كەدەن ەسكەرتكىشىندەگى تاريحي جاڭعىرۋ
تىلشىلەرىمىز ۋاڭ جىحۋا، لي جيان، شاۋكەت
بۇل ارانىڭ تاۋى ەرەكشە بيىك، وزەن اعىسى تىم قاتتى بولماعانىمەن، الايدا وسىنداعى ٴبىر ەسكەرتكىشپەن بۇل ارانىڭ اتاعى جەر جارادى، ياعني ول كەدەن تاۋىنداعى كەدەن ەسكەرتكىشى. جۋىقتا موڭعۇلكۇرە اۋدانىنان باتىس وڭتۇستىككە قاراي اتتانىپ، تەكەس وزەنىنىڭ جوعارعى اعارىنان، بيڭتۋان 4 - شىسى 76 - تۋانىنىڭ 1 - ليانىن باسىپ ٴوتىپ، تاۋدى كەنەرەلەي ورلەپ، كەدەن ەسكەرتكىشى كورىنىس رايونىنا كەلدىك. كۇزگى سالقىن سامال ساياحاتشىلاردىڭ قۇشتارلىعىنا ىقپال جاساي المادى، ادامدار 260 نەشە جىلدىق بوران - شاشىندى باستان كەشىرىپ، باتىس سولتۇستىك شەكارادا قاسقايىپ تۇرعان وسى تاس ەسكەرتكىشتى كورۋگە كەلەدى.
تاريحي جاڭعىرۋ
بۇل ەسكەرتكىشكە ”جوڭعارلاردى تىنىشتاندىرۋ ويما جازۋ ەسكەرتكىشى“ دەپ ات قويىلعان، كەيىنگىلەر ونى ”كەدەن ەسكەرتكىشى“ دەپ اتاعان. بيىكتىگى 3.03 مەتر، كەڭدىگى 0.98 مەتر، قالىڭدىعى 0.27 مەتر. ەسكەرتكىش تۇلعاسى گرانيت تاستان جاسالعان. بۇكىل ەسكەرتكىش ەسكەرتكىش ەڭسەلىگى، ەسكەرتكىش تۇلعاسى، ەسكەرتكىش تۇعىرى دەپ ٴۇش بولەككە بولىنەدى. ەسكەرتكىشتىڭ ەڭسەلىگىنە ايداعار ٴمۇسىنى ورنەكتەلگەن، ەسكەرتكىش ەڭسەلىگىنىڭ وڭ بەتىنە ”چيڭ پاتشالىعى“، ”ماڭگىلىك“ دەگەن ٴارىپ ويىلىپ، حانزۋشا جانە مانجۋشا جازۋ جازىلعان بەتىنىڭ ارتىنا موڭعۇلشا، زاڭزۋشا جازۋ ويىلىپ جازىلىپ، ەسكەرتكىشكە ويىلىپ جازىلعان 200 نەشە حانزۋشا جازۋ − سول كەزدەگى الماعايىپ تاريحتان ٴۇنسىز سىر شەرتىپ تۇر.
تاۋ بەتكەيىنىڭ ەتەگىنەن جوعارى قاراعاندا، كورنەكتى قىزىل ٴتۇستى ەكى بەلگى بار، ول شەكارا قورعانىس جاۋىنگەرلەرى تاستان جيناعان مەملەكەت تۋىنىڭ سۋرەتى، ەكى پارشا مەملەكەت تۋىنىڭ ارالىعىنا تاستان جيناپ ”ەگىن ەگۋ دەگەنىمىز كۇزەتتە تۇرۋ، مال باعۋ دەگەنىمىز شارلاۋ“ دەگەن جازۋ جازىلعان، ىلە وبلىسى قۇرىلعاننان بەرى كەدەن ەسكەرتكىشىنىڭ ماڭىندا جاساپ جاتقان ٴار ۇلت بۇقاراسىنىڭ ورتاق تانىمى مىنە وسى.
كەدەن ەسكەرتكىشىنىڭ تۇرعىزىلۋى − وتاننىڭ تۇتاستىعىن قورعاۋدا، تەرريتوريا يەلىك ۇقىعىنىڭ تۇتاستىعىن قورعاۋدا، شەكارا قورعانىس تانىمىن كۇشەيتۋدە ماڭىزدى تاريحي قۇنعا يە. كەدەن تاۋى وسىدان باستاپ چيڭ داۋىرىندەگى ادامداردىڭ ولەڭ جولدارىندا ۇنەمى كەزىگەدى. ۇلت قاھارمانى لين زىشۇي شينجياڭنان اتتاناردا: ”كەدەننىڭ كوركەم تاۋ - سۋلارىن قيا الماي كەتىپ بارامىن“ دەپ جازعان بولاتىن.
1974 - جىلى كەدەن ەسكەرتكىشى اۆتونوميالى رايون دارەجەلى قورعالاتىن مادەني مۇرا ورنى قاتارىنا ەنگىزىلدى، 2001 - جىلى مەملەكەتتىك كەڭەس جاعىنان مەملەكەت بويىنشا ٴتۇيىندى قورعالاتىن مادەني مۇرا ورنى دەپ جاريالاندى، 2008 - جىلى اۆتونوميالى رايون دارەجەلى وتانشىلدىق تاربيە بازاسىنا تاڭدالدى، 2010 - جىلى اۆتونوميالى رايون دارەجەلى مەملەكەت قورعانىسى تاربيەسى بازاسىنا تاڭدالدى، 2017 - جىلى مەملەكەتتىك AA دارەجەلى كورىنىس رايونى بولىپ باعالاندى. جاقىنعى جىلداردان بەرى موڭعۇلكۇرە اۋدانى مادەنيەت مۇرالارىن قورعاۋ تەبىنىن ارتتىرىپ، نەگىزدىك قۇرىلعىلاردى كەمەلدەندىرىپ، كەدەن ەسكەرتكىشىنىڭ تاريحي مادەنيەت قۇنىن ىشكەرىلەي اشىپ، مادەني مۇرالاردى جاندى پايدالانۋ جولىندا جاڭالىق جاراتقاندىقتان بيىل 1 ـ ايدان 7 ـ ايعا دەيىن كەدەن ەسكەرتكىشى كورىنىس رايونى 24 مىڭ 400 ادام ـ رەت ساياحاتشى قابىلداپ، ساياحات كىرىسى 283 مىڭ 400 يۋان بولدى.
شەكارا قورعانىسىنىڭ ايتارى
وتكەن عاسىردىڭ 60 - جىلدارىنىڭ باسىندا 76 - تۋانىندە نەشە ونداعان قاراۋىل پۋنكتى بار ەدى، نەشە جۇزدەگەن شەكارا قورعاۋشى كەدەن تاۋىنىڭ باۋرايىندا بەينە جالعاسقان شىنجىرداي، بەرىك مەملەكەت قورعانىسى قامالىن سوعىپ، وتاننىڭ تەرريتوريا تۇتاستىعىن قورعادى. موڭعۇل شەكارا كۇزەتشىسى ساۋكىتەگىستىڭ وتباسىنداعى 4 ۇرپاق وسى ارادا شەكارانى كۇزەتتى، قورعادى.
بيىل 4 ـ ايدا بۇرىن كوكدالا كاسىپتىك مەكتەبىندە ۋاقىتشا مۇعالىم بولعان ايىڭگە اكەسىنىڭ اقىلىمەن داڭقپەن شەكارا قورعاۋشى بولدى. ”اكەم ماعان 2 جىلدان سوڭ زەينەتكە شىعاتىندىعىن، بۇل ارادا ادام بولماسا بولمايتىندىعىن، قايتىپ كەلىپ ٴوز جاۋاپكەرشىلىگىمدى جالعاستىرۋىمدى ايتتى“ دەدى ايىڭگە، باستابىندا ول ونشا ريزا بولماپتى، ٴبىراق قارشادايىنان اتاسى مەن اكە - شەشەسى وعان وتان ٴۇشىن شەكارانى قورعاۋ ۇلكەن ٴىس، ەڭ داڭقتى ٴىس، ونى ۇرپاقتان - ۇرپاققا جالعاستىرۋىمىز كەرەك دەپ تاربيە بەرىپ كەلگەندىكتەن، ول دا بىرتە - بىرتە وسى قىزمەتكە داعدىلانىپ قالادى.
ۇزاق جىلدار بويى شەكارا شارلاپ ٴوڭى توتىعىپ كەتكەن ساۋكىتەگىس كوپ سويلەمەيدى. داشۋەدەن وقۋ تاۋىسقان ۇلىنىڭ نە ٴۇشىن قايتىپ كەلىپ شەكارانى كۇزەتكەندىگىن سۇراعانىمىزدا ول قاراپايىم ٴارى اسەرلى تۇردە: ”بۇل اتامنىڭ اكەمە، ال اكەمنىڭ ماعان تابىستاپ وتىرعان كەلەلى ٴىسى، سوندىقتان مەن دە ۇلىما تابىستاپ وتىرمىن“ دەپ جاۋاپ بەردى. ساۋكىتەگىستە ٴبىر ۇل، ٴبىر قىز بار، قىزى كەزىندە وسى ارادا 2 جىل شەكارا قورعاۋشى بولعان، ۇزاتىلعاننان كەيىن بۇل جاۋاپكەرشىلىكتى تابيعي تۇردە ىنىسىنە جۇكتەگەن - دى.
”2018 ـ جىلدان كەيىن شەكارا قورعاۋ پۋنكتى ’زەردەلىلەنگەن شەكارا شارلاۋدى‘ جۇزەگە اسىردى، شەكاراعا باراتىن تاس جول سالىنىپ بولدى، شەكارانى موتوتسيكلمەن شارلايمىز، قىزمەت شارت ـ جاعدايىمىز بۇرىنعىدان كوپ جاقساردى، قازىر ايىنا 4 مىڭ يۋان ەڭبەكاقى الامىن، سوندىقتان مەن پارتياعا ٴتىپتى دە العىس ايتىپ، شەكارانى ويداعىداي قورعايمىن، جاۋاپكەرشىلىگىمدى ادا ەتەمىن“ دەدى ايىڭگە.
بۇل وتباسى كەدەن ەسكەرتكىشىنىڭ وزگەرىسىنە كۋا بولدى. جاڭا جۇڭگو قۇرىلعان العاشقى مەزگىلدە كەدەن ەسكەرتكىشىنىڭ چيڭ پاتشالىعى داۋىرىندە سالىنعان ٴتورت دىڭگەكتى ەسكەرتكىش سامالدىعى الدەقاشان مۇجىلىپ كەتكەن ەدى، 1975 -، 1984 - جىلدارى مەملەكەتتىك مادەني مۇرا مەكەمەسى ارناۋلى قارجى بوساتىپ، ەسكەرتكىش سامالدىعىن جوندەدى. 2003 - جىلى 12 - ايدىڭ 1 - كۇنى موڭعۇلكۇرە اۋدانىندا 6.1 بال جەر سىلكىنىپ، ەسكەرتكىش سامالدىعىنىڭ توبەسى قۇلاپ، ەسكەرتكىش قيسايىپ قالادى، 2005 - جىلى مەملەكەت قارجى بوساتىپ، قازىرگى سارى قاڭىلتاق كەرپىشتى قىزىل داۋالدى سامالدىقتى قايتادان سالدى.
بۇگىنگى شاتتىق جىرى
كەدەن ەسكەرتكىشىنە ەڭ جاقىن قىستاق 76 - تۋاننىڭ 1 - ليانى، مالشى ۋيىندىلگىر وسى ارادا تۋىپ، ەسەيىپ ـ ەرجەتتى، بۇل ارانىڭ تۇرمىسىندا تۋىلعان وزگەرىستەردەن تەرەڭ اسەر الدى.
”بۇرىنعى ٴبىز وتىرعان تام ۇيلەر 2003 ـ جىلى اۋىر جەر سىلكىنىسىندە قۇلاپ قالعان، سونان مەملەكەت جەر سىلكىنىسىنە ٴتوزىمدى بەيقۇت ٴۇي سالىپ بەردى، قوراداعى ازعانتاي مالىمىز قازىر 300 نەشە تۇياق قوي، 20 باس سيىرعا كوبەيىپ، بىرنەشە ەسە ارتتى، شەشەم 75 جاسقا كەلدى، ايىنا 4 مىڭ يۋاننان استام زەينەتكەرلىك ەڭبەكاقىسى بار، ەمدەلسە ەمدەۋ قامسىزداندىرۋى بار، ەشقانداي الاڭداۋشىلىق جوق“.
بيىل ۋيىندىلگىردىڭ ۇلى چاڭشا جاراتىلىستىق عىلىمدار داشۋەسىنە قابىلدانىپتى، بۇرىن سىرتقا شىعىپ كورمەگەن ول ايەلى ەكەۋى ۇلىن وقۋعا اپارىپ، كەيبىر ولكە، قالالاردى ساياحاتتاپ، وتانىمىزدىڭ كورىكتى تاۋ ـ وزەندەرىن كورمەكشى ەكەن.
جۋىقتاعى بىرنەشە جىلدان بەرى 76 ـ تۋان كەدەن ەسكەرتكىشى، ”1 ـ جەلتوقسان“ جەر سىلكىنىسىنە قارسى اتتانۋ ەسكەرتكىشى، تاۋ ـ وزەن اراسىنداعى دەمالىس قىستاعى سياقتىلاردان پايدالانىپ، جۇمىسشى ـ قىزمەتكەرلەردى، بۇقارانى بايلىق باسىمدىعىن ەكونوميكالىق باسىمدىققا اينالدىرۋعا جەتەكتەپ، ”قىزىل مادەنيەت، تاريحي مادەنيەت، جاسىل كورىنىس“ سياقتى تيجارات جۇمىسىمەن شۇعىلداناتىن ساياحاتتى دامىتۋ جولىن اشتى.
بيىل 6 ـ ايدا تيجارات باستاعان ”باتىسقا ساپار ەستەلىگى“ حالىقتىق تۇسەلحاناسىنىڭ جاۋاپتىسى چىن ۋي ساياحاتتىڭ دامۋ بولاشاعىنا قىزىعىپ، وسى اراعا 3 ميلليون يۋان قارجى قوسىپ، تاماشالاۋ، سەيىل ـ سەرۋەن، جاتىن ورىن ٴبىر تۇلعالانعان، قوناق قابىلداۋ زالى، دالاداعى سالقىن سامالدىق جانە 13 بولمەلى ٴتۇرلى قوناق ٴۇيى بار حالىقتىق تۇسەلحانا سالدى، بۇل ورىندا ٴبىر ۋاقىتتا 100 گە جۋىق ساياحاتشى قابىلداۋعا بولادى.
ٴجۇز جىلدان بەرى قاسقايىپ تۇرعان كەدەن ەسكەرتكىشى بۇرىنعىلاردىڭ ايبىندى جاساقپەن شەكارا ٴوڭىردى قورعاپ كەلگەندىگىنىڭ ايعاعى، ونان دا ماڭىزدىسى وتانىمىزدىڭ ٴبىر تۇتاستىعىنىڭ، مادەنيەتتىڭ توعىسۋىنىڭ سيمۆولى، كەدەن ەسكەرتكىشى وزگەشە تاريحي تەرەڭ سەزىممەن وتكەنگە كوز جىبەرۋدە، ونان دا ماڭىزدىسى ماڭگىلىك تاباندىلىعىمەن بولاشاققا نازار سالۋدا.
تاۋ اراسىندا ٴۇنسىز قاسقايىپ تۇرعان كەدەن ەسكەرتكىشى ۋاڭ جىحۋا فوتوسى
كەدەن ەسكەرتكىشىن ەكسكۋرسيالاپ جۇرگەن ساياحاتشى
سۋرەتتى ۋاڭ جىحۋا تۇسىرگەن
جوڭعارلاردى تىنىشتاندىرۋ ەسكەرتكىشى
سۋرەتتى ۋاڭ جىحۋا تۇسىرگەن
كەدەن ەسكەرتكىشى
لي جيان فوتوسى
ورتاسى بارعان سايىن كورىكتەنە تۇسكەن 76 - تۋان سۋرەتتى 76 - تۋان قامداعان
شەكارا كۇزەتشىسى ساۋكىتەگىس پەن ونىڭ ۇلى لي جيان فوتوسى