تاجىريبەحانادان اتىزعا دەيىنگى ”ەڭ سوڭعى ٴبىر كيلومەتردى“ ۇلاستىردى

ىلە شىفان داشۋەسىنىڭ عىلمي زەرتتەۋ كۇشتەرى كاسىپ سالاسى وزگەرىسىنە ىشكەرىلەي ارالاستى

مىڭ شيا، حۋاڭ جيڭ (ٴوز تىلشىلەرىمىز)

ٴتۇس الەتىندە شاپشال سىبە اۆتونوميالى اۋدانىنىڭ بۇلدىرگەن جىلىجايىندا، ٴبىز ەگىنشى جۋ پەيشيدى جۋ فاحۇيدىڭ ۇيىنە ”ەرەكشە“ تىڭايتقىش بەرىلگەن بۇلدىرگەننىڭ ٴدامىن تاتۋعا ۇسىنىس ەتتىك. سابان - توپاننان جاسالعان وسى بيولوگيالىق سۋلى ەرىتىندى تىڭايتقىش بەرىلگەن جىلىجايداعى بۇلدىرگەننىڭ ٴدامى ەرەسەن جاقسى، ال مۇنداي ”قارا عىلىم - تەحنولوگيانى“ جارىققا شىعارعان ىلە شىفان داشۋەسىنىڭ ٴتۇيىندى تاجىريبەحاناسى ەدى.

بۇل جوعارى مەكتەپتەردىڭ عىلمي زەرتتەۋ كۇشتەرىنىڭ كاسىپ سالاسى وزگەرىسىنە ىشكەرىلەي ارالاسۋىنىڭ ىقشام كورىنىسى ەدى. تاجىريبەحانالار مەن ٴوندىرىس جەلىسى اراسىندا، عىلمي ديسسەرتاتسيا مەن رەال سىزداۋ تۇيىندەرى اراسىندا ٴبىر توپ عىلىم - تەحنولوگيا قىزمەتكەرلەرى جوعارى عىلىم - تەحنولوگيا جابدىقتارىنان پايدالانىپ، بيولوگيالىق ساباننىڭ مولەكۋلالىق قۇپيا شيفرىن شەشىپ، اتىز باسىنان داقىل ساباعى وزگەرىسىنىڭ ەڭ جاقسى شەشىمىن ىزدەپ، تاجىريبەحانانىڭ ميكرو الەمىن ماكرولىق كاسىپ سالاسى قاجەتىمەن دالمە - ٴدال ٴتۇيىلىستىردى.

2 - ايدىڭ 26 - كۇنى ىلە شىفان داشۋەسى شينجياڭ بيولوگيالىق زاتتاردى تازارتىپ كادەگە جاراتۋ جانە جوعارى ساپالى پايدالانۋ ٴتۇيىندى تاجىريبەحاناسىندا ورتالىق ۇيىمداستىرۋ ٴبولىمىنىڭ 10 - توپتا شينجياڭعا كومەككە جىبەرگەن كادرى، ىلە شىفان داشۋەسى عىلمي زەرتتەۋ باسقارماسىنىڭ باستىعى، تاجىريبەحانانىڭ مەڭگەرۋشىسى چيان دا - ي پروفەسسور بىزگە تاجىريبەحانانىڭ نەگىزگى جاعدايى مەن زەرتتەۋ جەتىستىكتەرىن تانىستىردى. تاجىريبەحانا نەگىزىنەن ”بيولوگيالىق قاتتى كۇيدەگى جاراقسىز زاتتار مەن ونەركاسىپتەگى كوپ قولدى قاتتى كۇيدەگى جاراقسىز زاتتاردى سەلبەسىپ ٴبىر جاقتى ەتۋ جانە ودان جوعارى ساپالى پايدالانۋ“، ”بيولوگيالىق زاتتاردىڭ اۋىل شارۋاشىلىعى مەن قورشاعان ورتا جاعىنداعى قولدانىلۋى جونىندەگى نەگىزدىك زەرتتەۋ“، ”شينجياڭنىڭ بيولوگيالىق زاتتار مەن وسىمدىك بايلىعىنىڭ جوعارى قۇندى پايدالانۋىن زەرتتەۋ“ سياقتى ٴۇش بەتالىستى توڭىرەكتەپ بىرگە قۇراتىن ورىندارمەن بىرلەسىپ، قاتىستى ورىندارمەن، كاسىپورىندارمەن بىرلەسىپ، ٴوندىرىس، وقىتۋ، زەرتتەۋ سەلبەستىگىن جاساستى.

2024 - جىلى ىلە شىفان داشۋەسىنىڭ ٴتۇيىندى تاجىريبەحاناسى مەملەكەتتىك جاراتىلىستىق عىلىم قورى نىسانىنىڭ ۇشەۋىنە قول جەتكىزىپ، اۆتونوميالى رايوننىڭ ٴتۇيىندى زەرتتەۋ - اشۋ نىسانىنىڭ ٴبىر تۇرىنە، ەكى رايون قۇرىلىسى نىسانىنىڭ ٴبىر تۇرىنە، اۆتونوميالى رايون دارەجەلى نىسانىنىڭ 13 تۇرىنە، ورتالىقتىڭ جەرگىلىكتى ورىن عىلىم - تەحنولوگيانى دامىتۋ قارجى نىسانىنىڭ ٴبىر تۇرىنە، ىلە وبلىسىنىڭ عىلىم - تەحنولوگيا جوسپارىنداعى ٴتۇيىندى نىسانىنىڭ 3 تۇرىنە، سان سالالى نىساننىڭ 2 تۇرىنە قاتىناستى. جالپى قاراجات 48 ميلليون 180 مىڭ يۋاننان استى. 40 پارشا جوعارى ورەلى عىلمي ماقالا جاريالاندى، مۇنىڭ ىشىندە SCI ماقالاسى 19 پارشا (جۇڭگو عىلىم اكادەمياسىنىڭ 1 - رايوندىق ماقالاسى 6 پارشا)، EI گە قابىلدانعانى6 پارشا؛ قولدانىلمالى جاڭاشا پاتەنت بولىپ بەكىتىلگەنى 3 ٴتۇر، ٴبىر كىتاپ باسپادان شىعارىلدى.

”ىلە شينتيان كومىر حيميا ونەركاسىپ شەكتى جاۋاپكەرشىلىك سەرىكتەستىگىنىڭ ونەركاسىپتىك قاتتى كۇيدەگى جاراقسىز زاتتان گازعا اينالعان قوقىر - قوقسىققا دەيىن وزىق تاسپالى قاقتاۋ تەحنولوگياسىن قولدانىپ، نىسان ۇجىمىنداعىلاردىڭ كومىر تاسىنداعى فارفور تۇيىرشىگىندە جاڭالىق اشۋ سىندى جاڭا تەحنولوگيا مەن كاسىپ سالالاندىرۋ نەگىزىنە پايدالانىپ بەيورگانيكالىق كوپ تەسىكتى فارفور تۇيىرشىك ماتەريالدارى، جوعارى كۇشەمەلىلىكتەگى فارفور تۇيىرشىگى جانە سەمەنتتى اكتيۆ قوسپا ماتەريال سىندى ٴۇش ٴتۇرلى ماتەريال جاسالادى“. چيان دا - ي بىلاي دەپ تانىستىردى: جوعارى كۇشەمەلىلىكتەگى فارفور تۇيىرشىكتەرى تابيعي قۇم ـ تاس اگرەگاتتارىنىڭ ورنىن باسىپ، بەتون سياقتى سالالاردا قولدانىلادى، اكتيۆ سەمەنتتى باستى شيكىزات ەتكەن تومەن كومىرتەكتى سەمەنت ٴداستۇرلى كرەمني قىشقىل تۇزدى سەمەنتتىڭ ورنىن باسادى، بەيورگانيكالىق كوپ تەسىكتى فارفور تۇيىرشىكتەرى جەڭىل جىلۋ ساقتايتىن تام قابىرعاسى ماتەريالدارىن جاساۋ، لاستانۋدى جونگە سالۋ، ٴسىمىرۋ ماتەريالدارى جانە ەكولوگيانى قالپىنا كەلتىرۋ سياقتى جاقتاردا قولدانىلادى، قوعامدىق ونىمدىلىگى دە اسا جوعارى. قازىر بۇل نىساندا ٴىشىنارا تەحنولوگيانى ساپالىلاندىرۋ شاعىن سىناعىن جۇرگىزسە، كەلەر جىلى سىناق رەتىندە 100 مىڭ توننالىق ٴونىم ىستەپ شىعارۋ مىندەتىن تامامداماقشى. بۇل نىسان ىلە شىفان داشۋەسى باس بولىپ، بەيجيڭ عىلىم ـ تەحنيكا داشۋەسى مەن ىلە چيمىن ساني جاڭاشا قۇرىلىس ماتەريالدارى شەكتى سەرىكتەستىگىمەن بىرلەسىپ، اۆتونوميالى رايوننىڭ كەلەلى عىلىم - تەحنولوگيا ارناۋلى نىسانىنىڭ قولداۋىنا يە بولعان.

ىلە ٴتۇيىندى تاجىريبەحاناسىنىڭ تاعى ٴبىر زەرتتەۋ باعىتى ــ بيولوگيالىق جاراقسىز قاتتى زاتتاردى اۋىل شارۋاشىلىعى مەن قورشاعان ورتا سالاسىندا تازارتىپ ٴونىمدى كادەگە جاراتۋ جانە ونى قولدانۋ جونىندەگى زەرتتەۋ. سابان - توپاندى بايلىققا اينالدىرۋدى ارقاۋ ەتىپ، ساباندى ىدىراتۋ تەحنولوگياسىنان پايدالانىپ، سابان - توپاننىڭ جوعارى ٴونىمدى بيولوگيالىق كۇكىرت قىشقىل تۇزىنىڭ ٴىرى مولەكۋلالىق سۋدا ەريتىن تىڭايتقىشىنا اينالۋىن جۇزەگە اسىرىپ، ليگنين كۇكىرت قىشقىلى اممونيدىڭ سۋدا ەريتىن تىڭايتقىش تەحنولوگياسىن ساپالىلاندىردى. جىلجىمالى بولشەكتەپ ايىرۋ، شوعىرلاندىرۋ، قۇراستىرۋ جۇيەلى جابدىقتارىن زەرتتەپ اشۋدى ورىنداپ، ەل ٴىشى - سىرتىنداعى بوستىقتى تولىقتاپ، ەلىمىزدە سابان - توپاننان جوعارى ٴونىمدى، جوعارى ساپالى پايدالانۋ ٴۇشىن شەشۋ وي جەلىسى مەن جابدىقتاۋ نەگىزىن ۇسىندى. بۇل باعىتتا اۆتونوميالى رايوننىڭ كەلەلى عىلىم - تەحنولوگيا ارناۋلى نىسانىنىڭ قولداۋىنا يە بولدى.

چيان دا - ي بىلاي دەدى: ٴبىز بىلتىر قارا ورىك، جۇگەرى، ماقتا، بۇلدىرگەن سياقتى ۇقساماعان وڭىرلەردەگى ۇقساماعان داقىلدارعا سالىستىرمالى تاجىريبە جاسادىق. سۋدا ەريتىن تىڭايتقىش بەرىلگەن قارا ورىك جەمىسىنىڭ سالماعى ورتا ەسەپپەن %26.1، قانت قۇرامى ورتا ەسەپپەن %17.8، توپىراقتىڭ ورگانيكالىق قۇرامى ورتا ەسەپپەن %7.2 ارتسا؛ ماقتانىڭ ٴونىم مولشەرى ورتا ەسەپپەن %12.3 ارتىپ، توپىراقتىڭ ورگانيكالىق قۇرامى ورتا ەسەپپەن %5.9 جوعارىلادى، جۇگەرى ٴونىمىنىڭ ارتۋى %5 تەن استى. الايدا شاپشال سىبە اۆتونوميالى اۋدانىٴتورتسۇمىن قالاشىعى شولپان قىستاعىنداعى جۋ فاحۇيدىڭ بۇلدىرگەن جىلىجايىندا سىناق رەتىندە پايدالانىپ مەجەلى ونىمدىلىككە جەتە المادى، سۋدا ەريتىن تىڭايتقىش بۇلدىرگەننىڭ ٴدامىن جاقسارتقانىمەن، ٴبىراق ٴونىم مولشەرىن ارتتىرا قويمادى، مۇنى كورگەن زەرتتەۋ ۇجىمىنداعىلار كوپ ٴتۇرلى زەرتتەۋ جۇرگىزىپ، سەبەبىن تاۋىپ، ٴدامىن جاقسارتۋمەن بىرگە، ٴونىم مولشەرىن دە ارتتىردى“.

شينجياڭنىڭ ەرەكشە وسىمدىكتەرىن ەگۋ، ايىرىپ الۋ جانە جىنتىكتەي مانەرلەۋدى زەرتتەۋ تاجىريبەحاناسىندا زەرتتەۋ ۇجىمى ۇلكەن مولەكۋلاداعى پوليساحاريدتەردى زەرتتەۋ سىناعىن جۇرگىزدى. ”تەڭبىل بالىقتى تاجىريبە وبيەكتىسى ەتىپ، وعان جۇپار ٴشوپ گۇلىنەن الىنعان پوليساحاريدتى قوسىپ، قويۋلىعىن وزگەرتۋ ارقىلى ونداعى مەلانين وزگەرىسىن باقىلاپ، سول ارقىلى ۇزاق ۋاقىت اعارتۋ ونىمدىلىگى بار - جوقتىعىنا كوز جەتكىزەدى“. ىلە شىفان داشۋەسى 2023 - جىلدىق ورگانيكالىق حيميا كاسىبىنىڭ وقۋشىسى ۋاڭ يۇيفان بىلاي دەدى: قازىر ولار وقىتۋشىلارعا ىلەسىپ جۇپار ٴشوپ جانە الشانىڭ قۇرامىنداعى بەزەنۋ بۇيىمدارى جونىندەگى رولىن زەرتتەۋدە.

ٴداستۇرلى ورگانيكالىق تىڭايتقىش ازىرلەۋدە نەگىزىنەن تىڭايتقىشتى ٴۇيىپ ٴشىرىتۋ ٴتاسىلى قولدانىلاتىندىقتان ەنەرگيا %40 اينالاسىندا شىعىندالادى، چيان دا - ي زەرتتەۋ ۇجىمى زەرتتەپ جاساعان جابدىق ساباندى تىكەلەي بيولوگيالىق تىڭايتقىش، قاعاز جارعاق ەتىپ جاساپ، سابان - توپاننان جوعارى ٴونىمدى پايدالانۋدى جۇزەگە اسىرادى، بۇل ٴادىس ٴداستۇرلى عىلمي زەرتتەۋ ۇلگىسىن قاتاردان قالدىردى.

ناعىز ٴوندىرۋ، وقىتۋ، زەرتتەۋدىڭ توعىسۋى تەحنولوگيانى وتكەرمەلەۋ ەمەس، قايتا ٴبىلىمنىڭ ارتۋ مولشەرىن بىرگە جاراتۋدا. جوعارى مەكتەپتەر باستاماشى بولعان بايلىقتى اينالمالى پايدالانۋ نىسانى جاڭادان گۇلدەنگەن كاسىپ كولەمىن قالىپتاستىرىپ، تەحنولوگيانىڭ سىرتقا تارالۋ اسەرىن اناعۇرلىم كورنەكتىلەندىرىپ، جوعارى مەكتەپتەردىڭ دارىندىلاردى تاربيەلەۋ بەتالىسىنا تەرەڭ ىقپال جاساپ، تۇلعالىق كاسىپورىندارعا ٴارى تاجىريبەحانا ٴتىلىن بىلەتىن، ٴارى كاسىپ لوگيكاسىنا جەتىك جاڭاشا ينجەنەرلەردى تاربيەلەپ بەردى. ىلە شىفان داشۋەسى تاجىريبەحاناسى زاتتىق وزگەرىستىڭ قۇپيا شيفرىن عانا ەمەس، ونان دا ماڭىزدىسى عىلىم - تەحنولوگيادا جاڭالىق اشۋ ۇلگىسىنىڭ دارەجەسىن جوعارىلاتۋدىڭ قۇپيا كىلتىن اشتى، ياعني عىلمي زەرتتەۋ كاسىپ سالاسىنا تەرەڭدەي كىرىككەندە عانا تاجىريبەحانانىڭ ٴاربىر جەتىستىگى رەال دۇنيەنىڭ مۇمكىندىگىنە قايتادان انىقتاما بەرۋدە.

 چيان دا - ي عىلمي زەرتتەۋ ۇجىمىنداعىلارمەن بىرگە تاجىريبە جاساۋدا.

 چيان دا - ي پروفەسسور (وڭدا) ەگىنشىمەن جاڭا تىڭايتقىش تۋراسىندا پىكىر اۋىستىرۋدا.

سۋرەتتەردى مىڭ شيا تۇسىرگەن