - ايتپاي، ديالەكتيكالىق تۇرعىدان قاراعاندا، دامۋدا ءدوپ كەلگەن ماسەلەلەردى اناعۇرلىم وبيەكتيۆ، دالمە - ءدال يگەرىپ، شەشۋ جولىن تابۋعا بولادى.
جۇڭگو حالىق ازاتتىق ارمياسى اسكەري ىستەر ينجەنەريا شۋەيۋانى ەسكەرتكىش سارايىندا باس شۋجي شي جينپيڭ ”حاربين اسكەري ىستەر ينجەنەريا شۋەيۋانىنىڭ“ داڭقتى تاريحىن، جاراتقان ”تۇڭعىشتاردى“− رەسپۋبليكا تاريحىنداعى تۇڭعىش اۋا اعىسى ۇڭگىر شوعىرىن، تۇڭعىش جوعارى يقۋاتتى قىرعىنداۋشى ۇشاقتىڭ سىناق رەتىندە جاسالۋىن، تۇڭعىش قاناتتى موتورلى كەمەنى... قايتالاي ەسكە الدى.
”حاربين اسكەري ىستەر ينجەنەريا شۋەيۋانىنان“ وركەن جايعان حاربين ينجەنەريا داشۋەسىندەگى قالىڭ وقىتۋشى - وقۋشىلارعا باس شۋجي زور ءۇمىت ارتىپ بىلاي دەدى: ”سوناۋ جىلدارى اعا بۋىن توڭكەرىسشىلەر جاڭا جۇڭگونى قۇرعاندا وقۋ - اعارتۋدى يگەرۋ، عىلىم - تەحنيكانى يگەرۋ، دارىدىلاردى يگەرۋ كەرەكتىگىن ايقىن العا قويعان بولاتىن. شىعىس سولتۇستىكتە دارىندىلار شوعىرلانعان، دارىندىلار قوسىنىن ورنىقتىرىپ، جاس دارىندىلاردى باۋلۋ كەرەك، وتاننىڭ بولاشاعى سىزدەرمەن قۇرىلادى“!
شىعىس سولتۇستىك بايىرعى ونەركاسىپ بازاسى رەتىندە، كاسىپ سالاسى نەگىزى ءبىرشاما مىعىم، عىلمي زەرتتەۋ قۇرىلىمدارى كوپ. جوعارى دەڭگەيلى عىلىم - تەحنيكادا ءوز كۇشىنە سۇيەنۋ، ءوزىن الۋەتتەندىرۋ سىندى ءداۋىر استارىندا شىعىس سولتۇستىكتىڭ عىلىم - تەحنيكا، وقۋ - اعارتۋ جانە كاسىپ سالاسى باسىمدىعىنىڭ دامۋ باسىمدىعىنا اينالۋ ورايى اناعۇرلىم زور.
موحىداعى بەيجي قىستاعىنىڭ تۇرعىنى شى رۇيجۋان وتباسىنىڭ حالىقتىق تۇسەلحانا اۋلاسىنا كىرگەندە باس شۋجي ەسىكتەگى قوس بوساعالىقتى نۇسقاپ تۇرىپ: ”ءساتىن بەرىپ، ءۇي ءىشى امان بولسىن، ءبارى تىلەگەندەي بولىپ، وتباسى باقىتتى بولسىن“ دەپ داۋىستاپ وقىدى.
”ماڭدايشالىعى: باق قونسىن“! دەپ شى رۇيجۋان قۋانا ءسوزىن ىلە جونەلدى.
بۇل بۇقارانىڭ اڭساعان تىلەگى، سونداي - اق حالىق كوسەمىنىڭ جادىندا تەرەڭ ساقتالعانى. شىعىس سولتۇستىكتى گۇلدەندىرۋدىڭ تياناعى − حالىق تۇرمىسىنىڭ، حالىق تۇرمىسى قۇت - ىرىسىنىڭ جاقسارۋى.
”بۇل ارا ەلىمىزدىڭ ەڭ سولتۇستىگىندەگى، ەڭ شالعايىنداعى جەر بولعانىمەن، تۇرمىسى كەنجە ەمەس. كەزەكتە قۇرىلىس جاعدايى، حالىق بۇقاراسىنىڭ تۇرمىس كۇيى ءبىرشاما جاقسى، كوڭىلىم توتەنشە جاي تاپتى“. باس شۋجيدىڭ سوزىنەن ريزاشىلىق سەزىمىن اڭعارۋعا بولادى.
”سىزدەردىڭ بۇل جەردىڭ باسىمدىعى − ساياحات، ەكولوگيالىق باسىمدىق پەن جاعراپيالىق باسىمدىقتى ۇشتاستىرۋ كەرەك“. باس شۋجي جەرگىلىكتى ورىنداعى كادرلارعا، بۇقاراعا اۋىل - قىستاقتى اناعۇرلىم ويداعىداي قۇرىپ، ەكولوگيانى اناعۇرلىم ويداعىداي قورعاپ، حالىقتىڭ تۇرمىسىن اناعۇرلىم جاقسارتىپ، جۇڭگو ۇلگىسىندەگى وسىزامانداندىرۋدىڭ جارقىن بولاشاعىنا بىرگە اتتانۋ كەرەكتىگىن تاپسىردى.
3 كۇندىك حيلۇڭجياڭ ساپارىندا شىعىس سولتۇستىكتەگى حالىقتىڭ مىزعىماس ەركى مەن شىعىس سولتۇستىكتى جاپپاي گۇلدەندىرۋدى ىلگەرىلەتۋ بەرىك سەنىمى باس شۋجيگە تەرەڭ اسەر قالدىردى.
”باسقا نارسە كەم بولسا دا، سەنىم كەم بولماسىن“. باس شۋجي ”سەنىم − التىن. سوناۋ جىلدارى شىعىس سولتۇستىكتى گۇلدەندىرۋ قانشاما قيىن دەسەڭىزشى، شانحايگۋاننىڭ شىعىس جاعىنا كەتكەن وسى اعا بۋىندار قيىنشىلىقتاردى قالاي ەڭسەرگەن؟ بەيداحۋاڭ قالاي يگەرىلگەن؟ مىنە مۇندا سەنىمگە، نانىمعا سۇيەنگەن.
حاربيننىڭ ءبىر اۋىز ۇرانى شىعىس سولتۇستىك حالقىنىڭ ”مۇز قالا زامانا اۋقىمىنا تاعى جەتەكشىلىك ەتىپ، كوكتەم سامالى، ەرىگەن قار ىرىستى ءوڭىردى نارلەندىرىپ، ايبىنىن قايتا اسقاقتاتادى“ سىندى ۇلى مۇراتىن اڭعارتتى.
(شينحۋا اگەنتتىگىنىڭ 9 - ايدىڭ 12 - كۇنى حاربيننەن بەرگەن حابارى)